Մուշեղ Գալշոյան, Դնդնոց
 Դնդնոց (Մուշեղ Գալշոյան) Դնդնոց Ես թողել եմ ասֆալտապատ ճանապարհը, որ իր համար գնա, բռնել մի փոշոտ ճամփա, տաք փոշու մեջ թողնում եմ և՛ ոտնահետք, և՛ գլխիցս կապարի ծանրությամբ գլոր-գլոր ընկնող քաղաքի ջնջխված աղմուկ, ու հայացքս խճճվել է դիմացի սարուքարի մեջ։ Այրվող քարերով ծեփված մի բլուր, երկու, երեք, քսան... հազար բլուր իրար շալակ են ելել, խեղդում են իրար։ Ամռան իրիկնամուտի երկինքը կարմիր փոշի է մաղել նրանց խանձված գլխներին, քարապեպ, թրատված, խոր սպիներով դեմքերի վրա, ու լեռները խուլ տնքում են։ Ականջ դիպցնես փայլատ որձաքարերին, կլսես տնքոցը։ Ամենաբարձր լեռան գագաթից, պոկվել, վար է իջնում ճերմակ մի առու։ Մեջքակռիվ տվող բլուրներն է բաժանում իրարից, և առուն ոլորուն է ու գզգզված։ Թվում է, թե երկնքից է գալիս, ամպերի մեջ է ակունքը։ Թվում է, թե առուն ջրով չէ՝ ճերմակ ամպաքուլաներով է լցված։ Եվ եթե գյուղ կա սարի լանջ ու ստորոտում` առուն է իր հետ առել-բերել ամպերի միջից։ Եվ դրա համար գյուղի կտուրները ամպաքուլաների պես ճերմակ են, օրոր-շորոր ճյուղերն են նազում տանիքներին, ինչպես ամպերից պոկվածիջած առվի ճերմակ քուլաների վրա ափերի կանաչը։ Գյուղ Ուջանի և՛ աջ, և՛ ձախ կողմերում նույնպես լեռներ կան. էլի գորշ, էլի քարապեպ, որոնց ոտքերի տակ ընկել, ճմրթվում են լաթ-լաթ արտերը։ Կածաններ են ոլորվում, կանգնում արտերի մոտ։ Իսկ գյուղի դիմաց կա հարթավայր՝ ասֆալտապատ ճանապարհով կիսվում է։ Ճանապարհը օձի պես մեկնվել, սառած մեջքն է տվել արևին։ Հարթավայրում երկու կտոր կանաչ կա` այգին ու ծխախոտը, մնացածը լցված է արևի ոսկե հալոցքռվ՝ ցորենի արտեր են։ Երկար նայում եմ գյուղին, դիմացի հարթությանը և թվում է, թե գյուղի դեմ-դիմաց փռված հարթությունը բացված սուփրա է, իսկ գյուղը սուփրի գլխին նստած, ձեռքն իրեն քաշած հյուր։ Յոթ-ութ տարեկան մի աղջիկ գրկել է եղբորը, կանգնել ճամփի կենտրոնում ու մեծավարի նայում է։ Հովիվ Խուդոյի առաջնեկն է։ Մի Շահանիկ քույր ունի, Սանասար ու Արսեն եղբայր, մի «ախպեր» էլ նոր է ծնվել, դեռ անուն չունի։ Սպասում են Խուգոն սարից գա, անունը բերի։ Մայրը կանգնել է դռանը, ամոթխած ու հանդիմանական նայում է աղջկան, իսկ Սիրուշը ժպտալով բացում է տան գաղտնիքները։ Ունեն երեք ոչխար։ Յոթն էր, հովիվ Խուգոն սարից իջել՝ չորսը վաճառել է. — Տուն ա կշինենք։ — Աղջի՜, — ձայն է տալիս մայրը, — դդե, շո՛ւտ արի։ Գոլ շնչով հոտը գալիս է, տաք փոշի է նստում փողոցի երկու կողմերի կլոր ու կապույտ որձաքարերով շարված ցանկապատերի վրա, ու ղջկա միայն շեկլիկ գլուխն է երևում ոչխարների միջից, իսկ դռանը կանգնպած մոր