Durun lütfen yüklemiyor...

Makaleler

ՏՈՒՆԸ /վիպակ/

07:51, cumartesi, 26 ağustos, 2017
ՏՈՒՆԸ /վիպակ/

Արշակը կողպեքը բացելու մի վերջին փորձ էլ արեց: Հանգիստ, միայն հանգիստ: Ուրեմն՝ այսպես. բանալին մտցնում ես անցքից ներս, այնուհետ թեթև, առանց ավելորդ ուժի պտտում դեպի ձախ: Մեկ պտույտ, հիմա՝ երկրորդը: Չէ, ինչ ուզում ես արա, երկրորդ պտույտի կեսին բանալին լռվում է: Այդպես էլ պիտի լինի: Ուղիղ մեկ տարի բացող չի եղել, պարզ չէ՞, քամու, ձյան ու անձրևի տակ ժանգոտած կլինի, եթե եղած-չեղածը հասարակ փականք է: Հիմա ի՞նչ անի: Հիմար վիճակ ստեղծվեց: Երևանից հասել է գյուղ, մնացել դռանը:

Վախենում էր շուռ գալ: Փողոցից բակը, տան դուռը երևում էին: Համոզված էր, ետքից ընկած լակոտներն այժմ պատերին թառած՝ իրեն են հետևում: Հապա ինչպե՞ս, չիմանա՞ն ով է ամառվա շոգին սպիտակ կոստյում հագած պայուսակով մարդը:

Տասներկուսը կլիներ, երբ գյուղի ճաշարանի մոտ իջավ ավտոբուսից: Դիտմամբ էր այդ ժամն ընտրել, որպեսզի ճամփին քիչ մարդու հանդիպի: Ամաչում էր, մի տեսակ օտարված զգում: Հին ալրաղացի պատի ստվերում, ինչպես քսան-երեսուն տարի առաջ՝ իր մանկության օրերին, ծերունիներ էին նստած: Ամոթխած գլխով ողջունեց, անցավ: Անգամ դեմքերին չնայեց: Չի էլ հիշում, որևէ մեկը պատասխանե՞ց բարևին: Տնաշեն, մի ոտքդ կախ գցեիր, ձեռքով բարևեիր մարդկանց, հալ-քեֆ հարցնեիր: Տուն էր, էլի, չփախավ: Մանկությա՞նդ էիր թիկունք տալիս: Եթե այդպես էր, էլ ինչու՞ եկար: Թե՞ քեզ կարոտը չէր քաշել բերել: Հա՛, քաղաքում ես ապրում՝ հասկացանք: Հորդ տունը կողպել ես ու գնացել: Ի՞նչ անենք, կպատահի: Ամոթը խեղդում է, հա՞: Կարոտում ես գյուղի քարերին, մարդկանց, ձեր տան պատերին, նախրի բարձացրած փոշուն, գերեզմանոցին, կանգառ փշերին... Դա էլ է հասկանալի: Թե՞ կարծում ես ծերերն այդքանը չեն ըմբռնում: Դե մնա, հետները զրուցիր, բացվիր, որ նրանք էլ քեզ ճանաչեն, մտքինդ հասկանան, որպեսզի հետո չասեն՝ փուչ տղա դուրս եկավ: Ինքդ, հո, լավ գիտես, որ վատը չես, որ էությամբ ոչ հողին ես դավաճանել, ոչ ծննդավայրիդ: Ճիշտ է, քաղաքում ես ապրում, բայց ուշք ու միտքդ գյուղն է, երազներդ էլ, հո, միայն ու միայն մանկությանդ, կորցրածիդ ու թաքցրածիդ մասին են:

Թե որ այդպես է, ինչու՞ քթիդ տակ հազիվ բարևելով՝ մեջքդ շուռ տվիր մարդկանց: Անգամ պատի խմբված երեխաները, որ շոգից, փոշուց թոշնել, վեր էին ընկել, քեզ տեսնելուն պես զգաստացան: Ասա՝ ինչու՞: Որովհետև օտար շունչ կար վրադ: Ա՛յ, դրա համար: Ու մեղավորը միայն դու ես: Դարձյալ ճերմակ կոստյում հագած գյուղ արի, բայց թե՝ փողոցում երեխա՞ տեսար, կանգնիր, ժպտա, հարցրու՝ որի՞նն ես: Մանկությունդ հիշիր, որպեսզի հետո քաղաքում չդիվոտես: Այլապես անցնում ես շինծու անտարբերությամբ, ինքնավստահ, կարծես քո ինստիտուտում լինես ու կամենում ես ուսանողուհիներիդ աչքին փորձված տղամարդ ներկայանալ: Թքած նման ինքնավստահության ու քելքի վրա: Գործատեղում ինչ ուզում ես արա, ոնց կուզես քայլիր, բայց սա քո գյուղն է: Էդ մանկտիքն էլ դու ես: Ի՜նչ շուտ մոռացար: Չէ՞, քսան տարի առաջ դու էիր բոբիկ, կեղտից ու արևից ճաքճքած ոտքերով նույն հողերի հետ խաղում: Մոռացա՞ր:

Հիշու՞մ ես, ոտքիդ բութ մատը չլավացած՝ նորից էիր խփում քարին: Արյունը գնում էր, իսկ դու կռանալով մի պտղունց փոշի էիր լցնում վերքին՝ շարունակելով վազքը /համոզված էիք, թե հողն ամենալավ դեղն է/: Չե՞ս հիշում: Սայլը խոտ, հասկ բարձած անցնում էր ձեր փողոցով, ու քո գործն էր՝ որքան հնարավոր է շատ խոտ քաշել: Ձեռքդ գցում էիր, ճանկածդ մի բուռը խոթում թևիդ տակ, նորից վազում՝ հասնելու սայլին: Թե անութիդ տակ էլ տեղ չէր անում, խուրձը մի կողմ էիր դնում՝ աճապարանոք հասնելու սայլին:

Կամրջից այն կողմ չէիր անցնում. Գիտեիր, որ կալ տանող ճամփին մարդ կարող է լինել: Թե տեսան, ականջդ ուզածի պես ոլորելու են: Հետո ետ էիր դառնում, հավաքում քաշածդ խոտն ու հերոսի քայլքով ձեր բակ մտնում: Մայրդ գոռգոռում էր, սակայն դու՝ պորտբաց երեխա, հասկանում էիր, որ օգտակար գործ ես անում: Շյուղ-շյուղ հավաքածդ մի օր փոքրիկ դեզ էր դառնում ու ձեր կովի ձմեռվա պաշարը:

Քանի՜ անգամ ես տուրուդմփոցի մեջ մտել: Թաղի տղաների մեծ մասին խոտ պետք չէր: Շատերի հայրերը, եղբայրները կոլտնտեսությունում էին բանում, տնամերձ հողամասեր ունեին, և աշնանը նրանց կտուրներին, բակերում նախանձ շարժող խոտի բարդոցներ էին լինում: Բայց դե, մարդկային ծակաչքություն, ամբողջ բոլուկով ընկնում էին սայլի ետքից, ճղճղոց դնում, այնքան, մինչև սայլվորը գլխի ընկնելով՝ իջնում, դաղում էր թիկունքները: Արի ու այդպիսիների հետ ընկերություն արա, նեցուկ դարձիր մորդ: Ուռած գլուխ Մոսոն, հո, Ցռան Վերգո, վախենում էր խոտ պոկի, բայց վատության համար մի հատ էր. ելնում էր տանիքն ու գոռում՝ Հրաչ եխպա՜ր, խոտ են քաշում, խո՜տ… Ձայնդ, շան որդի: Կատաղած՝ թռցնում էիր պատահած քարը, շպրտում վրան: Դե հիմա զռա, որքան քեֆդ կուզի, ժանգոտ գլխի ճուտ:

Հիշողությունից, ծակող արևից, համառ փականքից նյարդայնացած՝ Արշակը թափով ձգեց կողպեքը: Ըհը՛ն, փառք Աստծո, բացվեց: Այդպես է ամենուր. մինչև ատամ ցույց չտաս, բանի տեղ չեն դնի: Նախքան դուռը ծածկելը, նայեց փողոցի կողմը. ոչ մի պլշտորած աչք չկար: Ու՞մ է հարկավոր ինքը: Ներսից խոնավության հոտ էր գալիս, բայց դա իրենց տան հոտն էր: Նա կոկորդին դեմ առնող փղձուկը զսպելու համար խոր շունչ քաշեց: Տրաքվելու չափ լցված թոքերը շարունակում էին **** այն օդը, որ քսան տարի շարունակ շնչել էին: Շուրջը նայեց: Գետինը կաթոցներից տեղ-ռեղ փոս էր ընկել: Երդիկի տակ՝ թոնրից տասը մատնաչափ այն կողմ գարու երկու-երեք հատիկ արմատ էին գցել: Արևի պակասությոնից ծիլերը դալուկ էին, հիվանդոտ: Թոնրի վրա դրած թիթեղը, որի շուրջբոլորը ինքն էր աղանձ, էրիշտա բովելու համար կորել, սկսել էր ժանգոտել: Նա ոտքով մի կողմ տարավ խուփի դեր կատարող բովամանը: Մետաղն անախորժ ճանկռտեց թոնրի կողերը: Սառը կրակարանի տեսքը կսկծացրեց Արշակի սիրտը, և նա թափով ետ հրեց բովամանը: Խուփը զրնգաց, խփվելով թոնրաշրթին, կողքանց կախվեց: Իր արարքից վատ զգալով՝ կռացավ, զգուշորեն հանեց թիթեղն ու ծածկեց թոնիրը: Մատները ժանգոտվեցին, բայց նա գոհ, թողություն ստացածի պես շարունակեց կանգնած մնալ երդիկի տակ:

Զարմանալի լռություն էր տիրում տանը, և Արշակը չէր շարժվում, որպեսզի վայելի հայրական օջախի անդորրը: Պատի կավածեփը տեղ-տեղ լխկել, թափվել էր: Ուշադրությունը գրավեց գետնին սողացող պապուկը: Ճիշտ անվանումը չգիտեր էլ: Խոնավության սիրահար այդ կավագույն կենդանու հախից հեշտ էր գալիս. մի կերպ զսպելով զզվանքը՝ չոփով պոկում էր պատից, գցում հատակին: Թե մեջքի վրա ընկներ, այլևս վերջ՝ միջամտության կարիք չկար, մնում էր նուրբ ծղոտի ամուր ծայրը խրել մարմինը: Այդպես էլ ոտքերը տնկած աքացի տալով՝ սատկում էր:

Կացարանի միակ կենվորը, հասնելով պատին, սկսեց բարձրանալ, հետո մի պահ անշարժացավ, ու այժմ հացատան կենտրոնում արձանացած տերը դժվարանում էր որոշել նրա տեղը: Տունը փոքր էր. հացատուն, ննջարան՝ երկուսն էլ հողեհատակ, նույնպիսի տանիքով և գոմը՝ սալարկած, կենտրոնում նավը, որտեղ անասնաղբն էին լցնում:

Դպրոցն ավարտելուց հետո Արշակը գնաց քաղաք: Մնաց մայրը: Նոր տուն շինելու մտադրությունը հետնախորշ մղվեց: Մայրը կամենում էր, որպեսզի որդին ինստիտուտն ավարտելուց հետո գյուղ վերադառնա, աշխատի դպրոցում: Դա նրա տարիների երազանքն էր: Ինստիտուտին հաջորդեցին ասպիրանտուրան, թեկնածուականի պաշտպանություն, աշխատանք… Սկզբում շուտ-շուտ էր գալիս: Ուզեց մորը քաղաք տանել, չեկավ: Վերջին տարիներին ասես խռոված լիներ: Կծկվել, մի բուռ էր դարձել: Վերջին անգամ Նոր տարուն տեսավ: Շուկայից առատ-առատ մրգեր էր առել: Հանում, դիզում էր սեղանին, իսկ նա թախտին ծալապատիկ նստած՝ օտարոտի հայացքով հետևում էր որդուն, լռում: Հետո միանգամից, թե՝

-Մեռնելիս երդում արա, թող դիակդ գյուղ բերեն:

Շվարած՝ դադար տվեց:

-Հա՛, կողքիս, ի՞նչ ունես օտար հողում:

Այն ժամանակ կատակի տվեց ծնողի ասածն ու երեկոյան, երբ գլուխն արդեն տաքացել էր, մոռացավ գնաց: Մեկ շաբաթ անց գործատեղ զանգեցին, թե՝ մերդ մահացել է, արի: Նման զանգի ու հեռագրի, ճիշտ է, վաղուց էր սպասում, գիտեր, որ մի օր անպայման կլինի, այդու միայնակ, լքված զգաց: Թաղման, հոգեհացի ժամանակ շատերը խորհուրդ տվեցին թողնել քաղաքը, գալ գյուղ, տեր կանգնել հոր օջախին: Արշակը համոզված էր, որ այդպես էլ կվարվի. այնքա՜ն խղճում էր մորը, այնքա՜ն մեղք էր նա: Թուլության մի պահի հոգեհանգստի եկած բարեկամներին, հարևաններին այդպես էլ խոստացավ՝ կգամ, Աբայի շիրիմն անտեր չեմ թողնի: Սակայն որոշումն իրականացնելու վճռականություն չունեցավ: Մյուս կողմից՝ գործընկերներն էին խորհուրդ տալիս տունը մի երկու հազարով ծախել, վերջացնել հաշիվները գյուղի հետ: Ոչ այս արեց, ոչ՝ այն:

Խե՜ղճ Աբա…

Ամբողջ գյուղն էր այդպես կոչում: Աբան դարձել էր անուն, ու միայն տարեց, հասակակից կանայք էին անունը տալիս՝ Նխշուն /Նախշու՞նս որն է/: Իսկը՝ Նխշուն: Տարիներ անց միայն հասկացավ, որ դա անուն չէ, որ մորը չպետք է այդպես կանչի, բայց թե Աբայի մեջ կաթի, աթարի, դաշտի ծաղկունքի, հող ու կանաչի բույր կար, որ գալիս էր նրա անկողնուց, հագուստից, ողջ տնից: Աբան գյուղում հայտնի մածուն մերող էր: Հո սեր չէր կանգնում՝ դեղին, հաստ շերտով: Երեխային դնեիր մածնի երեսին, կպահեր, չէր պատռվի: Իսկ ի՜նչ հաճույք էր կաթի հսկա կաթսայի տակը քերելը: Կեսօրին Արշակը հարևան մի քանի տղայի հետ գնում էր ֆերմա: Աղբյուրի մոտ ավազով կաթի դույլերը շփող կանանցից մեկնումեկը բռնելով ձեռքից և ահարկու շների միջով անցկացնելով՝ տանում էր մոր մոտ:

-Եկավ իմ պրաֆիսորը, -ասում էր մայրը՝ շարունակելով գործը:

Արշակը գոլորշի արձակող կաթի, շիճուկի հոտից քիչ էր մնում խենթանա:

-Մենա՞կ ես, -քիչ անց հարցնում էր:

-Չէ, -աչքը հաստ շերտով պղնձի երեսը բռնած սերից չկտրելով՝ պատասխանում էր:

-Մինչև կաթը տեղավորեմ, դու վազ տու մանկտոց բեր:

-Շները կկծեն:

-Նվարդ, աչքդ կրակին պահիր, աղբյուրը դիպնեմ գամ:

Մայրն օգնական կնոջը կարգադրություն անելով՝ դուրս էր գալիս և րոպեներ անց տղերքին առած վերադառնում մածնատուն: Ընկերներն ամոթից կպչում էին պատերին, իսկ ինքն արձակ-համարձակ թոնիրը աթարի կտորներ էր նետում, պտտվում պղինձների բոլորը: Կաթը դատարկելուց հետո մայրը կաթսաները թեքությամբ հենելով պատին ու գդալները փեշով սրբելով՝ դառնում էր բոլուկին.

