Ոչ ոք չի մոռացվի, ոչինչ չի մոռացվի
Պոլիսէն մինչեւ Ուրֆա, իրենց ցաւատանջ ուղեւորութեան միջոցին, երկու նահատակները, Զօհրապ եւ Վարդգէս, գուրգուրոտ ակնածանքով մը ողջունուած են Հայերուն կողմէ: Երբ իրենց աքսորումէն երկու ամիս ետքը ես ալ նոյն ճամբով մինչեւ Հալէպ գացի, տեսայ, որ իրենց յիշատակը ամենուն մտքին մէջ դեռ վառ մնացած էր: Գոնիա, Ատանա, Հալէպ, ամէն տեղ այդ անդրանիկ զոհերուն վրայ կը խօսէին: Հակառակ ոստիկանական հսկողութեան` շատ Հայեր, վտանգը աչք առնելով, գացած տեսնուած էին իրենց հետ ու հիմա երկիւղածութեամբ կը վերյիշէին անոնց վերջին խօսքերը: Ամէնուն վրայ խորին տպաւորութիւն թողած էր Զօհրապի ընկճուած վիճակը. մինչ Վարդգէս զուարթ անտարբերութեամբ եւ ծիծաղկոտ դէմքով մը կը շատախօսէր իրենց մօտեցողներուն` Զօհրապ հազիւ լռութիւնը կը խզէր քանի մը խօսք արտասանելու համար: Ամբողջ ժամեր անընդհատ կը ծխէր, մտածմունքի մէջ ընկղմած: Վարդգէս, միշտ լաւատես, կը ջանայ եղեր մխիթարել ու սրտապնդել իր բարեկամը, բայց ի զո՜ւր: - Մեզի մեռցնել կը տանին, - կը կրկնէ եղեր Զօհրապ: Հալէպի մէջ, Պառօն Օթելի տէրը` Պ.Մազլըմեան, քանիցս ճաշի կը հրաւիրէ երկու տարագիրները, որովհետեւ հոն գտնուած ատեննին բաւական լայն ազատութիւն տրուած է եղեր իրենց: Տիկին Մազլըմեան պատմած է ինծի, թէ սեղանին վրայ ախորժակով կուտէր Վարդգէս, մինչդեռ Զօհրապ հազիւ քանի մը պատառ կառնէր, ան ալ ստիպումներով: Յաճախ լալով կը յիշէր իր կինն ու զաւակները: Զօհրապ իր ձերբակալման պարագաները պատմած է Պ. Մազլըմեանին: Կարժէ, որ յիշենք զանոնք: Ձերբակալման գիշերը Զօհրապ Սէրքլը տրիանի մէջ մինչեւ կէս գիշեր թուղթ խաղացեր է Թալէաթ փաշայի եւ Խալիլ պէյի հետ: Յետոյ ոտքի կելլէ մեկնելու համար: Թալէաթ ինքն ալ ոտքի կելլէ ու մօտենալով Զօհրապի` անոր երեսը կը համբուրէ: Համակրանքի այս անսովոր ցոյցը կը շփոթեցնէ Զօհրապը: - Ինչո՞ւ համար այս համբոյրը, - կը հարցնէ: - Սրտէս բխաւ, - կը պատասխանէ միւսը: Զօհրապ դուրս կելլէ սրահէն չափազանց յուզուած: Նախազգացումը կունենայ, թէ այդ համբոյրը աղետաւոր նշան մըն է: Դուրսը տաք ու գեղեցիկ գիշեր մըն էր: Կորոշէ հետիոտն երթալ մինչեւ իր` Այազ Փաշայի բնակարանը: Հազիւ ճամբայ ելած` կը նշմարէ, որ մէկը կը հետապնդէ զինքը: Պահ մը կը խորհի, որ թերեւս սխալ ենթադրութիւն մըն է ըրածը եւ փողոցին միւս կողմը կանցնի: Մարդն ալ կը հետեւի իրեն: Զօհրապ քայլերը կ՛արագէ, նոյնը կընէ զինքը հետապնդողը, վերջապէս` անհամբեր ետին կը դառնայ եւ կըսէ. - Արդեօք զի?