Ազատությունը... երկնային պարգև է:
Սերվանտես
Տարիները մեզանից տարան ամեն-ամեն ինչ՝ ջահելություն, սեր, երազանք ու կարոտներ: Բայց չկարողացան առնել ու տանել Մինասին: Ամենազոր ժամանակը անզոր գտնվեց Մինասի պարագային: Ժամանակը հաշվի է նստում մեծերի հետ, պատկառում է մեծերից:
Լինելով մեր ժամանակակիցը, նա մնալու է սերունդների ժամանակակիցը, որպես խիզախ, ըմբոստ-նահատակ արվեստագետ: 1975-ի փետրվարից հետո ամեն օր ու ժամ հեռանալով մեզանից՝ ավելի մոտեցավ մեզ. մեծացավ որպես մեր ալեհեր հայոց 4500-ամյա պատմության ժամանակակիցն ու հասակակիցը և մեկընդմիշտ դարձավ գալիք-անցյալ՝ որևէ պահի ներկա լինելու պայմանովՙ դառնալով մեր ժողովրդի հարստություններից մեկը: Վերհիշենք, որ թագավորական դինաստիաները հնում կոչում էին հարստություն:
Առեղծվածային է նաև այն պարագան, թե ինչպե՞ս նա Մինաս դարձավ, Մինասը մնաց համատարած լրտեսության, համատարած լակեյության գորշ տասնամյակներում: Թե ինչքա՜ն խորն էին նրա արմատները հայրենի հողում՝ մինչև երկներ երկին, և ինչքան աներեր էր կանգնած այդ սրբազան՝ Նոյի տապանի երկրի հողին, որով զորանալով՝ արարեց ազգային, համամարդկային արժեքներ: Մինասը հայոց պատմության լուսավոր արարչագործություններից մեկն էր: Հայոց պատմությունը նրան արարել էր բանաստեղծական մեծագույն ներշնչանքով:
Երանելի է այն մարդը, ով հանդիպել, ճանաչել ու հասկացել է Մինասին՝ հայոց գեղարվեստի դիցական երևույթներից մեկին՝ Մինաս Ավետիսյանին՝ Ավեի Կարոյի որդուն: Ես բախտ եմ ունեցել տասնամյակներ շարունակ լինել Մինասի առասպելի և ողբերգականորեն դաժան իրականության արանքում: Տարիների ընթացքում ես համոզվեցի, հասկացա, որ մարդկանց նկատմամբ ունեցած նրա վերաբերմունքն իմաստուն ու մեծ մարդու բարձրագույն մարդկային կամեցողություն է. բարին ընդ ձեզ: Նա անշահախնդիր ընկեր ու բարեկամ էր, որն իր սկզբունքայնության արգասիքն էր: Հազվագյուտ արժանիք մեր հաշվենկատ, խիստ գործնական դարում, ուր շահն ու շահամոլությունը խեղդում ու ոչնչացնում է բոլոր մարդկային, իդիլիկ, մաքրամաքուր հարաբերությունները: Ապրում էր, ապրեց հեթանոս դարերի ասպետին վայել անշահախնդիր ազնվությամբ:
Նա եկավ և մեր գեղարվեստի անդաստանը հարստացրեց Մինաս անվամբ: Մեր գեղարվեստի տարեգրությունն ունեցավ Մինասյան տարիները, Մինասի ժամանակը: Երկրորդելով ասենք, որ Մինասի սկզբունքայնությունն ուղղակի տիտանական էր: Մինասը առաջադրեց և իրացրեց մարդկային բարոյականության և գեղարվեստի այնպիսի առաստաղ, բարձունք, որն անհասկանալի ու անըմբռնելի էր սոցիալիզմի-սոցռեալիզմի նվիրյալներին: Առաջադրանք, որը դարձավ իր ողբերգության, նահատակության պատճառն ու արագացուցիչը: Նա մեկն էր այն առասպելածիններից, որ կամովին բարձրացան այն խարույկի վրա, որի վրա դարեր առաջ բարձրացել էր Ջորդանո Բրունոն: Ինքնայրումի խարույկ, որն այսօր էլ մեզ հետ է և մեզ փրկում է մութից, խավարից, մարդկանց սառուցյալ անտարբերությունից:
Եթե փորձենք բնութագրել Մինասի կյանքն ու գործը, ապա այն կարելի է որակել միմիայն Սխրանք՝ ամեն ինչ ասող հասկացությամբ: Նրա խիզախ սխրանքը սակավախոս էր. ոչ երբեք ինքնասիրահարվածի ցուցամոլություն: Սխրանքն ու խիզախումը համարում էր արվեստագետի, մարդկային պարտքի շատ սովորական պարտականության կատարում, ոչ երբեք անհարկի ցուցամոլություն, որով տառապում էր ժամանակի մակերեսային մտավորական կոչվածը: Մինասը մեծ գործեր արարելու, մեծավայել ապրելու, մեծավարի նահատակվելու համար էր աշխարհ եկել: Եվ ըստ ամենայնի՝ իրացրեց այդ սրբազան առաքելությունը:
