Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի՝ խեղդամահ սպանությունը
 1938 թ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ սուրբ կեդրոն Ս. Էջմիածնի մէջ, հայ չեկիստներ խեղդամահ սպաննեցին Ամենայն Հայոց Խորէն Ա. Մուրադբէգեան (Տփղիսեցի) Կաթողիկոսը։ Վերջին 20-25 տարիներուն, Արցախեան Ազատամարտի ժայթքումէն եւ Հայաստանի անկախութեան վերականգնումէն ասդին, պետական արխիւներու ազատ հրապարակման պայմաններուն մէջ, տակաւ կը բացայայտուին մութ ծալքերը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տմարդի այդ սպանութեան անլուր ողբերգութեան։ Երկար տասնամեակներ խորհրդային աղբիւրները լռութիւն պահեցին Հայուն Հաւատքը խաչելու չեկայական այդ սրբապղծութեան դէմ։ Պաշտօնապէս քողարկեցին ճշմարտութիւնը եւ փորձեցին մութի մէջ պահել պատմական այն ահաւոր փաստը, որ հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր գլխատման Ստալինեան տխրահռչակ մաքրագործումներու ծիրէն ներս, Խորէն Ա. Տփղիսեցիի խեղդամահ սպանութիւնը հանդիսացաւ 1930ականներու երկրորդ կիսուն գործուած խորհրդայիններու մեծ ոճիրին ծանրագոյն արարներէն մէկը։ Միայն սփիւռքեան մամուլի էջերուն եւ որոշապէս Դաշնակցութեան մօտ կանգնած շրջանակներու կողմէ օրին մերկացուեցաւ գործուած սրբապղծութիւնը։ Որոշապէս ատենի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Ներսէս Արք. Մելիք-Թանգեանին կողմէ բացայայտուեցաւ, որ 10 Ապրիլ 1938ի լուսցող գիշերը, չեկիստներ մուտք գործած էին Խորէն Ա. Մուրադբէգեանի Ս. Էջմիածնի ննջասենեակը եւ իր սնարին մէջ խեղդամահ ըրած Հայոց Վեհափառը։ Դաժան ժամանակներ էին. Խորհրդային Միութիւնը երկաթէ վարագոյրներով աշխարհէն կտրուած մեծ ճամբար մըն էր. նոյն ճակատագրին ենթարկուած էր Խ. Միութեան լուծին տակ ինկած Խորհրդային Հայաստանը եւս, ուր թափանցելու եւ երկաթէ վարագոյրի ետին կատարուող բռնութեանց մասին քաղաքակիրթ աշխարհը իրազեկելու կամ լուսաբանելու անյաղթահարելի դժուարութիւն կը դիմագրաւէին հաղորդակցութեան եւ զանգուածային լրատուութեան ոչ միայն խորհրդային, այլեւ արտասահմանեան միջոցներն ու մամուլը։ Նման տեղեկատուական շրջափակման պայմաններուն մէջ, խորհրդայինները բնական մահուան վերագրեցին Խորէն Առաջին Մուրադբէկեան Վեհափառի վախճանումը։ Այդպիսով ալ թերեւս փակուէր թըղթածրարը։ Բայց որովհետեւ նոյն շրջանին խորհրդայինները ձեռնարկած էին տասնեակ հազարաւոր պարսկահպատակներ զանգուածաբար Հայաստանէն վտարելու քայլին, անոնց շարքին դնելով պարսկահպատակ հայերը եւս, ակամայ արտօնած եղան նաեւ տեղեկութեանց անհակակշռելի հոսքը դէպի արտասահման։ Թաւրիզ հասնող պարսկահայ վտարանդիները ականատեսի եւ ականջալուրի իրենց վկայութիւնները փոխանցեցին Ատրպատականի Հայոց Առաջնորդ Ներսէս Արք. Մելիք-Թանգեանին։ Իսկ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ քաջարի այդ հովիւը նման