կրծքին սեղմված է երկու գրկանոց, բաց պորտով ու ապրոտ դնչով մի Արսեն և անգույն շորերի մեջ փաթաթված անանուն մի տղա։ Կինը պոչ հայացքով նայում է ինձ, աչք-ունքով խոսում հարևանի հետ. «Ո՞վ է» ։ Հարևանը ուսերն է շարժում։ Նա ձեռ ու ոտ քշտած ցեմենտ-ավազից շաղախ է պատրաստում։ Ողջ գերդաստանն է ոտքի վրա. ամո՜ւր, ամո՜ւր, չքանղվող ցանկապատ են քաշում հող-տնամերձի շուրջբոլոր։ Գյուղի ոլոր-մոլոր փողոցների կոկված քարերին փշրվում են ծանրացած ոտնաձայները։ Դաշտից տուն դարձող մարդկանց հետ մթնշաղը լցվում, թանձրանում է սար ու սարերի բույրով։ Բիձա Սարգիսը քայլում է գլուխը կախ, առանց՝ շուրջ ու բոլոր նայելու, մեջքին մի խուրձ խոտ։ Գույն ու հոտից հասկանում ես, որ առվի ափից չէ, մարգագետնից չէ՝ խոտը հավաքված է քար ու քարերի միջից` խիլ-խիլ, և խուրձ խոտից դաշտի գույնն ու ծարավն ես զգում։ Արևլուսից-արևպատոց Սարգիսը մանգաղով հունձ է արել բլուրների ոտքերի տակ ճմրթվող ցորենի արտում։ Բովված հողի շիկացած բույրը շաղվել է կարծրացած շողք-քիստերի հետ, լցվել դեմքի ծալքերի ու աչքերի մեջ, և կորացած շապիկը արև է կերեր: Հետո, հանգստի պահերին, հազար անգամ, հազար քար ու քարակույտի մոտ մեջք է ծռել և... Հիմա կքած քայլում է՝ այրված դաշտի և՛ բույր, և՛ գույն թողնելով գրասենյակի դռանը, ցանկապատերից դուրս եկած ծառերի կանաչ սաղարթների տակ, զովշունչ առվի մեջ և իմ ռունգերում։ — Սարգիս, էսօր ինչքա՞ն քաղեցիք։ — Շաքրոյի տղի մոտ գրած է, — չի նայում, պատասխանում-անցնում է։ Հինգ-վեց տարեկան մի մանչ նայում է տմբտմբացող խրձին, նայում գրասենյակի դռանր կանգնած կոմբայնի խետերի մեջ մնացած ծղոտին, շուրջը, հետո կամաց ու երկմտաքայլ մոտենում է, առնում մի բուռ ծղոտ ու գետինը թնդացնելով փախչում։ — Բռնե՜ք, բռնե՜ք..., — գրասենյակի դռան քարերին նստածները հարայհրոց են գցում, ծիծաղում են, իսկ տղան առանց ետ նայելու տուն է վազում։ Ափերի մեջ մնացել է միայն մի քանի ծղոտ։ Իրիկունր հոգնած գլուխը գնում է գյուղի թիկունքի աջ ու ձախ լեռների վրա, սուս մնում։ Մի գամփռ դունչը ցցում է մթնած լեռների կողմ, երկար ոռնում, հաչում է, մի լակոտ նրա տնազն է անում, ու երկինքը ճպճպացնում է աչքերը հար ու նման երեկվան, մյուսին, մյուսին, մյուսին... Ներքևը, դաշտի գյուղերում վառվում են լույսերը։ Նրանցից դեն կա մի աշխարհ՝ աշխարհից ու մարդուց պոկված-շպրտված մի կողմ, առանց կրակ ու լույսի, ուր երեկ լուսնահաչ տվող շները այս գիշեր գայլություն են անում անտառների մեջ, գզվռտվում, ու մթոտ ծմակների մեջ գայլի ձագ են ցնկնում։ Նաև Երևանի լույսերն են երևում։ Աբրահամ քեռին երկար նայում է այրվող գազի