-Դե շուտ, ձեզ տեսնեմ:

Արշակը համոզված էր, որ մայրը դիտմամբ է կաթսաների տակ կաթ թողնում: Այդպես ավելի համով էր: Կպած, դարչնագույնին տվող նստվածքը քերելով խառնում էին կաթին, խփշտում, ու արագ պիտի ուտեին, որպեսզի վարիչը, նախագահը հանկարծաբար մտնելով՝ չտեսնեին: Լինում էին օրեր, պղնձի տակը չէր բռնում, ուշացած էին եկած լինում, բայց, Աբան հյուրերին անոթի չէր թողնում: Թասի մեջ մածուն էր լցնում, ու իրենք, փոշոտ մատները լավաշի հետ մեջը խրելով, ճաշակում էին սառը, յուղալի մածունը՝ երանելի պահ:

Հետո, երբ Արշակը դպրոցական արձակուրդի օրերին մանգաղվոր էր, ավելի բարձր տարիքում՝ խրձվոր, ուսանող ժամանակ՝ գերանդիավոր, նույն հրաշալի մածնից ուտում էր հանդում: Ալյումինից ամանների մեջ մերած մածունը ջրկիրները մութուլուսին տեղափոխում էին դաշտ: Կեսօրին հանգստի էին նստում մեծուփոքր: Մածնի վերևի սերոտ, յուղալի շերտը տալիս էին գերանդիավորներին, վերջում նոր գալիս էր իրենց հերթը: Բրդում էին, տակառից սառը ջուր հավելում, ու ամառվա տապին գյուղը վայելում էր մոր մերած մածունը: Քանի՜ անգամ է գողեգող մոտենալով փորձել ջրվորի քթի տակից թռցնել սերը: Տեսնելու բան էր, թե ինչ աղմուկ էին դնում գերանդի քաշողները: Վայը տարել էր նրան, ով բռնվեր գողանալիս: Կարող էին վտարել բրիգադից, գյուղովի խայտառակել:

Արշակն անցավ հյուրաննջասենյակը, որին օթախ էին ասում: Ամեն բան հարազատ էր, միաժամանակ՝ օտար: Տան հնօտիներն իզուր քաղաք տարավ: Գյուղի կահկարասին այդպես էլ չմերվեց բազմահարկի բնակարանին: Գրադարակների, ռումինական կահույքի կողքին հին սնդուկը խեղճացել, կուչ էր եկել: Երևում է, խեղճի գերեզմանը նկուղն է լինելու, նույնը՝ մյուս իրերը: Դա դեռ ոչինչ. գյուղի կացարանն էր զրկվել մարդկային շնչից: Մերկ պատերը, հատակը, ծխոտ առաստաղը, դատարկ խոռոչները… Ասես հարյուր տարի առաջ լքած լինեն:

Աչքն ընկավ կանթերը պոկված կարասին, որը նույնպես կամենում էր հետը տանել, վերջին պահին փոշմանեց: Մայրն այդ կավամանի մեջ էր թթու դնում: Ոսկի ձեռքեր ուներ Աբան: Արքայական սեղանին վայել թթու էր, մատներդ հետը կուտեիր: Չէ, այդպիսի կանայք հիմա քիչ կան: Մնացե՞լ են որ: Մոռացվում, կորչում են հազար տարվա փորձն ու սովորույթները:

…Մոր հետ էր բանջարի գնում: Վաղ գարնանից սիբեխ էին հավաքում, սունկ, էրժնակ, սիվտկուկ, ավելուկ, զոխ:

-Տղա, քաղի:

Թողնելով բանջար ուտելը՝ շարունակում էր փնտրտուքը: Տեսնում էր, մայրն ստեպ-ստեպ կռանում-ելնում է: Ակամա նրա հետքերով էր գնում: Թվում էր, արտի բոլոր զոխերն այդ հատվածում են:

-Ետևիցս ման մի արի:

Մոր խոսքին հլու՝ փոքր ինչ հեռանում էր և, նոր բանջար գտնելով, բղավում.

-Արի հոս, էնքան կա՜:

-Դու քաղի, -քթի տակ ժպտում էր մայրը:

Քիչ անց գտածը պրծնում էր, ու Արշակը կրկին էր մղվում մոր կողմը և կամ՝ օդում կանգնած մեղկ տաքությունից, բույրերից ու մեղուների, մժղուկների բզզոցից արբած՝ մեկնվում կանաչ գորգին, թավալ էր տալիս կորնգանի վարդագույն ծովում: Մորեխները, զատիկները, քարխեցները աղմուկից ահաբեկ՝ անսպասելի ցատկով անհետանում էին կանաչ զանգվածում:

-Արշո, վե՛ր կաց, նախագահը հերներս կանիծի:

Թիկունքով գորգը՝ անշար­­ժանում էր, երբեմն այդպես էլ քնում՝ ականջում արտույտի դայլայլը:

Նման մի օր առաջին անգամ ատեց մարդուն, ատեց չմոռացվող ատելությամբ: Ու հիմա էլ, թե հանդիպեն, կապտակի «Պոբեդայի» տիրոջը՝ վերադարձնելու համար տարիներ առաջ ստացած վիրավորանքը: ******* էր, այլ կերպ չես բնութագրի: Կուշտ թավալ տալուց հետո անուշ քնել էր, երբ արթնացավ մոր ձայնից: Օրը, ասես, մթնել էր: Թռչունները ձայները կտրել, սսկվել էին, և շրջակայքում համակ անդորր էր:

-Արի, վազեվազ արի, ուր որ է անձրև կթափվի:

Վազքով հասավ մորը: Աբայի գոգնոցը կիսով չափ լեցուն էր սիբեխի, էրժնակի մատղաշ ցողուններով:

-Կարկտի ամպ է:

Կորնգանի արտից չէին ելել, երբ սկսվեց տեղատարափը: Հակառակի պես մոտերքում խոտի դեզ, քարափ չկար: Մի քանի րոպեում ոտնիգլուխ ջուր էին: Տաք, վարար անձրև էր: Հիմա այդպիսի անձրևներ չեն լինում: Մայրը որդու ձեռքից բռնած՝ ճեղքում էր կորնգանի թաց ծովը: Դիմացը՝ ինչ-որ տեղ մայրուղին էր: Առջևում հերկած արտ հանդիպեց: Դա ևս տվին անցան: Մինչև ծնկները ցեխ էին եղել: Ահա և ասֆալտը: Սկսեց ցրտել: Ատամները զարկում էին իրար:

-Մի ավտո լիներ:

Արշակը ձայն չհանեց: Ոտքերի տակ ջուրը վազում էր, վերևում ամպերը գործի էին դրել լախտերը: Սարսափում էր մոր ձեռքը թողնել: Հեռվում մեքենա երևաց: Վարորդն իջեցնելով ապակին՝ հարցական նայեց Աբային:

-Գյուղ կհասցու՞ս:

-Ի՞նչ եք հավաքում էս անձրևին, -հարցն անպատասխան թողեց մեքենայատերը:

-Զոխ: Վախենամ տղան մրսեց, թող նստինք:

Մայրը բացեց դուռը: Արշակի դեմքին զարնեց ներսի տաք օդը:

-Սպասեք, սպասեք: Ի՞նչ կտաք:

Աբան լալկվեց:

-Փող չեմ ուզում, բանջարը տուր, -ու վերցրեց կապոցը: -Ոտքերներդ մաքրեք, -դարձավ տղային, մորը:

Մինչ արշակն ու Աբան ջանադրաբար ներբաններն էին քսում ասֆալտին, մարդն անսպասելիորեն շրխկոցով փակելով դուռը՝ պոկվեց տեղից:

Շվարած՝ մայրը քայլ արեց ավտոյի ետքից, հետո ետ գալով՝ տղային առավ ծնկների արանքն ու այդպես էլ կանգնեցին անձրևի տակ: Մոր մարմինը ցնցվում էր, ինչը լացը զսպելու հետևանք էր, հետո ականջին հասավ նրա շշունջը՝ ու՞ր ես, Հայկո: Հայկոն՝ Հայկարամը գերդաստանի գլուխն էր, ում պատերազմից առաջ աքսորել էին՝ հայտնի չէ, ուր…

Արշակը մոտենալով կարասին՝ շոշափեց կավամանի ներսը: Պատերը ողորկ էին, թթվի մի պատառիկ կպած մնացել էր: Նա եղունգի ծայրով պոկելով կլեպը՝ լույսի տակ զննեց: Սիբեխի ճլորած տերև էր, որը թույլ հպումից փշրվեց:

-Ա՛խ, սրիկա, -հիշողությամբ տարված՝ ատամների արանքից մեքենայատիրոջ հասցեին նետեց Արշակը, -վախեցար ավտոդ կեղտոտե՞նք, մունդռիկ իժի ծնունդ:

Առաստաղի գերանները դեռ չէին փտել: Ծածկը մի տասը տարի կդիմանար: Կդիմանա՞ որ. առաջ էր, որ ջերմություն, շունչ կար տանը: Իսկ հիմա, երևի, մեկ-երկու տարուց խոնավությունը փայտն ուտի, փտեցնի: Էհ, անցած օրերը հետ չես բերի: Պառկում էր տեղաշորում, հայացքը հառում գերաններին՝ ժամերով զոռ տալով երևակայությանը: Հեծանների փոքրիկ ոստերն ու ճաքերը, կաթոցներից մնացած բծերը աչքին մեծանալով Մասիսներ էին դառնում, Վանա լիճ, ցեխաջրում պառկած գոմեշ, ուղտերի քարավան, թշնամու դեմ մարտի ելած հայ քաջազուն զինվոր… Կարդացած գրքերի հերոսները լցվում էին տուն՝ դառնալով գերդաստանի անդամ, ու ինքն էլ նրանց շարքերում զարկում էր, զարկվում, շնչասապառ լինում երիվարների բարձացրած փոշուց, խլանում սրերի շառաչից, նժույգների վրնջոցից: Րաֆֆու, Մուրացանի, Ծերենցի, էպոսի կերպարները մշտական այցելուներն էին: Շատ ժամանակ դժգոհում էր վիպագիրներից. դեպքերի ընթացքը, լուծումները երբեմն չէին գոհացնում, ու նա՝ մի մատ երեխա, լրացումներ էր անում: Միայն էպոսից էր գոհ, այն էլ՝ ոչ լրիվ: Մեղադրում էր Փոքր Մհերին՝ անաստված, բավ չէ՞ փակված մնաս, դուրս արի, տես, ինչպես մորթեցին քո ժողովրդին… Ու հիմա՝ դու օտար լծի տակ, Քուռկիկ Ջալալին սանձերն է կրծում, սմբակներով զարկում որձաքարին… Մենք այստեղ՝ հազար վերստ քեզնից հեռու՝ փշալարով զատած, քարուկապան ճամփեքով ինչպե՞ս հասնենք:

Աբայի պատմածից գիտեր, որ պապին գյուղի մյուս տղամարդկանց հետ տասնութ թվականին թուրքերը հավաքել, լցրել են հարևան գյուղի մարագներն ու… Անմռունչ գնացել են: Մեկը չի եղել, տասը չի եղել, այլ երկու հարյուր ամրաբազուկ այր, սակայն՝ միամիտ, միամիտ, միամիտ… Թուրքն Ալեքպոլի կողմից է վրա տվել: Տանուտեր Խաչոն գյուղացիներից մեկի հետ աղուհացոով ելել է բոշի***ուկներին ընդառաջ: Չեն էլ թողել մոտենա. տեղնուտեղը հրացանազարկ են արել: Մյուսը ճողոպրելով ետ է եկել՝ պատմելու եղելությունը: Այդչա՞փ էլ պարզամիտ: Դարձյալ հավատացել են, թե ժողովրդին ձեռք չեն տա: Գոնե հարյուր հրացան կհանեի՞ն գյուղից: Կհանեին: Անաստվածներ, ու՞ր էիք հավատում, թե փաշան արդարամիտ է, արդարադատ:

Աբան պատմում էր, որ Հայկոն, այն ժամանակ տասը տարեկան, ընկել է հոր ետքից ու լալով՝ խնդրել չգնալ: Թուրք զինվորների նենգ ժպիտի տակ թաքնված դաժան ճշմարտությու՞նն է վեցերորդ զգայարանով տեսել, թե՞ անզեն քայլող հայ գեղջուկների անմեղ, հավատով լեցուն հայացքն է հուշել, որ բարին ու չարն մեկմեկու հետ երկար ճամփա գնալ չեն կարող:

Բնակավայրից դուրս՝ հրամանատարը ձին քառատրոփ է գցել և, հասնելով շարքերի կողքով վազող երեխային, մտրակել է դեմքին, թե՝ դարձիր: Հայկոն արնաշաղախ ընկել է, ու Գևորգ պապը ձեռքը քարին է գցել, բայց հարյուրյակը փակաղակները շրխկացնելով՝ երկու հարյուր անզեն մարդուն արդեն տարել է իբրև գերի: Հասնելով հարևան գյուղը՝ այլ շեներից հավաքածներ հետ հաշվառման պատրվակով լցրել են մարագները: Լցրել են, գոցել մուտքերը, գնդացիրները դրել պատուհաններին ու կրակել: Կուշտ կրակելուց, կուշտ սպանելուց հետո բացելով դռները՝ սվինները, դաշույնները ձեռքերին վրա են տվել մեռելներին: Ողջերին խողխողելուց, շատ խողխողելուց, թուրքավարի խողխողելուց հետո արյունոտ դաշույնները, ձեռքերը քսելով արյունոտ շորերին, աչքերին, վրաներից արյունը թափ տալով, դիերը կոխ տալով դուրս են եկել, հռհռալով գնացել դեպի խոտի դեզերը: Ոտնամանների մեջ չլմփացող արյունը խանգարելիս է եղել: Ծալապատիկ նստոտելով՝ հանել են ոտնամանները, արյունը դատարկել մայիս ամսվա կանաչ խոտերին, սև հողին: Մայիս ամսվա կանաչ խոտերին, սև հողին ոտնամանները մաքրելուց հետո ելել են, խրձերը կիտել դիակների վրա, կժերով քարյուղ շաղ տվել: Կրակ տալուց առաջ հիշել են, որ մեռյալների վրա, գրպաններում արծաթից, բանից եղած կլինի, բերաններում՝ ոսկե ատամ: Ու քանի որ չէին խորշում նման բաներից, սովոր լինելով շատ շեներում էին նույնն արել, միմյանց առաջ կտրելով՝ մեկ անգամ ևս հարձակվել են դիակների վրա, քաշքշել ծնոտ ու դաստակ, կտրել վիզ ու ձեռք և գրպանները, ծոցները ոսկի, լերդ արյուն, մատ ու մատանի, ատամ ու արծաթ գոտի, ականջի բլթակ՝ դուրս թափվել: Դուրս են թափվել՝ «փառքդ շատ, ալլահ» ասելով կրակ տվել: Ծուխը, փալաբոցը, խանձահոտը ելել, բռնել են հորիզոնը: Դանիելի Արոն՝ միակը խարույկվածներից՝ սվինահար կրունկներով, սվինահար սրունքներով, մոխրացած ձեռքերով, մոխրացած հոգով, կիսամարդ, կիսեփ միս, դիակների տակից մի կերպ պրծնելով՝ սողեսող բռնել է գյուղի ճամփան: Հորիզոնը բռնած ծխի, մսահոտի պատճառով հեռու փախած խուժանը չի նկատել կանաչ հերկերի միջով գունդուկծիկ գլորվող, չորեքթաթ գնացող, համարյա չգնացող մարդուն, որ Արոն չէր, Արոյի ծանակած մարմինն էր: Յոթանասուն րոպեի ճամփան յոթ օրում է անցել նրա ողջակեզ մարմինն ու որդնած ծնկներով, քրքրված սրունքներով, հարված ոսկորներով, մթագնած ուղեղով, կիսամեռ, կիսակենդան հասնելով ՝ պատմել եղելությունը, ինչպես որ է:

Վայ ձեզ: Այս ի՜նչ օրը գցեցիք Արշակին: Քանի՞ մարդու ցավ, վիրավորանք, արյան վրեժի կանչ կարող է կրել նա: Ինչու՞ ամեն մեկդ ժամանակին տեր չկանգնեցիք ձեր բաժին արդարությանը՝ գցելով նրա նվազ ուսերին: Ինչու՞: Որպեսզի նա՞ էլ, իր ցավը քիչ է, ձերի համար ոռնա, խփվի պատերին, չկարողանա իր բաժին կյանքը խաղաղ ապրել: Եղա՞վ: Ասկյարին էիք հավատում, հա՞: Կարծում էիք, թե նա և՞ս ձեզ պես է մտածում: Արդարության ձեր արշինով էիք նրան չափու՞մ: Չգիտեի՞ք, որ հրոսակի արդարությունը նրա յաթաղանի ծերին է: Իշխան Ղզրոյի ծոռ Գևորգ, ի՞նչ վաղ մոռացար ամեն բան: Չէ՞ քո պապը Սիմ լեռը թողած Ալաշկերտով փախել էր Ռուսահայաստան: Ինչու՞: Չե՞ս հիշում, քեզ չէի՞ն պատմել, որ բեկը հարսանիքի գիշերը կամեցել է առաջինը տատիդ ծոցը մտնել: Քո պապի հեր Ղազարը անօրենին դաշունահարելուց հետո առել է գերդաստանն ու գիշերով կտրել Արածանին: Չէ՞ տասնհինգ թիվ էր եղել, ու նոր գաղթականներով լցվել շենը: Նրա՞նց ինչու չլսեցիք: Գնում էիք բողոքելու, հա՞: Եվ ու՞մ՝ թուրք մեծավորին, թե՝ փաշա, մեր տանուտերին քո ասկյարները աղ ու հացը ձեռքին սպանեցին: Հա՛յ ձեզ, ձեր գտած դատավորին:

Հիմա Արշակն ի՞նչ անի, ու՞մ բողոքի:

Հայոց Արշակ թագավորը ևս Տիզբոն գնաց, ինչի՞ հասավ: Այդքան խաբվե՞լ կլինի: Սխալ սխալի ետևից թույլ տալով է, որ այս օրին հասանք: Եթե առանձին-առանձին վերցնես, բոլորս խելոք ենք, մտածել գիտենք, ուղեղ շարժել: Իսկ իրականում գիտե՞նք որ, թե՞ մերը միայն երազելն է, հրաշապատում հեքիաթներով ապրելը: Եթե... Եթե... Եթե... Եթեներով ապրե՞լ կլինի: Եթե հայերն Ավարայրի ճակատամարտում երկու տանկ ունենային... Իբր, մեկը հերիք չէ, հիմա էլ երկուսը: Բա վառելանյու՞թ, որտեղի՞ց կգտնեիր: Հաղթանակը մերը կլիներ: Բա չէ՞ր լինի: Հրեն, բարոյական հաղթանակը քեզ են թողել, կարդա, հագեցիր: Ուրիշները թող հաղթեն, դու հազար-հազարներով նահատակվիր, հետո, ինչքան կուզես, բարոյական հաղթությունից խոսիր: Միամիտնե՜ր: Իսկ բարոյական պարտությու՞նը, որ դարեդար ուղեղներիցս դուրս չի գալիս: Թե՞ ճիշտ էր բանաստեղծը, երբ գրում էր, որ մեր գայլը «եղել է նիհար, կողերը լերկ և՝ լուսնի դեմ նստած՝ երկար ոռնացել է իր վիշտը անկշտում»: Վի՛շտ: Վի՛շտ: Վի՜շտ: Փի՛շտ, սև կատու, որ դարեդար մեր ճամփից չես չքվում:

Տեսնես շղթայի զարկված հայոց թագավորն ի՞նչ է տվել-առել կապարե լռության մեջ: Տեսնես Արշակի չափ տառապե՞լ է: Բայց նրան քիչ թե շատ պատմություն, հիշողություն էր թողնված, ու նա կարող էր դրանով սփոփվել: Այն ժամանակ քիչ թե շատ ամրաբազուկ այրեր կային և հույս, որ մոլորյալները, արքայական կամքին ահյակ գնացողները կուղղվեն, հետն էլ հայոց Նավը խաղաղ ջրեր կընկնի: Թե՞ նա մենության մեջ գալիք օրերն էր տեսնում ու մյուս տառապյալին, ով մի օր աղիողորմ հեծեծար պիտի՝ «Գարուն էր: Չեկած ամառ...»: Սասնա ծուռ Դավիթ, ինչու՞ զարկդ այդչափ ուշացրիր, որ ուրիշը՝ այն էլ քո սերմից, թիկունքից նետահարեց ու ժողովրդիդ գլխին «փուլ եկավ երկնակամար» -ը: Բա որ ճամփեքը բոլորեքյան փակ լինեին, ու՞ր պիտի գնայիք, ու՞մ պիտի ապավինեիք:

Արշակ, Արշակ, այդպես էլ ցավը սրտումդ մեծացար: Մեծացար, որպեսզի տարիներ անց այցի գաս մանկությանդ: Տարիները քիչ բան տվին, սրտիդ կարերը տրաքացնող հարցերի պատասխանն այդպես էլ չգտար, ու հիմա եկել ես, որ ի՞նչ: Գոնե այն ժամանակ այս պատերն ու օճորքը, հողն ու ժեռուտը, ծաղիկն ու փուշը քոնն էին, գոնե դա ունեիր ու դրանով էիր հարուստ, դրանով էիր սփոփվում: Թե չէ հիմա ի՞նչ՝ ժամերով պառկիր բազմահարկի քո խցիկում, շնչիր վառած բենզինի հոտն, ու թող աչքերիդ առջևով խոտ բարձած սայլեր անցնեն, ցորենի ծփուն արտեր տես ու մտովի ծղրիդի երգ լսիր, Նախավկա սարը ել ու արցունքակալելու չափ նայիր դիմացի կապույտին: Այլևս ժամանա՞կ ունես պապերիդ կարոտն ապրելու, նրանց փոխարեն մորմոքալու: Դու քո լացը լաց, կամովին կորցրածդ. դա ևս հերիք է՝ հոգիդ պառառ-պատառ անելու:

Մտաբերեցի՞ր Կանաչ-կարմիր կիրակին: Տարին մեկ անգամ Հայաստանում ինչքան ժողովուրդ կար ձեր գյուղն էր թափվում: Նախավկա սարը հազիվ էր մարդկանց տեղավորում: Լեռան տափարակին քանի՜ տեղ էին դհոլ խփում: Խաշլամայի, ջահել աղջիկների ու ծոցվոր կանանց, մատուռում վառվող մոմերի զգլխիչ բույրը բռնում էր օդը: Ինչպե՜ս էին պարում: Խենթուկի պես մատուռից ելնելով՝ մի խմբից մյուսն էիր վազում: Հայոց բոլոր գավառների պարերը կամենում էիր միանգամից տեսնել, սովորել: Փահլևան Ակուդարին հիշու՞մ ես. Երկինք էր ելնում, ու դու նախանձից պայթում էիր՝ կարծելով, թե նա էն է՝ վերևից Մասիսները տեսնում է: Ծաղիկները հիշու՞մ ես, որ հարևան գյուղի այն աղջնակին պիտի տայիր: Շշկլել, արձանվել էիր: Չէ՞ աղջիկը ևս ժպտում էր: Ամաչում էիր՝ արբած սիրուց, տեսքից: Մի ծաղիկն ի՞նչ է, չկարողացար տալ, փոխարենը քանի՜ գիշեր անքուն նրա մասին էիր երազում: Մտքումդ ի՜նչ համարձակ էիր, ամեն բան որքա՜ն դյուրին էր:

Վերջերս հեչ ելե՞լ ես Նախավկա սարը: Այլևս կանաչ ու ծաղիկ, հող, հո՛ղ չի մնացել - դատարկ քարեր են: Այս ի՞նչ է կարտարվում. ավերվում են մանկությանդ հովիտները, հեքիաթն ու հրաշքը լքում են մարդուն:

Հիշու՞մ ես, շրջկենտրոնից այդ օրը փողային նվագախումբ էին հրավիրում դպրոց: Հավաքում էին աշակերտությանը, զբաղեցնում, ինչ է, թե՝ ժողովրդական տոնախմբումին չմասնակցեն: Տեսնես ո՞ր տխմարն էր որոշել, թե դա կրոնի դեմ պայքարելու ճշմարիտ եղանակ է՝ կարծելով շատ հավատացյալներ կան սարը բռնած ծաղկուն հագուկապով հարս ու աղջկա, ահել-ջահելի մեջ: Մինչդեռ հեթանոս արյունն էր եռ գալիս մարդկանց երակներում, ու տոնը հրճվելու, սիրել-սիրվելու, առտնին գործերից կքած մեջքները մեկ օրով ուղղելու առիթ էր: Նվագախումբն իբր քիչ էր, քիմիայի ուսուցիչը ճառ էր արտասանում, մատնացույց անում սարի գունեղ գորգը՝ նրանց որակելով խավարամիտ, հետադեմ, լուսատյաց, տգետ, հանրության առաջընթացի խոչընդոտ: Ինչի՞ հասան: Այսօր ո՞վ է հիշում Կանաչ-կարմիր կիրակին, ո՞վ է Նախավկա սար բարձրանում: Ե՞րբ պիտի մի օր նստենք ու շիփ-շիտակ խոստովանենք: Հը՞:

Նախնյաց թողոնի հանդեպ պատկառանքով չսերմանված երեխաներից ով ինչով կարողացավ մատուռի պատերին անուն փորագրեց: Հարամեցին սուրբը: Մեկը՝ ինքը. խազխզեց հենց խոյակի կողքին՝ ԱՐՇԱԿ: Ահա կարճմիտ դաստիարակության արդյունքը: Մի՞թե վատ կլիներ, այդպես արմատից կտրելու փոխարեն մեր քարերը սիրել սովորեցնեին: Չէ՞ սրբավայրը հնագույն բերդի աշտարակներից մեկի կործան հիմքի վրա է կառուցած: Մինչ օրս ո՞վ է կարգին ուսումնասիրել: Ինչե՜ր չեն գտնվի: Ո՞ր ժողովուրդը չի հպարտանա անմշակ վեմերով ամրոցի համար: Իսկ մատու՞ռը: Պատերի առանձին քարեր, խոյակներ այլ ավեր վանքից են բերվել: Դրել են պատերի մեջ, որպեսզի չկորչի, ոգի փոխանցվի:

Իսկ միջնադարյան հրաշք խաչքարե՞րը: Ոչ մի անգամ ոչ ոք չասաց, որ դա արվեստ է, որ խաչքարի առաջ ծնկելն ամենևին աստվածավախություն չէ, այլ ուրի՜շ բան: Հապա եկեղեցի՜ն, որ հինգերորդ դարից է կանգուն: Ի՜նչ հրաշք: Փառահեղ գործ: Այդ մեն մի կոթողը բավական է, որպեսզի մեր ժողովուրդը բացճակատ նայի աշխարհին: Ասում են՝ Կարսի Առաքելոց եկեղեցուն է նման /թե՞ նա՝ մերին/: Էլի փառք մեր ծնողաց, որ խառնակ ժամանակներում չքանդեցին: Պահեցին, բայց տիրություն անողն ո՞վ է: Կոլտնտեսության օրոք ցորեն, գարի, աղ լցնելու այլ ապահով վայր չգնելով՝ ներսից երկու-երեք մետրանոց խաչաձև պատ էին կանգնեցրել, և ծիսարանը դարձել էր պահեստ: Չլիներ իտալացի ճարտարապետը, աղոթատեղին այդպես էլ ոչ ոք չէր տեսքի չէր բերի: Լավ է, քանդեցին սրահը վերաձևած խաչուկը, հեռացրին շինաղբը և օտարականի գնալուց հետո փականք դրին վրան:

Արշակը նստել էր ուզում: Նոր նկատեց, որ պայուսակը դեռ ձեռքում է: Անկյունում ամբարի դեր կատարող մեծ տակառն էր: Թե ինչպես էր իրենց տուն ընկել, չգիտեր: Մայր ու տղա բախտավոր էին, եթե աշնանը պահոցը լիքը ցորեն էր լցվում. Ուրեմն՝ ալյուրը ողջ տարին լիուլի կբավականացնի: Մանկության տարիներին հաճախ էր մատներով կառչած տակառի բերանից՝ ձգվելով մտնում մեջը: Այլ կերպ հացահատիկը հանել հնարավոր չէր:

Սովորաբար մայրը հավկիները ցորենի մեջ թաղած էր պահում: Տեղը գիտեր: Կինոյի տոմսի համար ամեն անգամ մեկ-երկու ձու մորից թաքուն տանում էր խանութպան Խաչատուրին: Ձվի դիմաց ստացած փողով էլ կինո էր գնում. դրամ ունենալու այլ միջոց չկար:

Հերթական ավարի օրն էր: Ամբարում ցորենն իջել, ձեռքը չէր հասնում: Ստիպված՝ տակառը մտավ: Հակառակի պես մայրը բացեց հացատան դուռը: Աբան ինչ-որ գործով զբաղված՝ սենյակից չէր ելնում: Երկու թե երեք ժամ սսկված մնաց տակառում: Ծարավել էր, հոգնել, բայց բոլորից վատը հազն էր, որ վերջում բռնեց: Աշխատում էր զսպել, մոռացության տալ, չէր լինում. Դեմքը լարումից կարմրել էր, արյունը տվել գլուխը: Վերջը հազաց: Ավելի շուտ, հազ չէր, այլ թոքերում հավաք օդը կոկորդը քերելով հորդեց: Մայրը ահագնած՝ շրջվեց ամբարի կողմը:

-Սրտաչմեռ, ի՞նչ ես կորցրել վերևում:

-Հեչ, շունչը տեղը բերելուց հետո տակառից ցատկելով՝ պատասխանեց ու, գլուխն ազատելու մտադրանքով, գնաց դեպի դուռը:

-Հլա մոտ արի, -աչքը զավակի տռզած գրպաններին՝ տեղում շտկվեց Աբան:

Արշակը փախավ:

-Գիշերը վերջ-առաջ տուն գալու ես, չէ՞, -ետքից լսեց մոր հիշոցը:

Վախեցել էր: Կինոյից հետո տուն չգնաց: Ընկերների՝ Աղասու, Շավարշի հետ հասավ վերին աղբյուրը, հետո ետ եկան: Տղաներն անհաղորդ կատարվածին՝ գնացին: Մնաց մենակ: Մի քանի անգամ աննպատակ դեսուդեն քայլեց, ձգվելով՝ պարսպից նայեց մուռքի դռանը: Լույս չէր երևում: Բարձրանալով կտուր՝ սողեսող մոտեցավ երդիկին: Մայրը, գլուխը հակած, գուլպա էր գործում: Նրա ստվերը բռնել էր պատը, ձգվել մինչև առաստաղ: Վերևից տան կահկարասին, Աբան Այնքա՜ն խեղճուկրակ էին: Նա ժամանակ առ ժամանակ դադարեցնելով գործելը՝ լարված ականջ էր դնում. մինուճար Արշակին էր սպասում: Հիզված՝ իջավ: Դուռը բաց էր: Մտավ, գլխիկոր կանգնեց:

-Անոթի՞ ես, -հարցրեց մայրը:

Չպատասխանեց: Աբան թոնրից հանեց փոքրիկ կճուճը, ապուր լցրեց: Երբ լույսն հանգցնելուց հետո պառկեցին, մայրը եկավ իր ծոցը: Շոյում էր գլուխը, մրմնջում.

-Որբս, գառս, պրաֆիսորս, ծուռս:

Ինքը հոնգուր հոնգուր լալիս էր:

-Աբա, էլ չեմ անի:

Հետո խաղաղված լռեցին: Անկյունում ինչ-որ տեղ երգեց ծղրիդը: Հարյուր անգամ փորձել էր որոշել ճիշտ տեղն ու միշտ՝ անհաջող: Թվում էր, շեմի տակ է, ականջը սրած գնում էր ձայնի կողմը, բայց երգն այս անգամ ամբարի թիկունքից էր գալիս:

-Անբնակ տանը ճռիկ էլ չի լինի, -բարձրաձայն նետեց Արշակն ու ցանկացավ ելնել, որպեսզի աչքը գոմին դիպցնի, սակայն ետքից թափվող ավազից, բարձրացած աղմուկից շրջվեց: Երդից թափված փոշին բռնել էին օդը, արևի սյունը կախվել էր ցած: Հավերն են քուջուջ անում, -գլխի ընկավ:

…Աբան արթնացել, մթան մեջ շորերն էր հագնում: Շրջազգեստի թևերը խճճվել էին, ու նա չէր կարողանում ուղղել:

-Արշո, մերդ մատաղ, մի անտերը վառի:

-Չես թողնում մարդ քնի, մթնով որ ելանք, ի՞նչ:

-Քոռանամ ես, մտահան է արել: Ե՛լ, ել բոքոնը երդիկից գցի:

Ցատկեց անկողնուց ու, սյուներից, պատերից բռնած՝ ափլփելով գնաց դռան կողմը, որտեղ անջատիչն էր: Դարձյալ չկարողացավ Նոր տարին դիմավորել: Միշտ, միշտ այդպես է լինում: Երեսունմեկի գիշերը սպասում է, սպասում, բայց վերջին պահին քունը հաղթող է դուրս գալիս: Մայրը դեռ ձավարով տոլմա էր փաթաթում, երբ սկսեց ննջել, ապա այդպես էլ թոնրի շրթին պառկած քնեց՝ պատվիրելով տասներկուսին արթնացնել: Բայց զարթնողն ո՞վ էր:

Հացի տաշտից բոքոնը վերցնելով՝ գնաց դեպի դուռը: Գոմում ոչխարներն զգալով տան արթնանալը՝ շարժվեցին: Քամին փեղկի տակից ձյուն էր լցրել: Ետ տարավ սողնակը: Շեմքին կուտակ ձյան շերտը փլվեց ներս: Լույսը նոր-նոր էր բացվում: Մետաղյա սողնակի սառնությունը փոխանցվեց ձեռքերին, ու նա տաքացնելու համար մատները բերանը տարավ: Գիշերը բքախառը ձյուն էր եկել, բակում սպիտակ-սպիտակ էր, միայն աթարի ամբրոցի մուգ երախն էր սևին տալիս: Ներսը դատարկ էր և ուր որ է կփլվեր: Նայեց Նախավկա սարին: Մատուռը հազիվ էր ուրվագծվում մուգ երկնքի հիմնապաստառին: Զգուշորեն ոտքը դնելով ձյանը՝ տեղ բացեց, որպեսզի չլցվի կոշիկների մեջ, հետո մտաբերելով մորը՝ արագ-արագ դիմեց կտրի կողմը՝առանց կարևորելու խորությունը: Գոմի մոտ տանիքը գրեթե հավասարվում էր գետնին: Քարից աստիճանները չէին նկատվում: Տեսավ կատվի ոտնահետքերը, որ կտուր էին գնում: Տեղ-տեղ կենդանու մորթը քսվելով ձյանը՝ ջնջել էր հետքերը: Ահա հացատան երդիկը: Զգուշորեն վերցրեց ապակին: Ներսում մութ, վախեցնող դատարկություն էր: Մայրը հիմա ննջասենյակում հագնված իրեն է սպասում: Տեսնես ի՞նչ տարի կլինի՝ չա՞ր, բարի՞: Իհարկե, բարի: Եթե բոքոնը թեքությամբ պահես, կընկնի շիտակ կողի վրա: Այնքան էլ չի հավատում դրան, բայց հնոց կարգ է, պիտի հարգել: Ձեռքը ներս տանելով՝ հացը կախեց երդից: Չէ, թեքել չի կարելի. դժբախտություն կպատահի, եթե խաբի մորը, Աստծուն: Որքան հնարավոր է բոքոնին ուղղահայաց դիրք տալով՝ բացեց մատները: Ձայնից զգացվեց, թե այն ինչպես կողքանց դեսուդեն ընկնելուց հետո անշարժացավ: Վազքով՝ ետ գնաց: Սանդուղքի վրա քիչ էր մնում փռվի, սակայն մի կերպ պահեց: Մնացյալը հեշտ էր: Արագորեն կտրելով բակը՝ ձյունակոլոլ ոտքերով ներս ընկավ:

-Աբա, լու՛յս…

Մայրը լամպը վառած՝ սպասում էր: Հացատանն էլեկտրականություն չկար, իսկ ավանդույթի համաձայն հացը թոնրատան երդից պիտի գցեին:

-Առ, Արշո, -Աբան մեկնեց նավթավառը, ու որդին մոր աչքերում խեղճություն, հնազանդություն կարդաց:

Լամպը ձեռքին մտավ հացատուն: Ու՞ր է հացը: Նավթավառը մի կողմ տարավ. լույսը կուրացնում էր: Հրե՛ս:

-Աբա, շիտակ է...

