ԲՈՒՆ ԲԱՐԵԿԵՆԴԱՆ ԵՎ ՄԵԾ ՊԱՍ
 Բուն Բարեկենդանը Հայոց հնագույն տոներից է, որը Հայ եկեղեցու սահմանած բարեկենդաններից (Առաջավորաց, Վարդավառի, Խաչի եւ այլն) գլխավորն է եւ տոնվում է Զատիկից յոթ շաբաթ առաջ: Հնում Բուն Բարեկենդանին թույլատրվում էր առատ ուտելիք, կերուխում, տանտիկիններն իրենց պահած մթերքներով շռայլորեն հյուրասիրում էին ընտանիքի անդամներին եւ հյուրերին: Տոնին պատրաստվում եւ մասնակցում էին բոլորը՝ մեծ, թե փոքր: Չնայած ամենուր դեռ ձյուն էր, սակայն դա չէր խանգարում, որ մարդիկ անձնատուր լինեն զվարճություններին: Երկու-երեք օր առաջ կանայք եւ տղամարդիկ դադարում էին աշխատել, զանազան խաղեր էին խաղում, զվարճանում երեխաների պես: Ծերունիները, առանց քաշվելու միանում էին այս կամ այն խմբին՝ ՙթօփ՚ խաղալու: Երիտասարդները ՙսուրմագիլի՚ կամ ՙկունդի՚ էին խաղում: Աղջիկներն առանձին խումբ էին կազմում եւ ճլորթի ընկնում: Այդ ամենը զուգորդվում էր ինքնատիպ զբոսախնջույքներով, դափ ու զուռնով: Տոնի անբաժան մասն էին ժողովրդական ներկայացումներն ու դիմակավոր խաղերը (առհասարակ, դեռ հնագույն ժամանակներում, տոնախմբությունների, թատերական ներկայացումների կամ որսորդության ընթացքում հայերը դիմակ հագնելու սովորություն ունեին): Ներկայացումների ժամանակ ***աղախառն կատակներով քննադատության էին ենթարկվում մեծավորներն ու իշխանավորները: Հավաքվում էին մեծ ու փոքր, մի կողմ էին դրվում պետական կամ եկեղեցական օրենքները, ամեն մարդ առանց քաշվելու ասում էր իր խոսքը: Փաստորեն, Բուն Բարեկենդանը բացի խրախճանքից, կեր ու խումից, նաեւ ազա-տության օր էր: Բարեկենդանի օրը մինչեւ իսկ չքավորներն ու աղքատներն էին վայելում տոնական սեղանը: Այդ օրը հիշում էին նաեւ պանդխտության մեջ գտնվողներին ու երգում էին պանդխտության հատուկ տաղեր: Բարեկենդանի երեկոն բարեկամներն ու հարա-զատները միասին էին անցկացնում: Յուրաքանչյուրն իր հետ ուտելիք էր բերում, կուշտ ու-տում էին ու խմում, քանզի առջեւում յոթշաբաթյա պասն էր: Ամենավերջում ուտում էին մի-մի ձու՝ բերանը ՙկողպելու՚ համար, որպեսզի Զատիկին դարձյալ ձվով ՙբանան՚ այն: Բարեկենդանի օրը վանքերում կոչվում էր նաեւ Աբեղաթող: Ստ. Մալխասյանցի ստուգաբանությամբ՝ բառը կազմված է ՙաբեղա՚ եւ ՙթողուլ՚ (թողնել, արձակել) բառերից եւ նշանակում է աբեղաների թողու-թյուն, արձակում վանական խիստ կյանքի կանոններից: Ազգային հինավուրց տոնը այդպես է կոչվել քրիստոնեության հաստատումից հետո, որով Հայ եկեղեցին խստակենցաղ հոգեւո-րականների համար սահմանել է որոշ ազատություններ: Այստեղ եւս մուտք են գործել բարեկենդանյան խաղերն ու խրախճանքները: Լինելով շարժական, տոնը կատարվում էր փետրվարին կամ մարտի սկզբին եւ, հավանաբար, կապ ուներ գարնան սկսվելու հետ: Եւ պատահական չէին զվարճությունները, որոնք արթնացող բնությանը ուրախ դիմավորելու, գարնան հետ՝ նաեւ մարդկանց վերակենդանանալու խորհուրդը ունեին: Ու մարդիկ մաղթում էին միմյանց՝ բարի կենդանություն... * * * Բուն Բարեկենդանին հաջորդում է ՄԵԾ ՊԱՍԸ, որը պահվում է մինչեւ Զատիկ: Մեծ է կոչվում պասերից ամենաերկարը լինելու համար. այն