շաղ եկած կարմրին ու քաշում թևիցս. — Կտեսնի՞ս, — ձեռնափայտը մեկնում է կրակի ուղղությամբ։ Մի քիչ էլ երկարի, կխանձվի փայտի ծայրը։— Աշունքվան էդ լուսից էն կողմի սև սարերի խոտերը, երբ կրակ կտան, գիշեր-ցերեկ կվառվի, չի վերջանա, դրանից ավելի բոց ու ծուխ կելնի, կբռնե սարեր, կլցվի մեջ ձորերուն։ Նախագահը գալիս, հոգնած քայլերով բարձրանում է աստիճաններով։ Գրասենյակի պատուհանից էլ մի ճոթ լույս է դուրս գալիս, մտնում-անցնում թթենու բնի միջով, ծայրից-ծայր մի ոտնաչափ ճաքած բնի միջով և փշրվում մի դատարկ փոշոտ պատվանդանի մոտ։ Շաղ եկած լույսից գրասենյակի դռանը խումբ-խումբ կանգնած, նստոտած մարդկանցից մեկի կիսադեմին է մի պատառ հասնում և նկատում ես, որ ծլած-երկարած մազերը խանձվել են, մյուսի թիկունքին, ու նկատում ես, որ գույնը դաշտում թողած շապկի վրա երևում են քրտինքի ծծված-չորացած լաքերը, մեկի ոտք-ոտնամաններն են լույս առնում, ու նկատում ես՝ ոտնամանները երկարաճիտք են, ճիտքերը անգույն, բայց ամուր, իսկ երես ու ներբան հալի ընկած։ — Կոշեցի մեկը տասներկու երեխա ունի, ձեն կա, թե էդ մարդուն կառավարություն «Վոլգա» կտա, — մարդը թիկն է տվել քարին, դեմքին և գիշերվա մութը, և քարի սև ստվերը, բայց նրա շուրջբոլոր հավաքվածները գիտեն, որ խոսողը պարկի պահակ Օնիկն է։–— Թե էդպես օրենք կա, ինձ էլ թող տան։ Աշխարհից լուր ու նորություն առնելու համար դաշտից ուղիղ գրասենյակի դուռը եկած մարդիկ փառ-փառ ծիծաղում են, խփում իրար թև-թիկունքի, իսկ Անդոն ձեռքը թափ է տալիս, թողնում, գնում է քիչ հեռու կանգնած խմբի մոտ, ուր զրույցի թեման տուն-շինությունների մասին է։ Անդոն կիսատ տուն ունի։ — ...Մարդու տղան մեկ-երկու չարեց, ավտոն լցրեց ցեմենտ, բերե՜ց, թափեց իմ դուռ, իր փարեն առավ, գնաց։ Հասցեն իմ պենջակի ջեբն է, կուզե՞ս։ — Տղեք, իմ կրիշին յոթ-ութ շիֆեր կպակսի, ո՞նց ճարեմ։ — Աշտարակ, էն ճամփեքու վրա կանգնողներու մեջ ծանոթ-մանոթ չունե՞ս, փարեն տուր... Եվ թանձրացող գիշերվա հետ ծորում-երկարում է զրույցը. հասնում, թռուցիկ անցնում է գյուղի առջև փռված ցորենի ու ծխախոտի դաշտերի, գյուղի թիկունքի, աջ ու ձախ սարերի մեջ կորած արտերի վրայով, ետ գալիս նորից ու ծանր ու մեծ իջնում ծուռումուռ ցանկապատեցի մեջ առած տնամերձ-հող ու այգիների վրա, որոնք բոլորն էլ ծուռումուռ ցանկապատի մեջ են։ — Իմ տնամերձի թութուն շատ լավ է. տան կիսատն էլ կհանի, էրեխեքին շոր-մոր էլ կբերի։ — Առաջ մի էրթա, էգուց-էլօր սելավ կտրվավ, տեսնենք քո թութուն ինչ կբերի։ Լռում են, և դիմացի ցանկապատին քսվող-անցնող առուն ափ է հանում սարերի երգը, թթենու ճյուղերի մեջ մտած բարակ քամին սուլում