Հրճվանքից գլուխը կորցրել էր: Քիչ առաջ վերևում չէր հավատում, իսկ հիմա... Թող ուրախանա մայրը: Չէ, ճշմարիտ է հացը: Հացը չի խաբում: Տարին բարի կլինի: Տարին առատ կլինի: Տարին անլաց կլինի: Թացանը շատ կլինի: Տեսա՞ր ինչքան ձյուն էր եկել, ի՜նչ պայծառ էր երկինքը, ինչ խաղաղ տունը: Հիմա Աբան ուտեստը կբացի: Աղքատիկ կլինի իրենց ամանորի սեղանը՝ առանց մսով տոլմայի: Ի՞նչ անենք, քեռու տուն կգնան: Նրանց սեղանին և ընկույզ կա, և շոկոլադ, և խնձոր: Քեռակինը լավն է: Տղաներին, ճիշտ է, չի թողնում սեղանից բան վերցնել, բայց իր համար պոպոք է ջարդում, մանդարին տալիս. զոռով լցնում գրպանները: Իսկ ինքը չի ուտում, բերելով տուն՝ դնում է սեղանին: Որքան էլ Աբան նեղսրտում է: Հա՛, մարդ-մուրդ չի գնում, չի գալիս, բայց, ի՞նչ իմանաս՝ մեկ էլ տեսար. չասեն՝ չունեն:

Արշակը քայլերն ուղղեց գոմ: Դրսի անսպասելի լույսը զարկեց դեմքին: Կկոցելով աչքերը՝ շուրջը նայեց: Տանիքի կեսը փլվել էր, հողի հսկա շեղջից ծպեղներ էին ցցվել: Մտքով երբեք չէր անցել, թե գոմի տանիքին այդչափ հող կա: Ավելի ստույգ, եղածը թոնրի փոշի էր, որ կաթոցները կտրելու նպատակով մայրն էր շաղում տանիքին, հետո խնամքով տրորում՝ գլխի չընկնելով, որ մոխիրն ավելի շուտ է ջուրը քաշում: Կիտված հողը սկսել էր կանաչել: Տեղ-տեղ փտած ծղոտի, եղեգնի փնջեր էին երևում, որ ժամանակին հայրն էր բերել Արարատյան դաշտի գյուղերից: : Աջակողմյան գերանը դեռ կանգուն էր. այդ հատվածում ծածկը նրա օրոք էին փոխել: Ծղոտը, ծիրանի, շլորի ծուռտիկ փայտերը, ասես, երեկ էին կտրել:

...Հանկարծակի աղմուկից մայր ու որդի վեր թռան:

-Վա՜խ, գոմն էր:

Մայրը ծնկներին տալով իջավ անկողնուց և, առանց տղայի վրա ուշադրություն դարձնելու, խարխափելով ելավ: Քնակոլոլ նստեց տեղաշորում: Դեռ հասու չէր, թե ինչ հզոր ցնցում էր: Մոր հուսակտուր ձայնը հասավ ականջին.

-Տունս քանդվեց, տունս քանդվե՜ց:

Շապկանց վազեց: Սիրտը տրոփում էր: Արդեն թոնատանն զգաց գոմում բարձրացած աղմուկը. ոչխարներն էին պատեպատ խփվում: Հավերը ձենները գցել էին գլուխները: Գոմադռան արանքում մայրը կանգնել, ինչպես հարազատ մեռելի կողքին, հոնգուր-հոնգուր լալիս էր: Արշակը տեսավ աստղազարդ երկինքը: Ահա մեծ Արջը, Կարիճի համաստեղությունը... Պարզությունից եզերքը սևին էր տալիս: Նոր միայն հասկացավ, որ գոմի տանիքը չկա, իսկ երբ աչքն ընտելացավ խավարին, զատորոշվեցին մսուրին ելած կենդանիները: Անկյունում մզզում էր կապված Կարմիրը:

-Աբա, կովին բան չի եղել, մի՛ լա:

Մայրը շարունակում էր անզուսպ հեկեկալ:

-Աբա, մի՛ լա, չլացե՛ս, -հանկարծորեն ծնված զայրույթից ատամները կրճտացրեց:

Տղամարդ էր զգում՝ չվախենալով ոչ երախը բաց տանիքից, ոչ կչկչացող հավերից, ոչ թևաբախող աղավնիներից: Մայրը սրբելով արտասուքները՝ կարգադրեց.

-Հորոխպեր Սեթոյին կանչի:

-Պինդ մնա, -հորդորեց:

Սեդրակ հորեղբայրը երեք տուն այն կողմ էր ապրում: Շնչակտուր հասնելով՝ զարկեց դռանը.

-Հորոխպեր, հորոխպե՜ր:

Ներսից ձայներ լցվեցին: Լամպը ձեռքին հայտնվեց կինը՝ Պրաքսին:

-Աբան կանչում է:

-Ի՞նչ է եղել, Արշո:

-Գոմը փլվեց:

Հայտնվեց Սեդրակ հորեղբայրը: Ճանկելով լամպն առաջ ընկավ՝ ընթացքւմ ձայն տալով հարևան Գարեին: Ապա տունը լցվեց աղմուկով: Տղամարդիկ հողի տակից հանեցին երեք սատկած ոչխարը, գառներից մեկն ու հորթին, որ դեռ կենդանի էր՝ ի զորու չլինելով ոտքի վրա մնալ. գերանը փշրել էր ողնաշարը: Հորեղբայրը դանակ խնդրեց.

-Նխշուն, պիտի մորթեմ, քանի չի սատկել:

Աբան ձայնը վերստին գլուխը գցեց:

Հավերից ևս մնացել էին փլվածքի տակ: Միայն աղավնիներին բան չէր եղել:

-Անասունը մեր գոմը տանենք, -հորեղբայրն էր:

Ոչխարներին քաշքշելով իջեցրին մսուրից, տարան: Արձակեցին կովի շղթան: Կարմիրը տեղից չէր շարժվում. բառաչում էր, խլշտորած դեսուդեն նայում, կարծես առել էր արյան հոտը: Հորեղբոր կինը բակում ոթած արյան վրա թոնրից հանած մոխիր ցանեց, որպեսզի տավարը հոտը չզգա: Շղթայից քաշելով, մեջքը, վիզը շոյելով՝ Սեդրակն ու Գարեն կովին մի կերպ գոմից հանեցին: Նրանց օգնելու նպատակով Արշակը մի ճանկ խոտ բերելով՝ դեմ արեց կենդանու դնչին: Կարմիրը չարձագանքեց: Հիմա Արշակի լացն էր գալիս, բոռոցը դրեց: Պրաքսին նրան տուն տարավ:

Կես ժամ անց, երբ խաղաղվել, լացը կտրել էր, կամաց-կամաց բոլորը հավաքվեցին օթախում:

-Անտեր մնա անձրևը, չռաց ու չռաց, -ընկերոջ՝ Շավոյի մայրն էր:

-Փառք տանք Աստծուն, կովի կողմի գերանը չէր:

Խոսում էին, սփոփում Աբային, այլ դեպքեր մտաբերում, միայն Սեդրակ հորեղբայրն էր մթնդել: Հաջորդ օրը նա գործի չգնաց. Հողը առանձնացրեց փայտից, ծղոտից, մյուս օրը սղոցարանից մի հաստ գերան բերելով՝ կիրակի առավոտյան հարևանների հետ տանիք հանեց ու մինչև մութն ընկնելը ծածկեց կտրի փլած հատվածը: Մայրը հորթի մսից խաշլամա էր արել, օղի բերել տվել խանութից, բայց հորեղբայրը տանիքից իջնելուց հետո տուն չմտավ. զարկեց գնաց իրենց կողմը:

-Արշո, տես ի՞նչ եղավ:

-Հորոխպեր, հորոխպեր...

-Գալիս եմ, -ձայնեց:

Քիչ անց նա Արշակենց ոչխարները, գառն ու հորթն առաջն արած՝ եկավ: Անասունն ինչ-որ շատ էր:

-Նխշուն, հորթն աշունը կտամ:

Արշակը նոր հասկացավ, որ նա սատկած ոչխարների փոխարեն իրենցն է տալիս: Մայրը գոգնոցի փեշով աչքերն էր սրբում: Հետո սեղան նստեցին: Հորեղբայրը լցրեց, խմեց: Էլի լցրեց.

-Ներող եղի, Նխշուն, թե ես շուտ-շուտ մտնեի իմ ախպեր Հայկոյի տուն, փորձանք չըր էղնի:

Լուռ կերան: Հորեղբայրը ձեռքը վերստին շշին մեկնեց.

-Հայկարամ ախպորս կենացը, իմ հարս Նխշունի կենացը, միամորիկ Արշոյիս կենացը: Փառքդ շատ, Աստված, -նայեց երդիկին, մի վայրկյանի չափ լռելուց հետո մինչև վերջ քամեց բաժակը:

Քանի՜ տարի անցած կլինի այդ օրից: Ինքը կլիներ ութ-տասը տարեկան: Ինչպե՜ս հիմնովին փոխվեց ամեն բան: Հազար տարի առաջ մարդիկ նույն կյանքով էին ապրում, հազար տարի առաջ էլ երեխաներին ծեգին քնից հանում էին՝ ոչխարի գլուխը բռնելու, անասունը հոտ ու նախրին խառնելու, ջուր բերելու: Մայրը ձայն էր տալիս, գնում գոմն ավլելու: Շարունակում էր մուշ-մուշ քնել, հետո վերստին ականջին հասնում էր Աբայի կանչը: Աշխարհում այդ պահին միայն մի ցանկություն էր ունենում՝ քնե՛լ...

-Վեր կաց, վե՛ր, Արշո, ոչխարը գնաց:

Մի կերպ քնաթաթախ ելնում էր: Անհնազանդ, չար կենդանի է ոչխարը: Հալալ չէ՞ կովին, այծին: Ինքը բռնում էր, մայրը կթում՝ ֆը՜շ, ֆը՜շ... Կաթն ամանում փրփուր էր կապում, միալար ձայնը՝ նինջ բերում: Դժվարը գարնանն էր: Գոմ չմտած՝ քթիդ էր զարկում մայիս ամսվա մեզի, թրիքի թունալի հոտը: Անհամբեր սպասում էր կիթի ավարտին, որպեսզի կրկին տեղաշոր մտնի, սակայն երբ դուրս էր գալիս փողոց՝ ոչխարը հոտին խառնելու, այգաբացի մաքրամաքուր օդից, թևավորների ճռվողյունից քունը սարն էր փախչում: Մինչ այդ մայրն աղբյուրից սառը ջուր էր բերած լինում խնոցու համար: Անդառնալի պահ. Աբան մածունը լցնում էր խնոցին, դույլով ջուր հավելելով՝ դառնում իրեն.

-Արշոյից կարագ հարեմ:

Ձձմի մի ծայրից ինքն էր բռնում, մյուսից՝ մայրը: Խնոցին ռիթմիկ գնում գալիս էր, թանը ներսում ճողփում, երգում, լալիս: Սիրում էր այդ մեղեդին: Խնոցին կենդանի էակ էր, իր ու մոր ձեռքերում թպրտացող լոքո ձուկ: Խնոցին արարիչ էր, որովհետև երբ մայրը պղնձե կաթսայի մեջ էր շուռ տալիս հարոցում եղածը, թանի երեսին հատիկ-հատիկ կարագ էր կանգնում: Աբան հեթանոս քրմուհու պես կռանալով պղնձի վրա՝ շոյելով, փաղաքշելով գուրգուրելով գնդում էր ճերմակ մամուռը:

-Թռի բոքոն բեր:

Սպիտակ, թանոտ կարագը հաստ շերտով հացին քսած՝ ելնում էր բակ, հեծնում փողոցի պատին, արքայաբար վայելում Աստծո առավոտը:

Այդ օրը նմանապես թառելով պարսպին՝ սկսել էր արդար կարագի հախից գալ, երբ ականջին հասավ հարևան Վառոյի ձայնը.

-Վայ ազիզդ թաղեմ, որ թաղված է...

Շրջվեց: Վառոն կռացավ՝ գետնից քար թռցնելով շպրտեց Մուշեղի կողմը: Չկպավ: Տղան ոստնեց պատկից մյուս հարևանի պարտեզը, ետքից քարերը շռռացին:

Վատկողիդ պատանքեմ, որ պատանքած է, - նա անիծելով անցավ տան թիկունքը:

-Էլի որբերի ետևից է ընկել: Կերավ կյանքները, կերավ, -հացատնից լսվեց Աբայի քրթմնջոցը:

Գյուղում դեռ Մուշեղի մոր՝ Արուսի կենդանության օրոք շշուկներ կային, թե, իբր, Արտաշեսը կապվել է Վառոյի հետ: Բամբասանքը ձնագնդի դարձած գլորվել էր շենով մեկ, մեծացել, մեծացել, մտել Մուշոյենց տուն, հասել մահամեձ Արուսին, ընկել տատի՝ Սրբուհու ականջը:

Ընկերն Արշոյին պատմել էր, որ մի քանի անգամ թոնրաշիշը ձեռքին թաքնվել է Վառոյենց պատի տակ, բայց հայրն այդպես էլ նրանց տան կողմ չի երևացել: Նա մի անգամ նույնիսկ Արշակին հետը տարավ: Խավար գիշեր էր, մատ կոխեիր մարդու աչք, չէր տեսնի: Ելան տանիք: Մուշոն հետը քար էր վերցրել՝ ծանր, գրկաչափ: Վերևից պիտի նետեր հոր ու Վառոյի գլխին: Ջախջախեր պիտի, մեռնող մոր վրեժը հաներ, շնացողներին շան մահով սատկացներ, բայց նախորդ բոլոր օրերի նման Վառոն տուն մենակ եկավ:

Հետո նրա մայրը մահացավ: Առժամանակ գյուղն անհաղորդ մնաց բամբասանքին. վիշտը մեծ էր: Արշակը փողոցում հաճախ էր տեսնում Մուշեղի հորը: Թիկնեղ տղամարդ էր՝ սպիտակամաշկ, միշտ ածիլված: Նա չէր հավատում, որ նման ազնվական դեմքով մարդը կարող է այդչափ ստոր լինել: Նախանձ, չար անձանց մտքի գործն էր. կամենում էին պղծել մարդուն, հավասարեցնել իրենց, ոտնատակ տալ, որպեսզի արդարացնեն իրենց նանրությունը, կարողանային հանգիստ ապրել: Մոր, հարևանների փսփսուքից գլխի էր, որ ինչ-որ մարդիկ՝ Մուշեղենց բարեկամները Արտաշեսի համար կին են փնտրում: Անուններ էին տալիս: Մտովի բոլոր թեկնածուներին դնելով նրա կողքին՝ տեսնում էր, որ ոչնչություն են: Վառոյի անունը ևս տալիս էին: Նա, ճիշտ է, գեղեցիկ դեմք ուներ, բարձր հասակ, բայց չկար այն վեհաշուք պահվածքը, ինչ Մուշեղի հորն էր: Երևի հայոց Արտաշես արքան ևս այդպիսի քելք է ունեցել, -խորհում էր:

...Մայրն առավոտ վաղ ձայնեց, թե՝ կանչում են, տես ով է: Մուշեղն էր:

-Դուրս արի, բան եմ ասելու:

Ու նա ընկերոջը շշուկով, կղկտուր պատմեց լսածն ու տեսածը: Գիշերը նրանց ազգական Գառնիկը և Վառոյի ընկերուհի Հայկուշը մերացուին առած եկել են Մուշոյենց տուն: Թե ինչ են խոսել, ասել, չի լսել, որովհետև երեխաներին ուղարկել են հացատուն՝ քուրսու տակ տաքանալու, բայց երբ քնելու համար հայրը զավակներին սենյակ է բերել, Մուշեղը տեսել է թախտին նստած Վառոյին, իսկ Գառնիկն ու Հայկուշը գնացած են եղել:

Մուշեղը չի քնել, մթան մեջ սպասել է, որպեսզի լսի, թե ինչ են խոսում հայրն ու մյուսը, տեսնի, թե ինչ են անելու նրանք: Նա այդ հատվածը պատմել է ամոթից կարմրած՝ հայացքը գետնից չկտրելով: Մանկտոց պառկելուց կես ժամ անց հայրն ու Վառոն են անկողին մտել: Մուշեղն ականջները սրած լսել է Վառոյի խոսքը.