ս կը հետապնդէք: - Այո, - կը պատասխանէ միւսը, որ ոստիկանութեան քօմիսէր մըն է եղեր: - Ինչո՞ւ համար… - Այնպէս հրաման եղած է ինծի: - Գիտէ՞ ք, թէ ես ով եմ: - Այո, Զօհրապ էֆէնտին: - Բայց սխալմունք մը ըլլալու է, - կը գոչէ խեղճը, - ես հիմա Ներքին Գործոց նախարարին հետ էի… - Կրնայ ըլլալ, բայց ինծի տրուած հրամանը բացարձակ է եւ ստիպուած եմ հպատակելու: Զօհրապ, ճարահատ, ճամբան կը շարունակէ ու կը հասնի բնակարանը, որուն դրան առջեւ ոստիկան մը կը սպասէր: Քօմիսէր եւ ոստիկան ափարթըմանին սանդուխներէն վեր, կը հետեւին իրեն: - Ի՞նչ է ձեզի տրուած հրամանը, - կը հարցնէ Զօհրապ: - Հիմա՞, անմիջապէ՞ս… - Այո, անմիջապէս: - Եւ եթէ երթալ չուզիմ: - Այն ատեն բռնի պիտի տանինք: - Չէ՞ք գիտեր, որ ես մէպուս եմ: - Գիտենք, բայց մեզի տրուած հրամանը բացարձակ է: Քօմիսէրը կը յայտնէ նաեւ, որ հետեւեալ առտու իսկ, այսինքն քանի մը ժամէն, ճամբայ պիտի ելլէ, հետեւաբար անհրաժեշտ գոյքերը կրնայ հետը առնել: Զօհրապ կը մտնէ իր բնակարանը, ձայն կուտայ իրեններուն, եւ ափյափոյ պայուսակ մը պատրաստելէ ետքը կուգայ կը յանձնուի երկու ոստիկաններուն, իր կնոջ ու աղջկան ողբ ու կոծին միջեւ: Նոյն միջոցին եւ քիչ մը տարբեր պայմաններու մէջ կը ձերբակալուի նաեւ Վարդգէս, եւ առտուն կանուխ երկուքը միասին կը բերուին Հայտար Փաշայի կայարանը: Իրենց կընկերանան եղեր ոստիկան մը եւ սիվիլ հագնուած լրտես մը: Ոստիկանը կուզէ երրորդ կարգի վակօնի մը մէջ մտցնել երկու աքսորականները, Վարդգէս եւ Զօհրապ կընդդիմանան: Ոստիկանը կը պնդէ, առարկելով, թէ վակօնը յատկապէս պատրաստուած է իրենց համար: Երկու տարագիրները ձայն կը բարձրացնեն ու կը պահանջեն, որ առաջին վակօնով մը տարուին: Երկու կողմէն ձայները հետզհետէ կը բարձրանան: Ի վերջոյ Զօհրապ գրպանէն 25 ոսկինոց թուղթ մը կը հանէ, ոստիկանին կուտայ եւ կըսէ, որ առաջին կարգի չորս տոմսակ առնէ իրենց համար: - Եթէ ոչ, - կըսէ, - տեղ մըն ալ չեմ երթար: Ոստիկանը կը ստիպուի տեղի տալ, անշուշտ 25 ոսկիէն աւելցած գումարն ալ գրպանելու յոյսով: Ու այսպէս ճամբորդութիւնը կը կատարուի առաջին կարգով: Հայտար Փաշայի կայարանին Հայ պաշտօնեաները ճանչնալով Զօհրապը, կերթան իմաց տալու Պ. Անտօն Թարաքի, որ կը փութայ վար իջնել, առանց գիտնալու, թէ Զօհրապ ինչ պարագաներու տակ կը ճամբորդէ: Այս վերջինը, երբ կը նշմարէ Պ. Թարաքը, որ դէպի իրեն կուգայ, ձեռքովը նշան կընէ, որ չմօտենայ: Պ. Թարաք, որ վերադարձիս այս մանրամասնութիւնը պատմեց, աւելցուց. - Խեղճ Զօհրապը չափազանց յուզուած, տժգոյն եւ ընկճուած տեսայ: Վակօնին անկիւնը քաշուած, լուռ ու մունջ, անընդհատ կը ծխէր, մինչեւ կառախումբին ճամբայ ելլելը: * * * Ոստիկանները թոյլ տուած են տեսակցիլ պայմանաւ, որ թուրքերէն խօսին: Այդ պայմանին տակ բնականաբար խօսակցութիւնը շատ աննշան եղած է: Ատանա նոյնպէս հայրենակիցներ, իմանալուն երկու ծանօթ Հայերուն ժամանումը, փութացած են կայարան: Իրենցմէ մէկը, Միհրան Պօյաճեան, ծանօթ վաճառական մը, մօտակայ կայարանի մը համար տոմսակ առնելով, յաջողած է Զօհրապի ու Վարդգէսի հետ տեսակցիլ հայերէն լեզուով, եւ հարցնել, թէ ի՜նչ ծառայութիւն կրնայ մատուցանել իրենց: - Մեր ընտանիքներուն լուր տուէք ասկէ անցնելնիս, ըսած է Զօհրապ, - ուրիշ ծառայութիւն չենք սպասեր ձենէ: - Դրամի եթէ պէտք ունիք, յայտնեցէք: - Չէ, շնորհակալ ենք, դրամի պէտք չունինք առ այժմ: - Ո՞ւր կը տանին ձեզ: - Տիարպէքիր, դատուելու համար, բայց չեմ կարծեր, որ մինչեւ այնտեղ հասնինք: -Տիարպէքիրի բանտը արդէն ծանօթ է ինծի, աղէկ բանտ մը չէ, բայց աւելի գէշերը կան: Կը տեսնաք սա գորգը, Տիարպէքիրի բանտին մէջ իմ ընկերս եղած է, հիմակ ալ միասին կերթանք կոր: Հին բանտակիցներ ենք: Հալէպի մէջ, ինչպէս լսի, Զօհրապ եւ Վարդգէս բաղդատաբար բա-ւական ազատութիւն վայելած են, շնորհիւ կուսակալին, որ Զօհրապի հին ծանօթ մըն է եղեր: Այդ ազատութենէն օգտուելով` տեղացի մէկ քանի հայեր ծրագիրը կը յղանան փախցնելու երկու տարագիրները: Յանդուգն ծրագիր մը թէեւ, բայց ոչ անգործադրելի: Արաբ ուղտապաններու միջոցաւ երկու աքսորականները Պէյրութ կամ Տրիպոլիս փոխադրել կառաջարկեն ու հոնկէ նաւով Կիպրոս անցնիլ: Այդ միջոցին Սուրիական ծովեզերքներու վրայ հսկողութիւնը շատ խստացած չէր ու այդպիսի փախուստ մը կրնար յաջողիլ: Վարդգէս հաւանութիւն կը յայտնէ, սակայն Զօհրապ կընդդիմանայ ու բացարձակապէս կը մերժէ, առարկելով, թէ իր առողջութիւնը չի ներեր այդպիսի արկածախնդրութեան մը մէջ նետուիլ: - Եթէ կուզես` դուն փախիր, - կըսէ Վարդգէսին: Բայց Վարդգէս չհաւանիր երբեք իր բարեկամը լքանելու: - Ինչ որ ալ ըլլայ, քենէ չեմ բաժնուիր, - կը պատասխանէ: Զօհրապ ան ատեն կը մտածէ դիմում ընել Ճէմալ փաշայի եւ անոր աջակցութիւնը խնդրել եւ այս մտքով գիր մը կուղղէ Սուրիոյ դիկտատորին: Զօհրապի այդ վերջին գրութիւնը, պերճախօս թուրքերէնով մը գրուած, ինչպէս ինծի հա-ւաստեց Պ.Մազլըմեան, անպատասխանի եւ ապարդիւն կը մնայ եւ վերջապէս երկու աքսորականները Հալէպէն ճամբայ կելլեն դէպի Ուրֆա: Չեմ գիտեր, թէ որչափ կը մնան Ուրֆա, թերեւս մէկ երկու օր միայն ու հոնկէ կառքով կը մեկնին դէպ ի Տիարպէքիր, միշտ ոստիկանական հսկողութեամբ: Ահռելի եղեռնը տեղի կունենայ Ուրֆայէն քանի մը ժամ անդին: Թուրք չէթէներու խումբ մը կը պաշարէ կառքը: Չէթէներու պետը, ինչպէս լսեցի Հալէպի մէջ, Խալիլ պէյը եղած է, Էնվէրի մէկ ազգականը, որ յետոյ Պաղտատի թրքական բանակին հրամանատար կարգուեցաւ, անշուշտ Զօհրապն ու Վարդգէսը սպաննելու քաջագործութեանը իբրեւ վարձատրութիւն: Ոճրագործները կառքը կը կեցնեն եւ կը հրամայեն երկու աքսորաականներուն կառքէն վար իջնել: Զօհրապ կիջնէ, մինչ Վարդգէս կը պօռայ. - Ոչ, վար չեմ իջներ, կառքին մէջ մեռցուցէք զիս: յսպէս կը նահատակուին Զօհրապ եւ Վարդգէս, հայ ազգին երկու ազնուական զաւակները: Կառապանը, որ ինքզինք թուրք կեղծող հայ մըն է եղեր, կը վերադառնայ Հալէպ եւ ինք է, որ պատմած է եղելութիւնը իր մանրամասնութիւններով: Չէթէները` բնականաբար` կը կողոպտեն իրենց զոհերը: Զօհրապի նշանտուքի մատանին ու ժամացոյցը ծախուած են Հալէպի մէջ: Իր ֆէսը, կը գտնուի եղեր, չեմ գիտեր ինչպէս, միսիօնարուհիի մը քով: Վարդգէսէն որեւէ հետք չէ մնացած: Թող իրենց յիշատակը անջինջ մնայ ամենուս մտքին մէջ: |