է հովվական մի մեղեդի։ Ես հիշում եմ, որ հովիվ Խուգոն սարից պիտի դա, կնոջ համար ճաքած շուրթերի պագ, նորածնի համար անուն պիտի բերի։ — Դիմացել ենք, էլի կդիմանանք, Արզնի—Շամիրամը հասավ հա՜, մեր քթի տակ է։ Եվ դադրած գիշերվա ու անքուն առվի հետ նորից է հոսում խոսքն ու զրույցը։ Մեկ էլ, տրակտորիստ Խաչոն հիշում է. — Անոթի մեռա։ — Է՜, տուն գնա։ — Հավես չկա, այ տղա։— Բայց ծանր ելնում է տեղից: Աշխարհի ու դաշտի հարցերը քննող-լուծող խմբերը վերականգնվում են նոր զրուցակիցներով։ Մայիսը միանում է Երևանում սովորսղ-աշխատող համագյուղացիներին և «ֆալշ» գցում խմբի մեջ։ Նրանք բոլորը գլխաբաց են, ինքը գլխարկ ունի։ Նրանք մազերր աջ ու ձախ են տվել, գլխների վրա բացել բարակ, ճերմակ ճամփա, Մայիսի խճճված մազերը գլխարկի տակ են, գլխարկը բենզին ու յուղով ծծված, գույնը կորցրած։ Գալիս կանգնում է ու միանգամից սկսում. — Կիմ, դու ու՞ր կաշխատիս։ (Կիմը Պետրոսի տղա Կիրակոսն է։ Քեռի Պետրոսին մինչև հիմա էլ անհայտ է. «Տղի անուն ո՞վ փոխեց...») ։ — Ձերժինսկու անվան գործարանում։ — Էդ գործարանը Արաբկիրում է, չէ՞։ Մայիսն ինքն էլ համոզված չէ, որ «էդ գործարանը» Արաբկիրում է կամ` եղել է։ Բայց գուցե նաև ճիշտ դուրս դա Խ ապացույց, ինքն էլ է քաղաքին ծանոթ։ Մի ուրիշ բան էլ կա. հորից բաժանվել է, վարձով է ապրում։ Ուզում է տուն շինել, հող չկա, կոլտնտեսությունը չի տալիս, օրենք-գյուղխորհրդով չի հասնում, որովհետև կրտսեր որդին հորից բաժանվելու իրավունք չունի։ Բայց, ախր, ինքը բաժանվել է, վարձով է ապրում, թող հող տան։ Օրենքը չի հասցնում։ Եվ որոշել է թողնել, գնալ քաղաք. ուրեմն, տղերքի հետ մոտ-մոտ լինել, կապ հաստատելը պետք է։ Ու սկսում է մի պատմություն։ — Էս գարնան, ուրեմ... Փորձել է տրակտորը տանել, հասցնել մինչև Սալով արտ: Դե, սար է բարձրանում, ոչ Էլ մի կարգին ճամփա կա, տրակտորն էլ անիվավոր` մի խոշոր քար ընկավ անիվի տակ, պրծավ, շուռ կգա։ Ճարահատ տասը-քսան քայլ մեկ կանգնել, քար է հեռացրել ճամփից։ Մի անգամ էլ... — Իմ ափու մեջ... Մայիսը նկատում է, որ իրեն լսող չկա: Կիմին են լսում: Եվ հենց «ափու մեջ» էլ ընդհատում է պատմությունը, դառնում ունկնդիր։ Երբ Կիմը ավարտում է պատմությունը, խումբը ծիծաղում է, Մայիսն էլ իր բարձր ծիծաղն է խառնում, բայց նրա ծիծաղի մեջ ծիծաղ չկա։ Օգտվելով պահ լռությունից, շտապ ու բարձրաձայն շարունակում է կիսատ թողած պատմությունը. — Տեսնիմ, իմ ափու մեջ... Երեկ Մասիասի ձայնապնակն եմ ճարել... Եվ Էնրիկո Մասիասի ձայնապնակը թոլյլ չի տալիս` ոչ չսվի, ոչ ավարտվի Մայիսի պատմությունը։ Նա խումբը թողնում, հեռանում է մի քանի քայլ, շրխկոցով ծխախոտ վառում, ցաքուցրիվ հայացքով նայում իրենց աշխարհներից զրուցող մյուս խմբերին, հետո տարտամ քայլերով թողնում, գնում է։ ...