սրբապղծութիւնը ո՛չ ներողն էր, ոչ ալ այդ մասին լուռ մնացողը... Շուտով Փարիզի մէջ հրապարակուեցաւ եւ սփիւռքահայ բոլոր հայօճախներուն մէջ անմիջապէս արձագանգ գտաւ Ամենայն Հայոց Հայրապետի նահատակութեան գոյժը։ Կատարուածը քաղաքական ոճիր էր, ըստ էութեան՝ պետական ահաբեկչութիւն։ Ստալինի եւ Բերիայի մականին տակ շարժող խորհրդային ղեկավարութիւնը, ինչպէս գերեվարուած այլ ազգերու պարագային, նաեւ հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի նկատմամբ փորձեց եւ ամէնէն բիրտ միջոցներով անընդհատ առաջ քշեց խորհրդայնացմա՛ն իր քաղաքականութիւնը։ Շարունակ փորձեց Հայաստանի եւ հայութեան մէջ գտնել ինչ-որ «ազգայնական», «պուրժուա» եւ մանաւանդ... «դաշնակիստ» բան մը, որուն արմատախիլ մաքրագործումը պետական եւ, այսպէս կոչուած, կուսակցական իր շահերուն գերագոյն առաջնահերթութիւնը հռչակեց։ Քաղաքական եւ հասարակական այդօրինակ մոլեգնութեան հետեւանքով էր, ահա՛, որ խորհրդայինները դիմեցին նաեւ Հայուն Հաւատքը խաչելու քայլին՝ Ամենայն Հայոց Ազգընտիր Կաթողիկոսը խեղդամահ սպաննելու սրբապղծութեան։ Առանձնակի դրուագ մը չեղաւ Խորէն Ա. Մուրադբէկեանի սպանութիւնը։ Զայն կանխեցին ոչ միայն քանդումն ու սրբապղծութիւնը Երեւանի թէ շրջաններու հայկական եկեղեցիներուն, այլեւ՝ հարիւրներով ձերբակալութիւնն ու տասնեակներով գնդակահարութիւնը գործող հայ եկեղեցականներու։ Քրեմլին որոշած էր խորհրդային աշխարհի տարածքին վերջ տալ Եկեղեցւոյ գոյութեան՝ միայն խորհըրդանշական կեդրոններու գոյատեւումը արտնելով, այն ալ պայմանաւ, որ անոնք ամբողջապէս խորհրդային քաղաքականութեան հլու-հնազանդ ու կամակատար սպասարկութիւնները դառնային։ Քաղաքակրթութեան ճակտին ամօթի խարան դարձած խորհրդային այդ քաղաքականութեան զոհ գնաց եւ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ Նահատակ Հայրապետը եղաւ Խորէն Ա. Մուրատբէկեան։ Այսօր արդէն հայրենաբնակ հայութիւնը եւս արժանին կը մատուցանէ Նահատակ Հայրապետին։ Ինչպէս Ս. Էջմիածնի Արխիւներուն, նոյնպէս եւ Հ.Հ. Պետական Արխիւի պատասխանատուներուն կողմէ տակաւ լուսարձակի տակ կը բերուին Նահատակ Հայրապետին եղերական վախճանին մանրամասնութիւններն ու ծալքերը։ Նաեւ արխիւային նիւթերով ամբողջացած է ազգային դէմքը Խորէն Ա. Մուրադբէկեան Կաթողիկոսի, իբրեւ Ազգի եւ Հայրենիքի արժանաւոր Քաջ Հովիւի, որ խիզախաբար ընդդիմացաւ խորհրդային ճնշումներուն եւ, կեանքի գնով, մինչեւ վերջին շունչ մերժեց տեղի տալ խորհրդային կայսերապետութեան ծառայելու պարտադրանքին առջեւ։ Ալեքսանդր Յովհաննէսի Մուրադբէկեան էր աւազանի անունը հայոց Նահատակ Հայրապետին։ Ծնած էր 8 Դեկտեմբեր 1873ին, Թիֆլիս։ Աւարտած էր տեղւոյն Ներսիսեան վարժարանը եւ բարձրագոյն ուսման հետեւած էր Զուիցերիոյ համալսարաններուն մէջ։ 1897ին, վերադառնալով Թիֆլիս, երգի ուսուցիչ կարգուած էր Ներսիսեան վարժարանին մէջ։ 1901ին ձեռնադրուած