Մինասի նմանները և, հատկապես, Մինասը յուրատեսակ վտարանդիներ էին՝ իրենց իսկ երկրում: Պետական այրերը, աթոռաբնակները և իրենց մանկլավիկները նրանց վրա նայում էին որպես այլմոլորակայինների: Մարդկային երևակայությունը գերազանցող անմարդկայնությունից բացի ոչ մի բարոյական նորմ չճանաչող, մերկապարանոց, հարձակողական գաղափարախոսությունից զատ սիստեմի երկրում, ուր նորից ու կրկին խրախուսվում էր մատնությունն ու ստորաքարշությունը, մարդկային-ազգային արժանապատվություն ունեցող անհատականությունը, դեմքն ու նկարագիրը չկորցրած մարդը, իրոք որ այլմոլորակային պիտի համարվեր, և էր:
Մինասը սոցիալիզմի ամենակուլ օվկիանոսում մի անպարտելի կղզի էր, որին չկարողացավ նվաճել և յուրացնել այդ աշխարհակուլ ցիկլոն-օվկիանոսը՝ սոցիալիզմի ցունամին:
Մինասը կենդանի մարմնացումն էր ազատ, ինքնիշխան մարդու: Նախապաշարմունքից, պայմանականություններից, հաշվենկատությունից զերծ ազատությունն էր: Նա ազատության ոգին էր՝ Մինաս անվամբ: Ազատ էր, արդարամիտ, ասպետորեն շռայլ: Ամեն քայլափոխին զգացվում էր նրա ասպետական ոգու ազնվական շռայլությունը: Ամեն ինչ անում էր խղճի մտոք:
Իր անսխալական դատավորն ու քննիչը իր խիղճն էր՝
մաքուր, անաղարտ: Նրա նախաստեղծ էությանն
առանձնահատուկ էր բնականությունը, պարզությունը:
Պարզ, բայց ոչ երբեք հասարակ: Նա իր Աստծուն գտնում
էր իր խղճի մեջ: Իր Աստվածն իր զուլալ, լուսեղեն սիրտն
էր: Հայոց աշխարհի, հայրենի բնության ազատ զավակի
հազվագյուտ-եզակի օրինակն էր: Այդ մաքրամաքուր և
անբիծ ազատությունն էր, որ ոչ մի կարգի ստրկացման
չենթարկվեց: Ստրկախտ, որով հիվանդ էին (անբուժելի)
ժամանակի «խելոքները»: Բնածին և բացարձակ
ստեղծագործական ազատությունը նրա հոգեկան
հավասարակշռության մեծագույն երաշխիքն ու
երաշխավորն էր: Ազատ անհատի, մեծ
անհատականության նրա էությունը ոչ մի աննշան կապ ու
հաղորդակցություն չունեցավ ամենուրեք իշխող,
պարտադրվող հանրակացարանային, կոմունալ,
զորանոցային մտածողության կապանքներին ու
կանոններին՝ պետական մտածողության կաղապարին,
պետական անմտությանը: Ազատությամբ
պայմանավորված նրա մոլեռանդ սերը նրան դարձրել էր
իր գործի անմնացորդ նվիրյալը, նկարչությանը
ապավինած ասկետ: Նրա համար նկարելը, նկարչությունը
ճակատագիր էր և ոչ թե աշխատանք: Եվ այդ
արժանիքների շնորհիվ է, որ նմանները շատ բան են
հավելում իրենցից առաջ եղած մեծությունների գործին:
Մեծանալով մեծերի հետ՝ մեծացնում են և՛ իրենց, և՛
մեծերին: Ասենք նաև, որ ազատությունը՝ մոր կաթի հետ
անցած, որը դուրս է գալիս, վերջանում է միայն արյամբ,
կրկնապատկում, բազմապատկում էր նրա խիզախ հայեցի
սխրանքը:
Առանց ազատության, բացարձակ ազատության անհնարին
է պատկերացնել գեղարվեստ և գրականություն:
Մեզանում շատերը առևտուր են անում պետական
մեքենայի հետ՝ ազատության հաշվին, ասում էր Մինասը և
հավելում՝ երկու ազատ գրող եմ տեսնում, որոնք
առևտուր չեն անում՝ Պ. Սևակ և Հր. Մաթևոսյան, որոնց
ընթերցելիս հասկանում ես՝ ինչ է գրականությունը և
ազատ մտածողությունը, ազատության համն ես զգում քո
բերանում և էությանդ մեջ: Եվ նորից ու կրկին համոզվում
ես, որ միայն ազատ և անկաշկանդ մտածողության
պայմաններում են ստեղծվում գեղարվեստական արժեքներ:
Իսկ սովետական ժուռնալիստիկան գրականություն
համարելը հնավաճառություն է, որը լայն տարածում ունի
մեզանում, ինչպես Պ. Սևակը կասեր՝ թոնրատնային
մտածողություն է:
Մինասը խորհրդավոր, բազմախորհուրդ երևույթ էր: Մի
երևույթ, որը անբացատրելի, անմեկնելի մնաց նկարչական աշխարհում և գաստրոնոմիական ուղեղով մտավորական կոչված պետական մեքենայի պտուտակ-վինտիկներին: Վ. Թեքեյանի օգնությամբ ասենք՝ «կրակն անոր չտեսան»:
Նա մեր բոլորի նման էր, բայց մեզանից ոչ մեկը նրա նման չէր և չեղավ:
ՎԱՉԵ ՍԱՖԱՐՅԱՆ
«Ազգ»