Պատուհաններից դուրս ելած փունջ լույսերը մեկիկ-մեկիկ ծրարվում են տների ծանրացած կոպերի տակ, և դադրած գյուղը, գլուխը քարե սարին, ննջում է։ Մի կին գիշերհավքի պես թևերը թափ է տալիս, ծղրտում: Ձայնը անցնում է սսկված բոլոր պատուհանների տակով։ Գյուղից դուրս գալիս, ծրարվում քարերի մեջ։ — Քու էրեխան էրեխա չէ, կատղած շուն է։ Կապի, ի՞նչ կթողիս փողոցներ... Ժորան իր մահճակալը ինձ է զիջել, պառկել է բազմոցին, առանց աչք ճպելու առաստաղին է նայում։ Մի անմեղ ու անուշ երազ կա նրա աչքերի մեջ։ Անդոյի եղբայրն է, ութերորդ է փոխվել։ — Ի՞նչ ես ուզում դառնալ, Ժորա։ – Եսիմ։ — Մտածիր, առավոտյան կասես։ — Հը, առավոտ ես աշխատանքի կերթամ, դու քնած կլինես։ — Նախագահ դարձիր։ — Նախագահն ի՞նչ է, մինչև իրիկուն կռիվ-դավու մեջ։ Ես ուզում եմ... Շարունակությունը չեմ լսում. պատուհանի տակ կապված շունը կատաղած հաչում, կուլ է տալիս Ժորայի բառերը: Աչքերս բացեցի՝ Ժորան չկար: Արևը Անդոյենց գամփռի գլխին մի բուռ ճանճ էր լցրել։ Գամփռը թափահարում է բրդոտ գլուխը, ալարկոտ ճմլկտում, կլանչում: Տաք մի խաղաղություն էր հալվում դուռ ու տանէքների, փողոցների վրա։ Անդոյենց հարևանի կինը ուշացել է աշխատանքից, փութկոտ քայլում է, երկար փեշերը խառնվել են իրար։ Խռնված մազերով աղջիկը վազում է նրա ետևից շնչակտուր, ճիչ ու լացով։ Կինը թեքվում, կանգնում է ցանկապատի տակ, պահվում երեխայի աչքից։ Աղջիկը ոտքերով ծեծում է գետինը, ճչում, հետո պառկում է փոշու մեջ, թավալգլոր տալիս, և փոշու մի տարտամ ամպ է կարկամում օդում։ Մայրը ծկլկում, նայում է աղջկան, մեկ ուզում է մոտենալ, հետո կտրուկ շուռ է գալիս և ավելի փութկոտ շարունակում ճամփեն։ Թևի տակ սեղմված հացի կապոցն է, ձեռքում՝՝ հողուրագը։ Կնոջ մոտ եղած-չեղածից միակ պայծառ բանը հողուրագի փայլուն շեղբն էր։ Անդոյի հայր Աբրահամը ինձ ճանապարհում է մինչև գյուղեզր, 75-ամյա տանջված ափերով բռնում է ձեռքս. — Բարի էրթաս, լաո, ուր քո ոտք մի անգամ կդիպնի, մտհան չանիս։ Հավիտենական պարտքով ժպտում եմ, խոնարհում գլուխս, հետո քայլում՝ փոշոտ ճամփի վրա թողելով և ոտնահետք, և՛ կոպերիս տակից գլոր-գլոր ընկնող դուրեկան մի թախիծ: Դիմացը լեռան բիբլիական ճակատն է` պարզ, ճերմակ ու մոտ-մոտ։ Թվում է, թե խուփ աչքերով քայլեմ մի քիչ, կփարվեմ լեռան։ Բայց փոշոտ ճամփեն դեմ է առնում գյուղի դիմացի հարթավայրը կես անող ասֆալտապատ ճանապարհին, ընկնում, մնում է ճանապարհի տակ, և ես շիկացած ասֆալտի վրա ոտքերիս փոշին եմ թափում: |