-Բա ասում են, կարգին տղամա՞րդ ես:

Մուշեղն սկզբում չի ըմբռնել, թե ինչ է ակնարկելիս եղել նա, բայց հոր պատասխանից, կողքին մեկնվածի պահանջկոտ տոնից գլխի է ընկել... Գլխի է ընկել, որ նրանք առաջին անգամ իրար հետ լինում, որ հայրը խռովքի մեջ է՝ վշտից, ամոթից, զավակների ներկայությունից, որ նա այդ պահին ունակ չէ կնոջը մերձենալ, կորցրել է առնականությունը: Միաժամանակ հասկացել է, որ Վառոն արդեն մեկ անգամ ամուսնացածի անկողնային փորձ ունի, որ հորը խաբել են իրենց բարեկամ Գառնիկն ու մորացուի ընկերուհին: Մուշեղն ատամներով կրծել է վերմակի ճոթը, որպեսզի զսպի փղձուկը, անձայն հեկեկացել է, հետո խաղաղված քնել՝ հույսով, որ երազում մորը տեսնելով՝ կպատմի իսկությունը, կասի, որ գթա, ների հորը...

Քիչ անց հայտնվեց Մուշեղը:

-Ի՞նչ էր եղել, - հարցրեց:

Պատասխանն ուսերի թոթվում էր:

-Ել պատին:

-Չէ, բա որ գա՞:

Ընկերոջ դեմքից թախիծը չէր հեռանում:

-Ջրի գնացե՞լ ես, -հեռվից սկսեց Արշակը:

Մուշեղը չարձագանքեց:

-Մենակ դու՞ ես ջուր բերում, -համառեց:

-Ես ու ախպերս:

-Ի՞նքը:

-Խանում է եկել գլխներիս:

-Ձագս, վերջ-առաջ մերդ է, -Աբան էր, թե երբ էր մոտեցել, չէին նկատել:

-Իմ մերը շուտ է մեռել, ես մեր չունեմ:

Նա սկսեց հեկեկալ: Անլվա ձեռքերով տրորում էր աչքերը, ֆռթացնում քիթը: Արշակը խղճում էր ընկերոջը, նաև՝ նրա փոխարեն ամաչում:

-Ներս գնանք:

Աբան ձեռքից բռնած՝ դիմեց տան կողմը: Ընկերը ձգվել էր՝ չկամենալով ենթարկվել, բայց չկարողացավ:

-Արշո, ջուր բեր, կարգադրելով՝ Մուշեղի հետ մտավ գոմ:

-Լվա, լավ լվա՝ ականջներիդ ետևը:

Շուրջբոլորը ջուր էր:

-Նավի մեջ, նավի քիթդ մաքրի:

Մուշեղը եռանդով կատարեց կարգադրությունը: Աբան վերջում դույլով ջուրը շրջեց գլխին:

-Դե սրբվի, - ու ցամկոցը պարզեց նրան:

Ետ եկան հացատուն:

-Տեղավորվեք, -Աբան մատնացույց արեց հին, դատարկ փեթակը, որտեղ աշնանը կարտոֆիլ էին լցնում: Տղաները հնազանդ տեղավորվեցին: Մայրը գնդով կարագ դնելով բոքոնին և մատներով թեթևակի տափակացնելով՝ մեկնեց Մուշեղին: -Վերցրու:

-Անոթի չեմ:

-Կեր, կեր:

Վերցնելով կարագհացը՝ նա թույլբերան կծեց: Ներքևի շրթունքը թեթևակի դողում էր:

-Ինչու՞ էր փրփրել սրտաչմեռը:

-Թանը թափեցի:

-Էհ, ձագս, կին է, կջղայանա: Դրա համար լա՞ց են լինում:

-Դիտմամբ թափեցի:

-Մեղա քեզ, սուրբ Նխավիկ:

-Լավ արի, -կռվարար, միաժաամանակ լալագին վրա բերեց Մուշեղը: -Ես ոչխարի գլուխը բռնեմ, գառը տանեմ հանդ, աղբյուրից ջուր բերեմ, հետը ձձում զարկեմ, կարագը ղզիկ Հարու՞թն ուտի:

Ակնհայտ էր, վրոդով պահերի մտքում կռվելիս նա հարյուր ու ավելի անգամ նույն բառերը նետել էր խորթ մոր երեսին:

-Հարութն ո՞վ է, փոքր ախպե՞րդ:

-Ախպեր, ի՞նչ ախպեր: Զոռով խորթություն է գցում մեջներս: Ասա կյանքում մի անգամ քնից շուտ հանած կա՞: Իշխան է՝ մածնի սերը նրան, կարագը նրան, ձմերկի մեջը նրան...-Մուշեղը վերսկսեց լացը, բայց արդեն խաղաղ, ներքին լարումից ազատ:

-Ձեզ չի՞ տալիս:

-Թանն էլ, ասում է, շատ է:

-Աստված դրա աչքերը չբռնի: Եկավ, տունուտեղի տեր դարձավ, հիմա տես, է...

Տղաները լռում էին: Մուշեղը կերել էր կարագհացը: Արշակն իրենը դեմ արեց: Նա գլուխը բացասաբար տարուբերելով՝ կոպտորեն, վատ թաքցրած թշնամանքով մի կողմ հրեց պարզած ձեռքը: Նախանձ կար աչքերում՝ հասցեագրված ընկերոջը, և Արշակի մտքով առաջին անգամ անցավ, որ մորից զրկվելը, թերևս, ավելի վատ է, քան հայր չունենալը:

-Արշո, օգնի ծափը լցնենք:

Կաթսայի կանթեղից բռնելով՝ մայր ու որդի թանը շրջեցին կարասը: Սառը ցայտերը թռան տղայի դեմքին:

-Բա հե՞րդ, -ընթացքում հարցրեց Աբան:

-Հորս չենք ասում:

Աբան թողնելով կաթսան՝ շրջվեց, առպահ անքթիթ նայեց Մուշեղին.

-Լավ եք անում: Առանց էդ էլ Արտաշից բան չի մնացել:

-Երեկ էլ թասով պաղ ջուրը լցրեց ախպորս վրա: Բա դա լավ մոր արա՞րք է: Ժամը չորսից քնից երեխա՞ կհանեն:

Նա կրկին էր բորբոքվում: Իսկը՝ ժամանակից շուտ մեծացած մանուկ: Աբան ձայն չհանեց: Մուշեղը անսպասելի ոստնելով՝ կիսաբաց դռնիս սուրաց . արցունքը խեղդում էր:

-Արուս, դրախտի բաժին դառնաս, ու՞ր թողիր եթիմներիդ, -տնքաց մայրը:

Նա այժմ Երևանում է բնակվում: Հաճախ են հանդիպում: Տուն-տեղ է դրել, լավ աշխատանք ունի, սակայն առավել քչախոս է դարձել. Դառը մանկությունը կնիքը դրել է բնավորության վրա: Մեղավոր չէ. անհոգ օրերն ապերախտ կնոջ երեսից արտասուքի մեջ անցավ: Դեպքից հետո որքա՜ն է տեսել արտասվելիս: Համալսարան ընդունվելուց հետո գյուղ ոտք այլևս չդրեց: Ի՞նչու գնար, ո՞վ ուներ. հայրը մահացել էր, եղբայրը՝ քաղաք տեղափոխվել:

-Ինչու՞ չես գնում, -մի անգամ հարցրեց:

-Խորթ մորս մասին հիշողությունն անգամ ափերից հանում է, դառնում եմ մաղձոտ, փոքրոգի:

Արշակի մտքի թելը կտրվեց: Ուշադրությունը բևեռվեց հանկարծաբար նկատած հավի վրա: Թռչունը նստած տեղում լարվել էր, պոչը կախ գցել և գրեթե չէր շնչում: Ուր որ է ածելու է, -գլխի ընկավ տանտերը: Հավի անշարժ, ապակե աչքերում անգամ նկատելի էին պրկումը, հավկթի պատճառած ցավը: Թևավորի ակամա երկունքի ցավերի ակամա ականատեսը դառնալու համար ինքն իրենից ամաչելով՝ գլուխը թեքեց: Գոմի անդորրը, կիսաքանդ տանիքից ռունգներին հասնող կանաչ ավելի բույրը, կողքին տափակած հավը, թռչնի՝ մարդուն ուղղված անոգի հայացքը, օդում կանգնած մեղկ անշարժությունը թմբիր էին բերում: Առժամանակ համբերելուց հետո գողունի նայեց մսուրի կողմը: Հավն ուղղվել, սակայն ուժերի պարպումից, ճկվելուց դեռևս ուշքի չեկած՝ ընդարմության մեջ ճոճում էր մարմինը: Անպայման ոտքերը դողում են, իսկ գլուխը՝ պտտվում, -եզրակացրեց: Թևավորը, սակայն, չթողեց մարդն անցնի իր հոգեկանի բացահայտմանը: Թեթև ցատկով հայտնվելով մսուրի եզրին՝ սկսեց կչկչալ, հետո թռավ ներքև և, ձայնը գլուխը գցած, շարունակեց անեծքների տարափը: Այ քեզ փորձանք: Փողոցով անցնողն ի՞նչ կմտածի: Նահանջելով, ետ-ետ գնալով՝ ճամփա տվեց: Թե ում հավն ես և մեր գոմում ինչ գործ ունես, չգիտեմ, բայց շատ կներես, առայժմ ես եմ սույն ավերականոցի տերը, այնպես որ՝ շատ հարայհրոց մի դիր: Թռչնի պե՞տքն էր որ. մարդու թեթևակի շարժը բավական էր, որպեսզի նոր թափով շարունակի վայնասունը: Քո հերն էլ անիծած, գլուխ տարար: Հիմա կբացեմ դուռը, ռադ եղիր, գնա:

Նա ետ տարավ մուտքադուռը:

-Դե, դուրս արի:

Հավը շարունակեց կչկչալ: Արշակը կռացավ, որպեսզի հողում ցցված փայտի կտորներից մեկը դեմ անի դռանը: Տեսնելով նրա վճռականությունը՝ թռչունը բարձրացավ հողաթմբին, այնտեղից տանիք՝ ետքից փոշի, քար թափելով: Վերևում նա մեկ-երկու բերան ևս ձայնարկեց, այնհուետ խաղաղված, հաղթանակած՝ շորորաքայլ անհետեց տեսադաշտից:

Փոշու նստելուց հետո գնաց մսուրի կողմը: Անկյունում, վաղուց անասունի բերնի գոլ չտեսած դարմանի մնացուկի վրա ճերմակին տվեցին հավկիթները: Նա հաշվեց՝ ինը ձու: Մեկը տաք էր, թեթևակի խոնավ:

…Ու՜ր էր, երեխա ժամանակ այդքան ձու գտներ: Մի ողջ հարստություն էր: Խանութպան Խաչատուրը խոշորը յոթ, մանրը՝ հինգ կոպեկով էր ընդունում: Ինը հավկիթով կարելի էր լիքը գրպան խլորիկ կոնֆետ գնել: Հետո՞: Հետո անմիջապես խանութի պատի տակ ինքը, Աղասին, Շավարշը տարագույն գնդիկները մինչև վերջին հատիկը կբաժանեին իրար մեջ՝ քեզ, ինձ, Շավոյին: Թե ավելանար, պետք է պարտադիր երեք կես անեին, եթե… տղաները մեծահոգաբար չզիջեին.

-Արշո, վերջինը քեզ, -ասպետաբար կասեին, իսկ ինքը կհրաժարվեր՝ կենտ կոնֆետը շպրտելով խանութի կտուրը.

-Ոչ ինձ, ոչ ձեզ:

Այլ կերպ չէր լինի, բա ո՞ր օրվա ընկեր էին, թե թողնեին անհավասարությունը բնադրի իրենց միջակայքում:

Արշակը ձվերի կողքին մոլորվել մնացել էր: Էհ, Սեթո հորեղայր, Հայկոյի տան փլփլած տանիքը դժվար թե նորից նորոգող լինի: Եվս մի-երկու տարի, մնացածը նույնպես կթափվի, և ավելը, պատատուկն ու եղինջը կթագավորեն այնտեղ: Փուչ, փու՛չ տղա դուրս եկավ Արշոն: Տարին մեկ է մոր՝ քո հարս Նխշունի, ազգականների գերեզմաններին այցի գալիս: Սաթենիկ տատի տապանաքարը, հրեն, ծռվել, փոս է ընկել: Անցած անգամ հորթերին քշեց, նողկանքը զսպելով մի կերպ մաքրեց շրջապատի աղտեղությունը, բայց ի՞նչ. իրենից հետո գառն ու հորթը միջօրեի շոգին մեկմեկու քամակ մտած դարձյալ կմակաղեն շիրմաքարերի շուրջբոլորը:

…Հորեղբայր Սեդրակը ամսից ավելի պառկած էր: Խոսակցություններ էին պտտվում, թե այլևս ոտքի չի ելնի: Արևոտ, սիրուն աշուն էր: Հորեղբոր կինը նախագահից երկու օրով մի զույգ եզ ու կամ էր խնդրել: Չեմուչում էին արել, վերջում, թե՝ եղածները լծի տակ են, բայց գոմում երկու անհնազանդ արջառ վկա, եթե կարող ես լծել, տար: Պրաքսին ղեկավարությանն անիծելով՝ վերադարձավ: Փողոցում տղաների հետ Պուտուկ էր խաղում, երբ ականջին հասավ ձայնը: Ուրեմն՝ լծկան չկա, հա՞: Հորեղբայրը ողջ կյանքում կոլխոզի համար բանի՝ վարի, ցանի, հնձի, կալսի ու հիմա լծկանն ի՞նչ է, զլանան տալ: Տղաները շրջան էին կազմել: Նրանց բլուզների փեշերից բռնած պտտվում էր, որ հանկարծ մեկնումեկը չցատկի խմբակիցների շալակը: Խաղն էր այդպես՝ պարզունակ, հազար տարվա փոշին վրան: Իսկ մտքում նախագահի հետ էր կռվում և, մոռանալով ընկերներին, դարձել էր անուշադիր: Մյուս խումբը թև առած թռչում էր շրջան կազմածների շալակը, իջնում, հիմնավորվելու մտադրանքով նորից ելնում, մտնում բոլորակից ներս՝ անվտանգ գոտի: Արշակի ամենահաս ոտքը հակառակորդ ոչ մի հետույք չէր գտնում:

-Արշո, տեր եղի, -դըռգլուխ Մոսոյի ծանրության տակ ճկվելով՝ դժգոհեց Հովիկը:

Արշակը չլսեց, հետո անսպասելիորեն լքելով խաղընկերներին՝ դիմեց մարագի կողմը:

-Արշո, ու՞ր:

-Դուք խաղացեք, ես չկամ:

Վերցնելով պատին հենած եղանը՝ գնաց հորեղբոր դեզը փռելու:

Քափ-քրտինք մտած բանում էր, երբ տեսավ, որ մայրն ու Պրաքսին էլ են միացել: Ծղոտից փոշի, մռեղ էր ելնում, լցվում քիթը, բերանը, վիզը: Կոկորդը չորացել էր, քթանցքը կեղտից փակվել, բայց հոգնություն չէր զգում: Եղանը խրելով հսկա շեղջի մեջ՝ բարձրացնում էր խուրձը, տանում մի կողմ: Մութը լրիվ կոխել էր, երբ կալը փռեցին: Հորեղբոր կինը դույլով ջուր բերեց:

-Չէ, ձորում կլողանամ:

-Տղա, գիշերով չարոց կընկնես, -խառնվեց մայրը:

Գնաց Պոչիկ ձոր: Աչքերը գոց՝ գիտեր ճամփան: Գյուղից դուրս գալուց հետո հանելով վերնաշապիկը՝ միայն շալվարով գնաց: Ձորում ծղրիդները, գորտերն անվճար համերգ էին տալիս: Ահա և ջուրը: Ցերեկվա արևից ջերմ սալերը դեռ լրիվ չէին սառել: Փոսորակում նկատվող ջուրը սև էր, ահաբեկող: Բոբիկ ոտքերն զգուշորեն լպրծուն սալերի վրա դնելով՝ բարձրացավ ծանոթ քարի ելուստն ու, առանց ժամանակ տալու, որ վախը մարմինը սողոսկի, գլխիվայր նետվեց: Ջուրը սառն էր, մի քիչ էլ կեղտոտ: Առուն այնքան բարակ էր, որ չէր հասցնում հարյուրավոր տղաների մարմնի կեղտն ու մեզը տանել: Հիմա ևս՝ թեև ձորը, ժայռերի արանքում լճացած ջուրը, սալքարերը ցերեկվա ճիչ-աղմուկից հետո հանգստանում էին, քիթը որսում էր ծանոթ հոտերը: Ամենատհաճը ժամանակից շուտ մեծանալ ձգտող երեխաների՝ ձեռնաշարժությունից հետո սալերին ցայտած աղտեղանքի գարշահոտն էր, որ անձրևից անգամ չէր անցնում: Փնչացնում էր, սուզվում, ելնում: Շուրջը նոթերը կախ ժայռեր էին: Քար չկար, ուրկից թռած չլիներ: Հիշեց Երևանից հանգստանալու նպատակով գյուղ եկած տղային, ով տարօրինակ անուն ուներ՝ Լեոնարդ: Իրենք պարզապես Լյովա էին կանչում: Փափլիկ, ճերմակամաշկ տղա էր՝ շեկ մազերով: Շաբաթ չանցած՝ ազդեցության տակա էր գցել թաղի բոլոր երեխաներին: Ինքը որոշակիորեն նախանձում էր: Այն աշխարհը, որտեղ նա էր ապրում, հեռավոր, անիրականանալի երազ էր թվում: Հետո՝ այդ քաղցր, քաղքցու շողոմ լեզուն, որով այնքա՜ն ազատ խոսում էր, նրա սպիտակ, բահ, եղան չբռնած նրբին ձեռքերը, կոկիկ հագուստը, մոխրագույն աչքերը…

-Տասնմեկ մետրից սալտո եմ գցվում, -հավաքում էր շուրջը տղաներին, պատմում:

-Սուտ ես ասում, -չհամբերեց ինքը:

-Արա, ո՞վ: Ե՞ս:

-Հա՛, դու, -պնդեց:

-Թող մի բասեյն լիներ, նոր հետդ կխոսեի:

-Գնանք Դևնոցը, ցույց տուր:

Դևնոցն ավելի վերևում էր: Կարկառների մեջ հեղեղը հսկա սանդ էր փորել, ուր արև չէր առնում, և ամռան կիզիչ շոգին անգամ ջուրը սառն է, սարսափազդու: Իսկական դևարան: Խոսում էին, թե ջրի տակ դևեր են բնակվում, սովելիս՝ լողացողին քաշում խորքերը: Երբ ամռանը ջուրը կտրվում էր, ներքևում լողանալը դառնում անհնար, համարձակները բարձրանում էին Դևնոց:

-Քելեք:

Տասնհինգ-քսան տղայով, մեկմեկու առաջ կտրելով՝ գնացին: Քարերի ցցվածքներից բռնած՝ հասան ջրին:

-Որտեղից ես գցվեմ, նույն տեղից՝ դու, -շորերը դեսուդեն շպրտելով՝ ընթացքում պայման դրեց, մագցեց վեր:

Մի տեղ քարի պռունկը կախվում էր ջրին, ստվերում գուռը: Ավելի վերև բազեի բույնն էր: Խռնդատի սևացած կոթուններ էին նկատվում, չորացա ծերտ, փետուր: Չռանգից բարակ ջուր էր թափվում: Այդչափ բարձրից երբեք չէր թռել:

-Ել, -վերևից կանչեց:

-Դու գցվիր, հետո, -ներքևից ձայնեց Լյովան:

Գլխիվայր թռավ: Ձեռքերը զարնվեցին հատակի սալարկին, բայց հասցրեց ճարպկորեն շրջվելով՝ հայտնվել ջրերեսին:

-Քո հերթն է, -ցրտից սնգրտալով՝ ասաց:

-Ձեռքերդ հատակին կպա՞ն:

-Հա՛, -չորեց:

Լյովան հանվեց, քարերից բռնելով՝ դժվարութամբ հասավ ելուստին: Տղաները ներքևից լուռ հետևում էին:

-Գցվիր:

-Սպասիր տաքանամ:

Նա վախենում էր:

-Դե լավ, ոտքի վրա թռիր, նույն հաշիվն է, - մեղավորվեց ինքը:

Լյովան չաձագանքեց:

-Ղը-զիկ, ղը-զիկ, -ուռած գլուխ Մոսոն էր:

Կատաղած՝ շրմփացրեց վզին: Մոսոն սսկվեց:

-Իջիր, պետք չէ:

Տղան հայացքը հառել էր ջրին: Ոտքերը քարին հիմնավոր հենարան էին փնտրում: Տեսնում էր, որ վախենում է, բայց և ներքին ձայնն ասում էր՝ թեկուզև քարերին ընկնի, ջախջախվի, միևնույն է, կցատկի: Չէ, ճիճու Մոսոյի պես: Արագ-արագ սկսեց մագլցել: Կեսճամփին տեսավ, թե Լյովան ինչպես ձեռքերը ժայռից թողնելով՝ ուղղեց ոտքերը և… հայտնվեց օդում: Շրջվելով՝ նրա ետքից շրմփաց ջուրը: Միայն թե բան չպատահի, միայն թե բան չպատահի: Ինքն է մեղավոր: Ինքը: Միմիայն ինքը: Նա սխալ չէր ասում: Այդպիսի տղան սուտ խոսել չի կարող: Պարզապես երևակայությունն այնքան զորեղ է, որ չի նկատում, թե որտեղ է սկսում հորինել: Վերջապես: Ահա և հատակը: Ներքևից տեսավ ընկերոջ վեր բարձրացող մարմինը: Ոտքը թափով խփելով ավազանի սալերին՝ ելավ ջրի երես: Աղմուկով օդ քաշելով՝ շուրջը նայեց: Լյովան թպրտում էր, սուզվում, ելնում: Վրա հասնելով՝ հրեց ափ: Նրա փորը կարմրել էր, բերանը, ականջները ջուր լցվել:

-Մի ոտքի, մի ոտքի վրա թռիր, թե չէ չի թափվի:

Երբ վտանգն անցել էր ու սալերին պառկած հաշտ, խաղաղ՝ մարմիններն էին խորովում, կամաց, որպեսզի մյուսները չլսեն, հարցրեց.

-Լողալ գիտեի՞ր:

-Չէ, առաջին անգամ էր:

Դեպքից հետո ամբողջ ամառ ընկերություն արեցին, հետո նա գնաց Երևան՝ խոստանալով հաջորդ ամառ ևս գալ: Տեսնես հիմա ի՞նչ է անում: Այստեղ լիներ, միասին կլծեին կամը: Ի՞նչ արջառներ են, որ չպիտի հնազանդվեն իրենց:

Լողանալուց հետ Արշակը շալվարը քաշելով թաց մարմնին՝ դուրս եկավ ձորից: Երկնքում աստղերն էին՝ պայծառ-պայծառ: Շտապում էր: Մի փոքր վախ էր մտել մարմինը, որը սաստկացավ ճգնավորի տան մոտով անցնելիս: Ազգանունը Գրքաշարյան էր, գյուղը պարզապես Ճումո էր ասում: Ինչպես էր հայտնվել իրենց մոտ, հայտնի չէր: Միայն գիտեին, որ ավարտել է Էջմիածնի ճեմարանը, բանաստեղծություններ է գրում: Տարեցների ասելով՝ աշխարհաթող էր, նաև՝ նիցշեական: Ո՞վ էր Նիցշեն, ի՞նչ էր նիցշեականությունը, Արշակը չգիտեր: Ճումոն բնակավայրից դուրս էր ապրում: Նախկին քարհանքի տեղում կավից, խիպարներից անպատուհան խցեր շինել, կենում էր: Սմքած, լպրծուն դեմքով անդուր ծերուկ էր: Արշակը մի քանի անգամ եղել էր նրանց տանը. դպրոցից փայտ, ածուխ էին տանում: Աղջիկների գործը սենյակը հավաքելն էր, իրենցը՝ վառարանը կպցնելը: Տան բոլոր խորշերը գրքեր էին՝ կաշեկազմ, հաստափոր մատյաններ, ձեռագրեր…

Արշակի ականջին շշուկ հասավ: Շրջվեց ձայնի կողմը: Աչքը լքված քարհանքի փոսորակում շարժում նկատեց: Թվաց, շուն է: Անաղմուկ մոտենալով խանդակին՝ տեսավ զույգի չռված ոտքերի ուրվագիծը: Մարմինների մնացած մասը տուֆաքարի ստվերում էր: Թաղեցի Փայլակի ձայնը ճանաչեց: Ուրեմն՝ ճիշտ են ասում: Ի՞նչ գործ ունի այս կողմերում: Կնոջ անունը չգիտեր, բայց լսել էր, որ ամեն գարնան ամուսնուն խոպան ճանապարհելուց հետո Փայլակի հետ շնություն է անում քար ու քոլի տակ, ով ևս, երևում է, անգլուխ բան է: Թե ի՞նչ է գտել մեջը: Անցած աշնանը գյուղն ուրիշ թեմա չուներ: Խոպանից գալով՝ ամուսինը տեսել էր կնոջ /Ցողո չէ՞ր անունը/ ուռած փորը: Երեք թե չորս ամիս անց մանկիկը ծնվեց: Ողջ ընթացքում ծեծկռտուքն անպակաս էր: Իբր, հիվանդանոցում ստուգելով պարզել էին, որ երեխան այլ հորից է: Ամուսինը հաշտվելով կատարվածի հետ՝ երկուսին էլ տուն առավ: Գյուղն արհամարհում էր՝ անգամ նորածնին չներելով: Մարդկանց հաշվով, մեղքը Փայլակի կինն էր:

Լրբացող զույգը ներքև էր սահել, և Արշակը պարզ տեսնում էր նրանց շուլալված մարմինները: Տղամարդու մի ոտքին՝ ծնկից ցած կախ էր ընկել տաբատը, մյուսը, դեսուդեն ընկած, հենարան էր փնտրում: Անճոռնի տեսարան էր: Նոր միայն հասկացավ, թե ոմանց թերություններն ու թուլություններն ինչու չեն ներում և չի կարելի ներել: Արգահատանք էր զգում կրքից տապակվող զույգի նկատմամբ: Կարծես շնություն անելու ուրիշ տեղ չկար. խե՜ղճ ճգնավոր: Գետնից մի քար գտնելով՝ ամբողջ ուժով շպրտեց փոսորակը: Չէ, նրանց վրա չնետեց, այլ գզվռտող զույգից հեռու՝ հակառակ անկյունը: Հետո փախավ, մինչև տուն մի շնչի վազեց. դրանց այդքանն էլ հերիք էր:

Առավոտյան Արշակը Պրաքսու հետ արջառները Ալեքենց բակը տարավ: Պայտարը միայնակ գետնելով սկզբում կենդանիներից մեկին՝ կապոտեց, հետո՝ մյուսին, ապա, առանց աչք թարթելու, գյուղի դարբնոցում կռած մեխերով պայտեց կենդանիներին ու, մի-մի հատ մտրակով մեջքներին հասցնելով, ոտքի կանգնեցրեց: Ողջը հազիվ կես ժամ տևեց: Վերջում նա խորհուրդ տվեց լծելուց առաջ աչքները վախեցնելու նպատակով լավ քոթակել անասուններին:

Ջրելուց հետո Արշակն արջառներից մեկին քաշեց լծի մոտ: Կենդանին համառեց: Նա մի ձեռքով եղջյուրից պինդ բռնած՝ մյուսով բարձրացրեց լծի ծայրը: Կենդանին թափահարելով՝ հեշտությամբ ազատեց գլուխը, հարու տալով փախավ: Արշակը մտրակը ձեռքն առավ: Արջառը մտավ կարտոֆիլի դեռևս չքանդած մարգը, մյուսը պարանոցը երկարել, ծառի գետնամերձ ճյուղերն էր խժռում: Նա կենդանիներին ծեծելով՝ հանեց ծղոտին, այնուհետ ճարպիկ ցատկով բռնեց մյուսի կոտոշներից: Դարձյալ նույն գործողությունը: Պատրաստվում էր ներքևից կապը գցել, սակայն արջառը ցնցեց գլուխը, և լուծն այս անգամ ընկավ ոտքին: Ցավը զսպելով՝ ծնկած դիրքում բարձրացրեց ծանր լծասարքը: Նոր փորձը բարեհաջող էր: Հարու տղող արջառը, տեսնելով լծված ընկերոջը, կամին այլևս մոտ չէր գալիս: Դիմեց մտրակի օգնությանը. կատաղած անխնա դաղում, խփում էր, որտեղ պատահի: Ահաբեկ կենդանին գլուխը չէր բարձրացնում: Հետո լծի մոտ քշեց:

-Գլուխդ, գլուխդ չհամարձակվես շարժել, -սաստում էր՝ թեթևակի խփելով դնչին:

Արջառը ճգնում էր փախչել, բայց մտրակը սուլում էր օդում, ու նա խրտնած՝ գլուխը կրկին թաղում էր ծղոտի մեջ: Խարազանի կոթը վզին սեղմելով՝ Արշակը կամաց-կամաց մոտեցավ, բռնեց պոզերից: Նույն վարժ շարժով և կնեդանուն ուշաբերվելու ժամանակ չտալով՝ լուծը դրեց պարանոցին, փոկը ձգեց: Կամը լծված էր:

Ծարավել էր: Մտավ հորեղբոր տուն, դես-դեն ընկած՝ գավաթ փնտրեց: Չգտնելով՝ հսկա պղինձը կտրեց գետնից, դրեց սեղանին և, թթու թանը ախորժակով ըմբոշխնելուց հետո, շունչ քաշեց: Անկյունում հորեղբոր մահճակալն էր: Նա գլուխը շրջել պատի կողմը, անցուդարձին անտեղյակ լռում էր: Պրաքսին չէր երևում, կթի ժամ էր, ու նա, հավանաբար, ֆերմա էր գնացել:

Արշակը թափով թռավ կամին: Խարազանը սուլեց օդում, և արջառները պոկվեցին տեղից: Ետհարվածից նա մեջքի վրա գլորվեց ծղոտին: Մինչ ոտքի կելներ, կենդանիները կամը կալից հանեցին դատարկ հողին:

-Քարերը թափեցիք, ձեր հերն անծեմ:

Լծկանին վերստին քշեց կալի վրա: Դրսի կողմ լծվածը դեպի իրեն էր քաշում՝ ջանալով ելնել ծղոտի շրջանակից: Արշակը մտրակի ծայրով ուղղություն էր տալիս՝ աշխատելով կալի կենտրոնում պահել, ինչից շրջանը նեղանում էր: Ներսի կողմինն ավելի համառ դուրս եկավ. անընդհատ հետ էր մնում, ծռում լուծը՝ երբեմն ոտքը դնելով կամին, և ցնցումից Արշակը գլորվում էր ցած: Մի ձեռքով արցունքն էր սրբում, մյուսով գտնելով մտրակը՝ նորից վազում ետքից: Արջառներն այնուամնենայնիվ համակերպվում էին լծին, հնազանդվում: Կամի ետնամասում էր կանգնել, որպեսզի առջևում ծղոտ չկուտակվի: Քանի որ խորդուբորդերը շատ էին, դժվար էր երերուն հարթակին մնալը: Երբեմն թվում էր, թե նավավար է ու սահում է ալիքների վրայով: Կամը ելնում իջնում էր, կցաշղթան ցնցումներից թուլանում, պրկվում, ասես՝ առագաստապարան:

Երբ Պրաքսին արևի կոտրվելուց հետո տուն եկավ, Արշակը կամին հարևան երեք-չորս մանկան նստեցրած՝ սուրում էր կալով մեկ: Ծղոտը տափկել էր, վերնաշերտը՝ դարմանել: Արևմտոցին արջառներին լծից հանեցին, որպեսզի հանգստանան, իսկ Պրաքսին կալը շրջեց: Պատրատսվում էր տուն գնալ, ներսից լսվեց հորեղբոր ձայնը: Մտավ: Նա շապկանց նստած էր անկողնում:

-Ինձ դուրս տարեք:

Հորեղբորը հանելով՝ հենց կալին՝ հարդի վրա տեղաշոր փռեցին, շատ բարձեր, որպեսզի թիկն տա: Նա գունատ էր: Երկար ժամանակ արևի երես չտեսած մաշկը ճերմակել էր, կնճիռները՝ հարթվել: Հորեղբայր Սեդրակը շուրջն էր նայում, աչքերով, մարմնով, բոլոր զգայարաններով վայելում մայրամուտը, արոտից տուն դարձող կովերի բառաչը, ծղոնից ելնող գոլը, շների գզվռտուքը: Այգին խշշում էր, սաղարթը զարկվում իրար, հատուկենտ ծիրանները, խնձորները խուլ թրմփոցով կաթում էին: Լույսը չբացված՝ Պրաքսին ժողվելու է միրգը, փռի տանիքին, որ չիր դառնա: Թե գործով ընկնի, ուշանա, հավերը թափվածը լրիվ կկտցեն: Մարագի պատի տակ գլուխ գլխի խաղաղ որոճում էին արջառները: Կիսաբաց դռնից տամկության, հերվա դարմանի կծու մգլահոտ էր գալիս: Լծակից արջառներն արդյոք գիտե՞ն, թե ինչ է սպասվում իրենց: Ամորձատելիս նրանք սոսկալի ձայներ են հանում: Ցավը պետք է որ ահավոր լինի: Անցած ամռանն է տեսել. արջառը մզզում էր, բիբերը լայնացել էին, և նա լալիս էր: Ցնցված՝ փախավ հեռու: Երկար ժամանակ ականջներից դուրս չէր գալիս ցլությունից զրկվածի հզոր բառաչը: Օրեր անց նրան տեսավ սայլին լծված փողոցով անցնելիս՝ հեզ, անկրակ, եզնային հայացքով: Մահմեդականների հարեմներում, ասում են, գրքերում նմանապես գրված է, ներքինիներ կան՝ կենդանի դիակ, կիսասպան լինելուց հետո՝ չար, նենգ:

Շեմաքարին նստել, հանձնվել էր խոկմունքին: Սեդրակ հորեղբայրը գոցել էր աչքերը, ու տղան դժվարանում էր որոշել՝ քնա՞ծ է, թե՞ հրաժեշտ է տալիս բնությանը: Թիկունքում Նախավկա սարն էր: Տեսնես լեռը կռահե՞լ է, որ հորեղբայրը պիտի մեռնի, թե՞ նա ոչ մեկի կարիքը չի զգում և բիլիոն տարվա փորձով համոզվել է, որ ամնե բան ունայն է: Բնության այս հազարավոր ձայները, շշուկներն արդյոք բոլորը նույն կե՞րպ են լսում: Բոլորին նու՞յնն է պատմում քամին: Ճնճղուկները, որ սսկվել են, երազ տեսնու՞մ են: Իսկ լուսատունե՞րը: Ո՞րն է հորեղբոր աստղը: Հրեն, մեկը ցոլաց, ընկավ: Հորեղա՞յրը մեռավ, թե՞ այլ մեկը: Շներն ինչպե՞ս են զգում մարդու մահը և ինչու՞ են այդքան աղեկտուր ոռնում:

-Արշո, վեր կաց գնանք, Արշո՛:

Քունը տանում էր, կամենում էր մեկնվել հարդին ու այդպես մնալ:

-Հորոխպոր կողքին կքնեմ, Աբա:

-Հոխպորդ տուն ենք տարել, վեր, Արշո:

Այդ գիշեր հորեղբայր Սեդրակը մեռավ:

Արշակը ելավ բակ: Ետճաշյա ժամ էր: Տասը-տասնեկու տարեկան երկու տղեկ հարևանի պատին թառած շլոր էին ուտում: Ակնհայտորեն կշտացել և պտղի միայն միջուկն էին հուլորեն ծծում: Ալարկոտ շարժումները հուշում էին, որ բռնվելու երկյուղ չունեն: Առանց այգեպանի թույլտվության միրգ քաղելը, ինչպես երևում էր, նրանք գողություն չէի հաշվում: Ինքն էլ էր հարյուր ու ավելի անգամ նույն պարսպին ելել, խավարի մեջ ափլփելով պոկոտել կիսահաս պտուղը՝ թփախառը լցնելով շապկի ծոցը, բայց այն ժամանակ ուրիշ էր. ահ կար:

…Թաղում միրգն ամենաուշը վարպետ Հովասի այգում էր պրծնում: Ինչ պտուղ ասես կար՝ ծիրան, խնձոր, ընկույզ, բալ, սալոր: Երեխաներով չորս կողմից վրա էին տալիս: Թե ցերեկը պարտեզում մարդ լիներ, սպասում էին մութն ընկնելուն: Առաջին օրերին հեշտ էր. գրոհում էին պարսպին մերձ ծառերի վրա՝ մաքրազարդելով առաջանում, հասնում բակն ստվերող ուշահաս մրգերին: Սրտոտները ծառն էին ելնում, վախլուկները գոհանում թափվածը հավաքելով: Հատուկ վարպետություն էր պետք գիշերով միրգ քաղելու համար. Մի ձեռքով քեզ պիտի պահես, մյուսով պոկես միրգը՝ հաճախ շփոթելով տերևն ու խնձորը: Թե մոռացար ժամանակ առ ժամանակ գոտիդ պնդել, պրծավ, մեկ էլ տեսար շապկիդ ճոթը բացվեց, խնձորը՝ շըռռ, գետնին: Չախկալ ընկերներիդ աչքը լույս. մի րոպեում կժողվեն: Որքան է եղե՜լ:

Մի անգամ, հիշում է, ծոցը տրաքվելու չափ լցվել էր: Բաբիկը՝ ճլեզ-մլեզ, բայց արիասիրտ, խնդրեց սպասել: Ամենավերին ճյուղին էր նստած: Կողքին՝ ինչ-որ տեղ ընկերն էր: Չէր երևում, սակայն լսելի էր, ինչպես է ճթթոցով պոկում միրգը: Ժամանակ մեռցնելու համար խնձոր առավ բերանը: Որքան էլ անաղմուկ էր ծամում, թվում էր թաղը լսում է: Ծառի կատարից երևում էր Հովասի պատշգամբը: Թույլ լույսի տակ նա ինչ-որ բանով էր զբաղված:

Մայրը երբեմնակի ուղարկում էր վարպետենց տուն՝ ուրագ, սղոց բերելու: Ամոթից մեռնում էր, ժամերով կանգնում նրանց պատի տակ, մինչև նկատելով կանչեն: Հովասը չէր մերժում: Եթե գործիքն ազատ լիներ, սիրով տալիս էր: Որքա՜ն է ետ գալով մորը խաբել էր, թե՝ վարպետը տանը չէ: Պատահում էր, նա սպասեցնել էր տալիս: Ժամանակ մեռցնելու համար տաշեղ էր հավաքում: Զարմանալի մաքուր, հաճելի բան է ռանդայի տակից նոր ելած տաշեղը՝ ոսկեգույն, ասես հաց լինի: Թվում է, ձեռքումդ կենդանի էակ է: Բուրմունքը նմանապես անուշ է: Ամեն նման այցից հետո որոշում էր այլևս այդ բարի մարդու պարտեզը չմտնել, բայց ամեն աշնանամուտի մոռանալով խոստումը՝ տերևներով հանդերձ պլոկում էր նրա ծառերը, Անուշ տատի քթի տակից թռցնում փեթակներին փռած չիրը:

Ծոցը լի միրգ՝ ծամում էր, նայում պատշգամբի ներսում բանող վարպետին, ով գործը թողել, աստիճանահարթակին կանգնած՝ մտահոգ ծխում էր: Դադարեցնելով ուտելը՝ սսկվեց: Բաբիկը շարունակում էր խնձոր շոպկել: Ցանկանում էր ընկերոջն զգուշացնել, սակայն վախենում էր վարպետը լսի: Կողքից դարձյալ ճթթոց լսվեց. ընկերն էր գործը հեշտացնելու համար մրգով բեռնված ճյուղ կոտրում: Հովասի ծերացող ականջին, ըստ երևույթին, ձայն հասավ:

-Ո՞վ կա:

Հարցը որոշակի հասցե չուներ, բայց Արշակի սիրտը թունդ եղավ: Չգիտեր՝ ճողոպրի, թե՞ շարունակի սպասել: Առաջինը Բաբիկի նյարդերը տեղի տվեցին. շրմփոցով թռչելով ծառից՝ զարհուրելի աղմուկով փախավ: Վարպետը շպրտելով ծխախոտը՝ նրա ետքից վազեց մինչև պատը, հետո քթի տակ հայհոյելով ետ եկավ: Ամեն բան հավանաբար լավ վերջանար, եթե վերնաշապիկը չդավճաներ: Մրգի ծանրությունից փեշը դուրս պրծավ գոտու տակից, և խնձորները կարկտահարեցին գետինը: Տեսնելով բանը բուրդ է և չի հասցնի իջնել, Արշակն ուղղակի թռավ ծառից: Մթության մեջ գետինը չէր երևում, և անհաջող ցատկի պատճառով ծնոտը դիպավ ծնկին: Բերանում արյան համ առավ: Փորձեց շնչել, սակայն թոքերը կորցրել էին բնական ռիթմը: Օդը չէր հերիքում: Այդ վիճակում Հովասը հասավ:

-Ու՞մ տղան ես:

Արշակը բերանն էր բացուխուփ անում:

-Ձեն հանիր:

Վարպետը կռանալով՝ շարժեց: Լխկած մարմնից ենթադրելով, որ բան է պատահել, ծնկեց, Արշակին առավ ոտքերի արանքը, սկսեց շարժել թևերը, սեղմել թուլացնել ստոծանու հատվածը: Փոքրիկ միջամտությունը բավական էր, որպեսզի շունչը տեղը գա: Հովասը գռից ջուր բերեց:

-Խմիր:

Ձայնը խիստ հնչեց, և նա, ենթարկվելով՝ մեծ կում արեց: Հաճելի սառնությունը կոկորդով իջվարելով՝ տարածվեց մարմնում:

-Հիմա ել, խնձորները ժողվիր, -մինչ Հովասը ծխախոտ կվառեր, փախավ:

-Ետ արի, մի վախեցիր:

Տուն չգնաց: Համոզված էր, վարպետը ճանաչեց, խղճաց իրեն, որբ տղա է, -մտածեց:

Պառկած հորեղբոր դեզին ու աչքը երկնքին՝ տալիս-առնում էր կատարվածը: Կրծքավանդակը խոր շնչելիս ցավում էր: Չէ, էլ որ ատրճանակ պահեն ճակատին, նրանց այգին չեմ մտնի, -վճռեց: Մինչև տասներորդն ավարտելը խոսքի տերը մնաց, բայց ամռան մի օր դարձյալ չդիմացավ գայթակղությանն ու նույն Բաբիկի հետ գնաց Հովասի փեթակնոցից մեղր գողանալու: Վարպետը ծերացել էր, աչքը լավ չէր տեսնում, ձեռքերը դողում էին: Անուշ տատը նմանապես ձեռուոտից ընկել էր: Մեղվարկղերը պատշգամբի տակ էին: Խուլ գվվոց էր լսվում: Բաբիկը հետը եղան էր բերել: Արշակն արագ ետ տանելով շրջանակների վրայի մոմոտ ծածկոցը՝ հեռու փախավ: Անհանգստացած մեղուները դուրս թափվեցին, բայց խավարում չկարողանալով թռչել՝ ծեփի պես բռնեցին փեթակի կողերը, ակնամոմոտ շորը: Բաբիկը եղանը մտցնելով շրջանակներից մեկի մեջ՝ հրեց վերև, որը ցնցվեց և, մյուսներից անջատվելով, օդ բարձրացավ: Արշակը հասկանում էր, որ բատ բան են անում, որ դա արդեն խնձոր թռցնել չէ, այլ հանցագործություն, սակայն գիտակցելով հանդերձ, շարունակում էր խաղը: Ընկերը եղանով շրջանակը բռնած՝ անաղմուկ գնաց այգու կողմը: Մոտեցավ բաց փեթակին, որպեսզի ծածկոցը վրա բերի: Ձեռք չտված՝ հանկարծակի ցավից ցնվելով ետ ցատկեց. առաջին անգամ էր մեղու խայթում: Մի կերպ ցավը զսպելով՝ վրա բերեց տանիքը: Ազդրի հատվածում ևս կծեցին: Փողքից ներս մտածին շալվարի մեջ ճզմեց: Հետո փախավ հեռու, ապա՝ Բաբիկի ոռնոցը լսեց, գետնին զարկվող մեղրաշրջանակի կոտրվելն ու մեղունների բզզոցը՝ ականջի տակ:

Երբ աղբյուրի սառը ջրով մեղմել էին կծած տեղերի ցավը, դարձավ ընկերոջը, որ ուռած, դհոլ դարձած աչքին թրջոց՝ մեկնվել էր քարին.

-Ինչու՞ շպրտեցիր:

-Եղանի կոթի վրայով հասան ձեռքերիս, սկսեցին փռթել:

-Հիմարություն արեցինք: Բա որ մայր մեղուն սատկած լինի՞:

Շլոր ուտողները, տեսնելով Անուշ տատին՝ իջան պատից և, ասես, ոչինչ չի եղել, ծույլ-ծույլ գնացին: Պարիսպն Արշակի աչքին խիստ ցածր էր երևում: Ի՞նքն է մեծացել, թե՞ քաղաքում հայացքը բազմահարկ շենքերի է վարժվել: Անուշ տատն անկանոն քելքով գլոր-գլոր գալիս էր: Ջրակալած աչքը նկատեց բակում կանգնած Աշակին, հավանաբար չճանաչեց:

-Բարև, Անուշ տատի:

-Բարով, ձագ, բարով, -ձայնում հարազատ շեշտ չկար, ուստի Արշակը խոսքը շարունակելու պահանջ ձգաց:

-Տատի, չճանաչեցի՞ր, Արշակն եմ:

-Վայ՛, քոռանամ, Արշո: Աչքիս լույսը գնացել է, բան տեսնու՞մ եմ որ:

-Լ՞ավ ես, տատի:

-Իմալ իմ… Մեռուկ իմ ու թաղուկ չիմ, ձագ: Աստված հոգիս չի առնում, պրծնիմ: Էթանք, էթանք տուն, հաց կեր: Պաղ մածուն ունինք:

-Չէ, տատի: Շնորհակալ եմ, պիտի գնամ: Ուստա Հովասն ինչպե՞ս է:

-Է, ձագ, ուստեդ երկու տարի ընձի մենակ թողե: Հմիկ Հովասի հոգին Վանա ծովուն վրա կպպտի, կելնի սուրբ Վարագա լեռ, կիջնի: Վան… Վերև արքայություն, ներքև Վան: Յոթ վերստ հեռվեն խնձորի հոտ գիկար: Վանա կատուներ ամեն մեկ մե գառի չափ: Կուտեն ձուկ, կպառկեն ջրի երես: Ալիք դես կտար, դեն կատար, ըտոնք՝ հեչ, աչքեր խուփ անուշ քնեն: Ծովու ջուր աղի էր, ընտոր խամար ալիք տակով չիտար:

Արշակը շփոթվեց: Դե գնա, դու էլ, քո քաղաքն էլ: Մարդկության շարքերից հեռանում ես. Ո՞վ է ապրում, ով մեռավ, տեղյա՞կ ես:

-Հազար ներողություն, Անուշ տատ, չգիտեի, -հետո չիմանալով շարունակելիքը՝ բարձր, որպեսզի նա լսի, ասաց.

-Տատի, ձեր էն փեթակը, հիշու՞մ ես, ես էի գողացել:

-Է՜, խազար էրնեկ էն օրերուն, խազար: Հմեն բան թարսվավ:

-Հո բան չի՞ եղել, ի՞նչը թարսվեց:

-Անտեր մնացածը բնկալ էլ դրի, չեղավ: Հմա ածալու ժամ գիկա, գլուխ կառնի, կկորի:

-Տատ, մեր մսուրքում ինը հավքիթ տեսա: Չլինի՞ քո հավինն է:

-Վայ, Արշոս, անտերը մի ամիս կեղնի, հոգիս բերանս բերեց, -նրա դեմքին գոհություն հայտնվեց:

Արշակն թեթևություն զգաց: Հարևանուհին ձվերը փեշում տեղավորելուց հետո դարձավ Արշակին.