էր սարկաւագ, ապա նոյն տարուան Դեկտեմբերին՝ աբեղայ։ Ազգային-հոգեւորական քաջ հովիւի ծառայութիւն մը եղաւ Խորէն Առաջինի եկեղեցական ողջ գործունէութիւնը։ 1902ին վարդապետ ձեռնադրուեցաւ Խրիմեան Հայրիկի կողմէ եւ Յունիս 1903ին, երբ վրայ հասան հայոց եկեղեցապատկան կալուածներու բռնագրաւման ցարական հրամանագրի դժուար օրերը, Խորէն Վարդապետ առաջիններէն եղաւ, որ գլուխը կանգնեցաւ հայոց համաժողովրդական ըմբոստացումին։ Իր այդ գործունէութեան համար ձերբակալուեցաւ ցարական իշխանութեանց կողմէ եւ աքսորուեցաւ Ռուսաստանի Օրեոլ քաղաքը 1905ին վերադարձաւ աքսորէն եւ վերանորոգ թափով լծուեցաւ հոգեւորական ծառայութեան։ 1907ին, Խրիմեան Հայրիկի կոնդակով, Խորէն Վարդապետ ընդհանուր բարեկարգիչ նշանակուեցաւ Նոր Պայազէտի եւ Ծաղկաձորի շրջանի հայկական եկեղեցիներուն եւ իր ծաւալած ազգային-հոգեւորական անձնուէր գործունէութեան առ ի գնահատանք Եպիսկոպոս ձեռնադրուեցաւ1909ի Դեկտեմբերին։ Առաջին Աշխարհամարտին, հայ կամաւորական գունդերու վիրաւոր զինուորներուն եւ արեւմտահայ գաղթականներուն հոգատարութեան փութացող Երեւանի Թեմի Եղբայրական Օգնութեան Յանձնաժողովի նախաձեռնողն ու նախագահը եղաւ։ 1917ին վճռորոշ դեր կատարեց Երեւանի Հայ Ազգային Խորհուրդի ստեղծման եւ գործունէութեան մէջ, մեծ նպաստ բերելով Հայաստանի անկախութեան կերտման հերոսամարտերուն մեր ժողովուրդի ոգեւորման գործին։ Համազգային պատասխանատուութեան ոգիով սնած ու գործած հեղինակութիւն էր արդէն Խորէն Եպիսկոպոս Հայաստանի Հանրապետութեան շրջանին։ Իր այդ հանգամանքով ալ առաքուեցաւ Փարիզ, որպէսզի մերձեցում եւ համերաշխ գործակցութիւն առաջացնէր Խաղաղութեան վեհաժողովին հայկական պահանջները ներկայացնող հայկական զոյգ՝ Աւետիս Ահարոնեանի եւ Պօղոս Նուպար փաշայի գլխաւորած պատուիրակութեանց միջեւ։ 1920ի Դեկտեմբեր 11ին, օրուան Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրէնեանցի կոնդակով, Խորէն Եպիսկոպոս արժանացաւ Արքութեան տիտղոսին, իսկ 1923ի Մարտ 4ին ընտրուեցաւ Ս. Էջմիածնի Հոգեւոր Գերագոյն Խորհուրդի նախագահ եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տեղապահ։ Խորհրդային կարգերու հաստատման առաջին տարիներէն իսկ, Խորէն Արքեպիսկոպոս բուռն պայքար մղեց Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ դէմ կատարուող պոլշեւիկեան ոտնձգութեանց դէմ։ Հակառակ իր դէմ ծաւալած հետեւողական հալածանքներուն, իր վայելած անբասիր հեղինակութեամբ, Խորէն Արքեպիսկոպոս կրցաւ դիմագրաւել ամէն կարգի ճնշումները եւ 1932ին, երբ նաեւ օրուան իշխանութեան ղեկավար Աղասի Խանջեանի հետ սերտ գործակցութիւն հաստատած էր ի նպաստ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ պահպանման եւ պաշտպանութեան, Գէորգ Ե. Կաթողիկոսի վախճանումէն ետք Խորէն Առաջին Մուրադբէգեան ընտրուեցաւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս։ Բայց խորհրդային խորշակը ոչ մէկ սրբութիւն կը ճանչնար եւ Աղասի Խանջեանին հետ «կերաւ» գլուխը նաեւ հայոց ազգընտիր կաթողիկոսին։ Անշուշտ Քրեմլինի հաշիւները շատ անդին կþանցնէին Խորէն Առաջին Հայրապետի կամ Աղասի Խանջեանի անձերէն եւ անոնց ներկայացուցած ազգային ընդդիմադրութենէն։ Քրեմլինի համար ամբողջ խորհրդային տարածքին եկեղեցին դատապարտուած էր քայքայման ու անհետացման, ինչպէս որ ազգերը պէտք է անհետանային աստիճանաբար։ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ պարագային կար, սակայն, նրբերանգային այն նկատառումը, որ Ս. Էջմիածինը կը հանդիսանար տարագիր հայութեան հոգեւոր կեդրոնը եւ, իբրեւ այդպիսին, կրնար օգտակար զէնք մը դառնալ խորհրդային արտաքին քաղաքականութեան ձեռքին՝ արտասահմանեան երկիրներու մէջ խորհըրդային ազդեցութեան տարածման ի սպաս տեղական լծակներ ապահովելու ուղղութեամբ։ Հետեւաբար, հարկ էր Խորէն Առաջինի օրինակով հոգեւորականներէ գլխատել Հայաստանեայց Եկեղեցին, որպէսզի Չեկայի դրածոյ կղերով Քրեմլին կարենայ իր արտաքին քաղաքականութեան հաշւոյն օգտագործելի զէնքի վերածել Ս. Էջմիածինը։ Խորհրդային այդ դաժան քաղաքականութեան դառնագոյն գինն էր, որ Խորէն Ա. Մուրատբէկեան Կաթողիկոս վճարեց իր կեանքով։ Հակառակ անոր, որ Էջմիածնի «գլխատման» Չեկայի գործողութեան մասին խորհրդայինները հետեւողականօրէն լռութիւն պահեցին եւ Հայոց Հայրապետին մահը բնական պատճառներու վերագրեցին, այսուհանդերձ՝ չկրցան լռութեան մատնել սրբապիղծ «Հայրասպանութիւնը» բացայայտելու Մեիք-Թանգեան Արքեպիսկոպոսին նոյնքան եւ աւելի հետեւողական, այլեւ՝ յանդուգն ու անվեհեր ձայնը։ Հետեւանքը եղաւ, յատկապէս սփիւռքի տարածքին, հայ ժողովուրդի ներքին պառկտումին խորացումը։ Խորէն Կաթողիկոսի վախճանումը բնական պատճառներու վերագրող խորհրդային քարոզչութեան կամակատար հետեւորդները, Սփիւռքի տարածքին, հակադաշնակցական պայքարի սաստկացման նոր շարժառիթ մը գտան։ Նոյնիսկ Ս. Էջմիածնի մէջ 10 Ապրիլ 1938ին գործուած սրբապիղծ ոճրագործութիւնը բացայայտող ու դատապարտող Ատրպատականի Հայոց Էջմիածնական Առաջնորդին հետեւողական պնդումները հռչակեցին «դաշնակցական յերիւրանք» ։ Իսկ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութիւնը փաստօրէն մնաց թափուր աւելի քան ութ տարի։ Խորհրդայինները Կաթողիըոսական Տեղապահ նշանակեցին Գէորգ Չէօրէքճեան Սրբազանին, բայց ո՛չ կրցան Ազգային Ընդհանուր Ժողով գումարել, ոչ ալ համախոհութիւն առաջացնել իրենց կաթողիկոսական այդ թեկնածուին շուրջ։ Հայութեան պառակտումը շարունակուեցաւ նաեւ Երկրորդ Աշխարհամարտի աւարտէն ետք, երբ աշխարհաքաղաքական նոր պայմաններէն օգտուելով Քրեմլինի վարիչները ի վերջոյ կրցան, Գէորգ Զ. Կաթողիկոսի ընտրութեան համար, Ազգային Ընդհանուր Ժողովը գումարել տալ։ Պառակտումը այնուհետեւ ալ շարունակուեցաւ, մինչեւ որ յանգեցաւ 1956ի Մեծի տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսական ընտրութեանց նախօրէին, ընթացքին եւ յետոյ թափ առած ներ-հայկական բուռն, մինչեւ իսկ եղբայրասպան արիւնահեղութեամբ բորբոքած պայքարին։ Աղբյուրը՝ «Ազատ օր» օրաթերթ Կարդացեք նաև՝` Ամենայն հայոց կաթողիկոսը կախվեց...38 թվականին. հատված Վահրամ Ալազանի «Տառապանքի ուղիներով» գրքից . Մի օր բաղնիքի պատին Մկրտիչ Ջանանի ձեռագրով կարդացի. «Տերևները թափվում են, այսօր Գուրգեն Վանանդեցին վախճանվեց»: Մի այլ անգամ Վաղարշակ Նորենցի ձեռագրով կարդացի. «Խորենը առաջինը գնաց Եղիա Տեմիրճիպաշյանի ետևից»: Այդ նշանակում էր, որ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը` Խորեն Առաջինը կախվեց [1]: Կրոնը դատապարտում էր ինքնասպանությունը, չնայած դրան Խորեն Առաջինը, որպես բողոք իր ժողովրդի գլխին եկած աղետի, կախվեց: Այսպիսի ցնցող դեպք հայ պատմությունը դեռ չէր տեսել, որ տեղի ունեցավ Ստալինի ու Բերիայի գահակալության արյունոտ օրերին: Մեր խցում էին Կոտայքի շրջանի Ճաթղռան գյուղի երեք երիտասարդներ. Նիկոլը, Հակոբը և Պետիկը, որոնց մեղադրում էին տրոցկիզմի մեջ և ամեն օր նրանց առանձին-առանձին տանում էին Քանաքեռ հարցաքննության ու խուց վերադարձնում: Հարցաքննությունից վերադառնալով՝ Պետիկ Հայրապետը կռացավ և ոտաշորի փողքից մի երկար մատիտ հանելով` ասաց. - Քննիչիս սեղանի վրայից թռցրեցի, բանտի դռանն էլ խուզարկեցին, չգտան: - Ապա նա մատիտի փայտյա մասը վերից վար ճեղքեց, մատիտի միջուկը հանեց, կտորների բաժանելով` յուրաքանչյուրիս մի կտոր տվեց: Ամենամեծ կտորն ինձ տալով` ասաց. - Դու գրող մարդ ես, քեզ մատիտ շատ պետք կգա: Ես այդ անակնկալ նվերի համար շատ ուրախացա: Երբ բաղնիքի հերթը մեզ հասավ, ես այդ մատիտով առաջինը եղբորս նամակ գրեցի և հարցրեցի. «Դանչո, ո՞նց ես, ուտելիք տնից ստանո՞ւմ ես, ի՞նչ նորություն քո կյանքում»: Մյուս բաղնիքին գրածիս տակը կարդացի. «Շատ լավ եմ, ուտելիք ստանում եմ, պինդ կաց»: Հոկտեմբերիը վերջանում էր, ես հաշվեցի` միայն մեր խցից 100 հոգու գնդակահարել էին: Թե որքան էին գնդակահարվել մյուս խցերից … Չէ, Խվորոստովը իր մարդասպան պլանները շատ լավ է կատարում: ◊◊◊ 1 . Խորեն Ա Մուրադբեկյան (ավազանի անունը՝ Ալեքսանդր Հովհաննեսի Մուրադբեկյան), Տփղիսեցի-Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս (1932-1938): Հաջորդել է Գևորգ Ե Սուրենյանցին: Ծնվել է 1873 թ. դեկտեմբերի 8-ին, Թիֆլիսում: 1892-ին ավարտել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը, ապա ուսումը շարունակել Շվեյցարիայի համալսարաններում: 1897-ին Ներսիսյան դպրոցում նշանակվել է երգի ուսուցիչ: 1901-ին ձեռնադրվել է սարկավագ, նույն թվի դեկտեմբերին՝ աբեղա, և նշանակվել Նոր Բայազետի (այժմ՝ Գավառ) եկեղեցիների բարեկարգիչ: 1902-ին ձեռնադրվել է վարդապետ: 1903-ի հունիսին, եկեղեցական կալվածքների և ունեցվածքի բռնագրավման