տեւում է քառասուն օր, ուստի կոչվում է նաեւ Քառասնորդական (քառասնորդական պահքը եկեղեցին սահմանեց ի հիշատակ Քրիստոսի քառասուն օր անապատում առանձնանալուն, որոնք նա անցկացրեց աղոթելով, ծոմապահությամբ եւ ապաշխարհությամբ), ժամանակին անվանվել է նաեւ Աղ ու Հաց (նախկինում Մեծ Պասի որոշ օրերին միայն աղ ու հաց էին ուտում կամ ծոմը ավարտում էին աղ ու հացով): Մեծ կամ Քառասնօրյա պասը բացի կաթնեղենից, մսեղենից, ձկնեղենից, ձվից հրաժարվելուց, նաեւ ինքնաքննության, զղջումի, ապաշխարհության, հոգեւոր դաստիա-րակության ու թողության մի յուրօրինակ շրջան է: Մեծ Պասը ունեցել է եւ կարեւոր առողջապահական իմաստավո-րում. անմիջապես Բարեկենդանին հաջորդելով, երբ մարդիկ օրերն անց էին կացնում ճոխ կերուխումերով, օգտագործելով օրգանիզմի համար դժվարամարս կերակուրներ, այն սահմանում էր պահեցողության կանոններ, որպեսզի տարվա մեջ մի որոշակի շրջան յուրաքանչյուրը պար-տադրված լիներ հրաժարվելու ճարպային ուտելիքներից: Ժամանակին Մեծ Պասը պահվում էր մեծ երկյուղածությամբ, խստապահանջությամբ ու ջերմեռանդությամբ: Այդ օրերին ամուսնություններ տեղի չէին ունենում, թույլատրվում էր միայն մկրտություն եւ նշանդրեք: Բացի եկեղեցական կանոններից, գոյություն ունեին նաեւ ժողովրդական խիստ սովո-րություններ, որոնք նույնիսկ երեխաներին արգելում էին լուծել կամ խախտել պասը: Հայաստանի գրեթե բոլոր շրջաններում Մեծ Պասն սկսում էին Ակլատիզի կամ Ախլոճի պատրաստումով, որն ուներ հետեւյալ տեսքը. վերցնում էին մեկ կարտոֆիլ կամ սոխ, կամ խմորից տիկնիկ էին պատրաստում եւ վրան ամրացնում յոթ փետուր, չորսը՝ սպիտակ, երեքը՝ սեւ (սպիտակ փետուրները խորհրդանշում էին ձմռան ձյունը, սեւերը՝ գարնան օրերը, երբ երկիրը երեւում է սեւ հողով ու կանաչով): Այդ յոթ փետուրները խորհրդանշում էին Մեծ Պասի յոթ շաբաթները, որոնք տանտիկինը յուրաքանչյուր շաբաթը լրանալուց հետո, հերթով պոկում էր: Ակլատիզը կախում էին թոնրատանը կամ երդիկից, նրա վրա ամրացնում էին նաեւ մանրիկ քարեր ու կարմիր պղպեղ. ով պասը լուծեր, քարերը կարող էին ընկնել նրա գլխին, իսկ պղպեղը՝ կայրեր բերանը: Ըստ ավանդության, Մեծ Պասի վերջին օրը Ակլատիզը թռչուն էր դառնում եւ հեռանում՝ նորից գալու իրավունքով: Նախիջեւանցիները Մեծ Պասն անվանում էին Աղացք, աղ ու հաց, ուտում էին միայն բանջար, աղցան, խաշիլ: Մեծ Պասի կեսը կոչվում է Միջինք, հիշեցնելով, որ պասը հասել է իր կեսին: Այդ օրը մի-մի հատ բաղարջ էին թխում՝ Միջունք, մեջը դնում ուլունք կամ դրամ եւ բաժանում տան բոլոր անդամներին. բաժին էր հանվում նաեւ անասուններին, հողին: Ուլունքը կամ դրամը ում բաժնից որ դուրս գար, այդ տարվա առատությունն ու հաջողությունները նրանն էին: Մեծ Պասը լուծվում էր Զատիկին եւ բացվում ձվով ու ձկնեղենով: Ինչպես Ավետարանն է պատվիրում. ՙՈւտողը թող չանգոսնի չուտողին եւ փոխադարձաբար չուտողն էլ թող չքննադատի ուտողին: Թող յուրաքանչյուր ոք իր միտքը հաճեցնի՚: Եւ որ գլխավորն է ու Մեծ Պասի կարեւոր խորհուրդը՝ առանց ինքնաքննության, զղջումի ու առաքինի գործերի, պահեցողությունը արժեք չի կարող ներկայացնել: |