ժամանակ ցարական իշխանություններին դիմադրություն ցույց տալու համար ձեռբակալվել և աքսորվել է Ռուսաստանի Օրյոլ քաղաք: 1905-ին վերադարձել է աքսորից և նշանակվել Գորի-Իմերեթի-Բաթումի և Արդվինի առաջնորդական փոխանորդ: 1907-ի հունիսին Մկրտիչ Ա Վանեցի կաթողիկոսի կոնդակով նշանակվել է Նոր Բայազետի և Դարաչիչակի (այժմ՝ Ծաղկաձոր) եկեղեցիների բարեկարգիչ: 1909-ի դեկտ. ձեռնադրվել է եպիսկոպոս: Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Երևանի թեմի Եղբայրական օգնության հանձնաժողովի նախագահն էր, կազմակերպել է վիրավոր հայ զինվորների և փախստականների օգնության գործը: 1917-ին նրա նախաձեռնությամբ Երևանում հիմնադրվել է Հայոց Ազգային խորհուրդը: 1919-ին Գևորգ Ե Սուրենյանցի կարգադրությամբ և Հայաստանի կառավարության հրահանգով որպես հայրապետական պատվիրակ մեկնել է Փարիզ՝ համերաշխություն հաստատելու Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսին մասնակցող հայկական ազգային երկու պատվիրակությունների միջև: 1920-ին Փարիզից մեկնել է Ամերիկա՝ կարգավորելու պառակտված թեմական կյանքը: Այստեղ կազմակերպել է հանգանակություն Հայաստանի պաշտպանության և վերաշինության համար, ինչպես նաև կատարել Հյուսիսային Ամերիկայի հոգևոր առաջնորդի ընտրություն՝ հանձին Տիրայր արք. Տեր-Հովհաննիսյանի: 1920-ի դեկտեմբեր11-ին Գևորգ Ե Սուրենյանցի կոնդակով նրան շնորհվել է արքության տիտղոս և պատիվ: 1923-ի մարտի 4-ին կարգվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսի տեղապահ և Գերագույն հոգևոր խորհրդի նախագահող: Այս պաշտոնում նա պայքար է ծավալել «Ազատ եկեղեցական եղբայրության» խմբավորման դեմ: Գևորգ Ե Սուրենյանցի մահից հետո, 1930–32-ին ղեկավարել է Հայ եկեղեցու գործերը: 1932-ի նոյեմբերի 12-ին ընտրվել, իսկ 13-ին օծվել է Ամենայն հայոց կաթողիկոս: Նա պայքար է ծավալել փակված եկեղեցիները վերաբացելու օգտին, հանդես եկել եկեղեցիները քանդելու և ոչ իրենց նպատակին օգտագործելու, խորհրդային իշխանությունների՝ հայ հոգևորականներին բռնությունների ենթարկելու քաղաքականության դեմ: Զբաղվել է եկեղեցու սահմանադրական, ծիսական, կազմակերպչական համակողմանի քննության ու բարեկարգման, Մայր տաճարի նորոգման, Հայ եկեղեցու նվիրապետական աթոռների միջև սերտ հարաբերությունների ստեղծման հարցերով: Զգալի աշխատանք է կատարել սփյուռքահայությանը Հայ եկեղեցու շուրջ համախմբելու համար: Սփյուռքում կազմակերպել է Աստվածաշնչի հայկական թարգմանության1500-ամյակին նվիրված հանդիսություններ: Պետանվտանգության ծպտյալ գործակալները 1938 թ. ապրիլի 6-ին Խորեն Ա Կաթողիկոսին խեղդամահ են արել Վեհարանի իր բնակարանում: Նրա մարմինն ամփոփվել է նախ Սբ. Գայանե եկեղեցու գավթում, ապա՝ 1996-ի սեպտեմբերին աճյունը տեղափոխվել է Էջմիածնի Մայր տաճարի բակը: Կաթողիկոսական աթոռին նրան հաջորդել է Գևորգ Զ Չորեքչյանը: |