-Էթանք տուն, ձագս, ձվածեղ էնիմ, յուղ լէ կա:

-Չէ, տատի, էն առաջ էր, որ միայն ձվածեղի տեսքից ուշագանց էի լինում: Հիմա ուտվու՞մ է որ:

-Նխշուն մորդ հոգին լույս դառնա: Ինդոր թխուկ խաց լէ ուրիշ էր, էփուկ ճաշ լէ:

Անուշ տատի փեշատակից երևում էր մյուս՝ ծաղկավոր շրջազգեստը, հետո դարձյալ մեկը՝ մաշված, տարբեր կտորներից: Հագին լպոշ մաշիկներ էին: Տեսնես գյուղի կոշկակարն ո՞վ է, խոտհնձին մարդիկ դարձյա՞լ չուստ են հագնում: Մաշված ճտքավոր կոշիկները տանում էին մաշկարին, ու նա դրանցից տափակ, ռետինեներբան ոտնամաններ էր ձևում, որոնք թեք լանջին սղում էին ու պատահում էր, խրձի հետ խրձվորը գլորվում էր լանջն ի վար՝ գիլ-գլոր, գիլ-գլոր: Փոցխվորները ետ էին տանում լաչակները, և նրանց արևից պաշտպանված դեմքին ծաղկում էր ժպիտը: Գոմերա լանջին իծաշաուկ գնացող գերանդիավորները դադար էին տալիս և, չհասկանալով ինչն ինչոց է, կանչում ջրվորին՝ ջու՜ր… Սալոտ քարի քարափին թիկնած ջրկիրը գցվում էր ներքև՝ երկանիվի տակառից ջուր լցնելու՝ ականջում մանգաղվոր Մուշոյի երգի պատառները: Խիստ էին ու մռայլ հնձվորները: Փորձիր ջուրն ուշացնել կամ առանց հարցնել ձեռք տալ գերանդուն:

Առաջին կուրսի տարեվերջյան քնություններից հետո գյուղ էր եկել: Բրիգադավարն առաջարկեց խոռոմ անել: Հրաժարվեց: Դժվար է խրձվորի գործը, աշխատել էր, գիտեր: Մանավանդ կեսօրին: Չոր խոտից գոլորշի է բարձրանում, հաստ ցողունները ծակում են ձեռքերդ, քրքրում կուրծքդ: Սկզբում իրար գլխի ես բերում խոտը, քառակողմ ծալելով՝ ճիպոտն անցկացնում տակով: Դա ամենահեշտն է, դժվարը՝ գլուխ պահող ընկերոջ հետ գործ ունենալը: Դիմացդ հսկա արտ է՝ խոտի փոքրիկ կուտակների ծով: Խուրձ արա, որ պրծնի: Ոգեշունչ գործի ես կպչում՝ մեկ, երկու, երեք, տասը, հետո տեսնում՝ չէ, կողքիդ ընկերը դեռ առաջին կոլոնի հետ է մլուլ տալիս, պտտվում չորսբոլորը, քացի տալիս խոտին /իբր, տակը եթե օձ կա, հեռանա/, կռանում-ելնում, միայն թե ժամանակ անցնի: Հնձի ժամանակ այդպես չէ. ծուլացողին գցում են արանքն ու՝ քաշի գերանդիդ: Փորձիր շարքից ետ ընկնել:

Բրիգադավարից գերանդի խնդրեց: Սկզբում հեշտ էր, հնձելը՝ հաճույք: Գնում էր շարքի մեջտեղից: Տարածությունը դիտմամբ լայն էր բռնել, որ չասեն՝ գլուխ է պահում: Գերանդին սուլում էր, սվսվում՝ ավերելով ծաղկագորգը: Խոլորձներն ընկնում էին ոտքի տակ, խանգարում: Ընթացքում ազատվում էր ճամփան փակող խոտից, համաքայլ առաջ ընթանում: Հետո քրտինքը վրա տվեց, ողողեց մարմինը: Մերկացավ: Ետքից եկողը խորհուրդ չտվեց: Նրա հորդորը մի ականջով մտավ, մյուսով ելավ: Այդպես առավել հեշտ էր: Ընդմիջմանը հասանելիք մածունը թան անելով քաշեց գլուխը, մեկնվեց սայլի ստվերում: Գերանդին իրենց ազգական Հայկազին խնդրեց ծեծել: Այդ օրը մինչև բանթող դիմացավ: Հետո տանը, երբ պառկեց քնելու, զգաց, թե որքան դադրած է: Թիկունքն ամբողջ կարմրել, քոր էր գալիս, մրմռում: Դաստակները, մեջքը կոտրվում էին: Ողջ գիշեր մղձավանջի մեջ էր, երազում հնձում էր ու հնձում: Դիմացն անծայր դաշտ էր, իսկ ինքը՝ միակ հնձվորը: Հեսանը քսում էր գերանդու շեղբին, քսում, սակայն բարակելու, սրվելու փոխարեն շեղբը բթանում էր, դառնում խաչերկաթ…

-Արշո, կարգվեր ի՞ս:

-Դեռ չէ, Անուշ տատ:

-Տղա, հորի՞ կուշացուս:

-Կհասցնեմ, հլա որ ջահելություն եմ անում:

-Քու հոր տուն ավիրուկ, դու ջահելությու՞ն կենիս, - դժգոհեց, նեղսրտած գնաց:

Նեղանալու տեղ ունես: Դու՝ օտար, մեր տան մասին ես մտածում, Արշակը՝ չէ: Ի՞նչ ջահելություն: Պարզապես օր է մեռցնում, սուտ-փուտ ապրում: Ընկերները դատարկաբանում են, ինքը՝ ականջի ծերով լսում, հետն էլ սուրճ խմում: Ուղղակի ******* են բոլորն էլ՝ մեծամիտ, չմահավան, նախանձ: Իրենք խելոք են, մնացածը՝ տխմար, իրենք տաղանդ են, մյուսները՝ տառակեր, իրենք հանճար են, այլոք՝ բթամիտ, անհասկացող: Թե որ բոլորդ զորահրամանատար եք, հապա զինվո՞րն ով է: Օտարի չոփը գերան եք շինում, մեր ունեցածը ոտնատակ տալիս: Դրանց որ հավատաս, ոչ դերասան ունենք, ոչ գրող, ոչ երաժիշտ: Մի խոսքով՝ դատարկություն ենք, ժողովուրդ չենք, ապրելու իրավունք չունենք: Բա եղա՞վ: Դուք որ ձեզ այդպես ցեխը կոխեք, ուրիշներն ի՞նչ կանեն, եթե դուք ձեզ չհարգեք, ուրիշներն ինչու՞ հարգեն: Մի գարշանք էլ ինքն է: Փոխանակ ծեփի այդ կերպ խոսողների բերանը, լռում է, ու նրանք թև առած՝ շարունակում են զազրախոսել: Ի՜նչ կլիներ, այդքան շատախոսելու փոխարեն ամեն մեկս մեր բաժին գործը կատարեինք: Լավ կատարեինք՝ առանց հավակնությունների, առանց կուրծք ծեծելու: Ու մոռանայինք, թողնեինք, մեզնից օտարեինք միմյանց ձաղկելու, անպայման թերություն, մանրություն տեսնելու հատկությունը և հասկանայինք, որ բոլորը մեզ պես են, որ ոչ մի պոզ ու պոչ չունեն, միայն թե նրանցից ամեն մեկը շարքում գիտի իր տեղը և ետ ու առաջ չի ընկնում: Մանավանդ՝ առաջ: Իսկ Մեծ նպատակին հասնելու համար հերոսանալ կամ հերոսական ոչինչ պետք չէ, հատուկ ջանքեր չեն պահանջվում, զոհերի ու զոհողության կարիք չկա: Ամեն բան շատ ավելի հասարակ է. թե սերմնացանը հունդը ժամանակին պահ տվեց հողին, դարբինը սրտով ծեծեց երկաթը, ֆուտբոլիստը վստահ գլորեց գնդակը, գրողը դիպուկ ընտրեց բառը, դիվանագետը տանը թողեց հույզերը, ուրեմն՝ ամուր կլինի մեր բաժին երկինքը պահող սյունը, ու կմոռացվի ցավը, միաձույլ կլինի ազգին մեծամեծ գործերի մղող ոգին, ու կգան օրերը պայծառ: Հաստատապես կգան: Կզուլալվի արյունը մեր, վախի, գալիքի հանդեպ անվստահության զգացումը կլքի, ու բոլորս միասնական՝ մեկ մարմին, մեկ սիրտ դարձած՝ կգնանք դեպի նապատակը Մեծ:

Էհ, Արշո, Արշո, դու էլ, հաստատ, մի բան չես, քոնը ևս միայն խոսելն է: Չլսեցի՞ր ինչ ասաց Անուշ տատը: Ել, ել պայուսակդ վերցրու ու եկածդ ճամփով ետ գնա: Քեզնից զորահրամանատար դուրս չի գա: Այդպես որ շարունակես, մյուս հորեղբորդ՝ Սումբոյի տղաների պես անհիշատակ կկորչես: Առաջին սխալը Սմբատ հորեղբայրդ թույլ տվեց: Ասա ի՞նչ էիր կորցրել քաղաքում: Գնաց մի խուց առավ: Դեռ լավ է, քանի կենդանի էր, կապ, գնալ-գալ կար: Հետո նա մեռավ, ու կապը կամաց-կամաց կտրվեց: Գնալ-գալ որ չեղավ, և արյունը կսառչի, և հոգին կժանգոտի: Ս

Լուր առան, որ հորեղբոր մեծ տղան՝ Հրաչն անբուժելի հիվանդ է: Բերեցին գյուղ, բայց ոչինչ՝ անգամ Արագածի ծործորներից բերած ձյունը չօգնեց. գործարանի մունդառ օդը ներսից մարմինը լրիվ կերել էր: Աբան խավիծ էր տանում, բայց խավիծն ի՞նչ է, ի վիճակի չէր բերանն առնել: Օր-օրի խամրեց, մարեց աչքերի փայլը, տարիների հետ՝ անունը նույնպես: Մյուս որդին՝ Ներսեսը, իրեն խմիչքի տվեց: Վերջը հարբած՝ մեքենայի տակ ընկավ: Կարծիք կար, թե դիտմամբ են գցել: Դեպքը կեսգիշերին էր պատահել: Վրաերթ կատարած վարորդը մեռնող Ներսեսին թողնելով փողոցում՝ փախել էր: Խեղճը սողալով, արնաքամ հասել էր մայթ, փորձել հեռախոսախցիկից զանգ տալ, բայց ոտքի կանգնելու համար ուժը չէր հերիքել, և այդպես մինչև լուսադեմ մնացել էր: Վախ-վախ, Ներսես, ինչու՞ այդչափ կուլ գնացիր գինուն, ինչու՞ քո ապուպապ Ղազարի արյունը թողեցիր լերդվի փողոցում: Թե՞ մեռնելու ուրիշ տեղ չկար: Անիրա՛վ Ներսես: Թաղմանը քսան-երեսուն մարդ հազիվ լիներ: Քաղաքի մեռելի օրը կտրվի: Ո՞վ կասեր, թե Ներսեսը մեծ տոհմի, հազար տարվա արմատ ունեցող կաղնու զարկված ճյուղ է: Մնացել է փոքր տղան՝ Սմբատը: Թեև հոր անունն է վրան, բայց դարձյալ չորացող շիվ է: Ի՞նչ ցեց էր, որ ընկավ տոհմի ծաղկահյուս գորգի մեջ: Չէ, Արշո, եթե այդպես ճյուղատելով տասը-քսան տարի գնաց, չորությունը բնին կհասնի, ու ծառը կերերա: Տոհմը որ ձույլ չեղավ, եթե ամեն մարդ իր հանգին ապրեց, ազգը ևս կկորցնի գլուխը՝ չիմանալով գնալիք ճամփան:

Արշակը նյարդային շարժումով ճանկելով պայուսակը՝ դուրս եկավ: Դուռը կողպելիս աչքով ընկավ մարագ տանող ճամփին թափված ածխափոշին: Դեռ մոր քառասունքի օրը հարևան Լենդրոշը խնդրեց թույլ տալ մարագն օգտագործել: Չնայած տհաճ զգացողությանը, չկարողացավ մերժել: Ամեն անգամ այդ մարդու կլորիկ դեմքը տեսնելիս սրտխառնուքի պես բան էր զգում: Այն անձանցից էր, ովքեր, ճիշտ է, գյուղում են ապրում, բայց ավելի լավ գիտեն, թե քաղաքում ինչ է կատարվում ու սիրում են փաստը շեշտել, զոռով ուշադրություն հրավիրել, իբր, տես, հանկարծ մտքովդ չանցնի, թե գեղջուկ եմ: Մյուսներն ո՞վ են, որ՝ հետամնաց, իսկ ես ժամանակի ոգին ըմբռնել եմ, աշխարհի կարևոր իրադարձությունների շրջապտույտից դուրս չեմ: Արշակը միշտ հեռու էր մնում, ջանում չներքաշվել զրույցի մեջ, ՝ ինչ-որ տեղ անգամ անբարկրթություն ցուցաբերելով, մինչդեռ նրա պետքը չէր:

Մարգի կողպեքը թանկանոց էր՝ յուղը վրան: Դռան ճեղքից նայեց: Անկյունում սևին տվեց ածխի շեղջը, մի քանի կտոր գլորվել, հասել էին մուտքին: Հինգ-վեց տոննա կլինի: Տեսնես որտեղի՞ց է ճարում: Մոր օրոք իրենք այդպես էլ ածուխ չունեցան: Այն ժամանակ քարածուխ միայն զինվորականների մոտ էր լինում: Տարին մի քանի անգամ գալիս էին զորավարժությունների, երբեմն մեկ-երկու շաբաթ մնում՝ գյուղի միապաղաղ առօրյան դարձնելով հետաքրքիր, գրեթե տոնական: Վախվորած մտնում էին ճամբարած զինվորների վրանները՝ դրուգ, դայ էմբլեմա, դայ սախար: Իրենց իմացած ռուսերենն էր: Հետո պարկուճ էին հավաքում: Ամենահարգին ատրճանակինն էր: Ավելի տարիքով տղաները տնից ձու, լավաշ թռցնելով՝ փոխանակում էին երշիկի, սպիտակ հացի, ծխախոտի հետ: Ամենագրավիչը խոհարարի կցասայլակն էր: Փառահեղ տեսք ուներ: Համոզված էր, աշխարհի ամենահամեղ ճաշերն այդ կանաչ կաթսաներում էին եփում: Մի անգամ խոհարար-զինվորն ավելցուկից երկու-երեք շերեփ ալյումինե ամանը լցնելով՝ տվեց: Հաճույքով կերան: Որ ասես սոված էին, չէ, պարզապես հետաքրքրասիրություն էր: Հիմա է հիշում՝ վեմիշելից սուպ էր՝ պնդացած, անհամ, որ ասում են՝ կաշա, դա էր: Նրանց գնալուց հետո ճամբարը մանրակրկիտ հետախուզելով՝ մատիտ էին գտնում, դատարկ պարկուճներ, փայտի, ածխի կտորտանք, անգամ՝ զինվորական տափաշիշ: Այ թե բախտ էր: Ուրախությունից ճչաց: Մինչև տուն մի շնչի հասնելով՝ ետքից փակեց դուռը, ջուր լցնելով դրեց բերանին՝ կը՛լ, կը՛լ, կը՛լ: Երեք, թե չորս տարի գործածեցին, հետո, որքան հիշում է, հովիվներից մեկը շատ էր խնդրել, մայրը չկարողացավ մերժել: Մի անգամ ձմռանը նույնիսկ կես դույլի չափ ածուխ տուն բերեց և, առանց մորը հարցնելու, լցրեց վառարանը: Ի՞նչ իմանար, որ փայտի ու ածխի վառարանները տարբեր են: Ծանրությունից աթարի շեղջը փլվեց, օդի պակասի պատճառով սկսեց մխալ: Որքան էլ շշով խառնեց, բան դուրս չեկավ: Ծուխն ուժգնացավ և, ելք չգտնելով, դռնակի անցքերից դուրս տվեց: Մորից թաքուն ծխացող աթարների, ածխի վրա նավթ շաղ տալուց հետո վառվող լուցկի նետեց: Վառարանը միանգամից բխկաց, հարվածի ուժը թռցրեց կրակարանի մեծ ու փոքր կափարիչները: Մինչ մայրն անիծելով վրա կհասներ, հասցրեց ճողոպրել: Մնացյալ ժամանակ իրենցը տարին տասներկու ամիս աթարն էր: Դեռ լավ է, մայրը ֆերմայում էր աշխատում, և գոմաղբի պակասություն չունեին: Ինչքան տարթ պետք էր, կտրում չորացնում էին: Իսկ անճար Անուշ տատն անգամ դա չուներ: Դույլն առնում, ընկնում էր նախրի ետևը, որ ինչ է, թրիք ժողվի: Հավաքածը թե շատ լիներ, տուն չէր բերում. ծեփում էր Նախիրգնայի քարերին, որպեսզի աշնանը շալակով քաշեքաշ տուն բերի: Աթարի հետ կապված ամեն աշխատանք ատում էր: Ամենարագահատելին ամբրոց շարելն էր: Մայրը բարձրանում էր գլուխը, իսկ ինքը ցածից տաշտով մանրացան էր տալիս, աթար նետում վերև: Փողոցում ընկերները խաղում էին, ասես դիտմամբ ճչում, որպեսզի հերսից շպրտի տաշտը գնա:

Արշակին ջղայնացնել սկսեց կողպեքի տեսքը: Հաստ, ծանր փականքը, խավարում փայլփլող անտրացիտը լիության, հարստության նշան էին՝ մոր, Անուշ տատի, իր, գյուղի մարդու ապրածի հետ համեմատության եզր չունեցող:

Ոտնաձայն առնելով՝ շրջվեց: Լենդրոշն էր:

-Արշո՞, բարով տեսանք:

Արշակը մեկնեց ձեռքը:

-Չես գալիս, չես գնում: Անցած անգամ էլ Ալյոշիս տեսել, չես բարևել:

-Երևի չեմ ճանաչել: Որտե՞ղ:

-Ձեր ինստիտուտում:

-Վերջն ընդունե՞լ տվիր:

-Բա ոնց, կլոր քսան հազար նստեց վրաս:

-Կարողանու՞մ է գլուխ հանել:

-Աչքաբաց տղա է, արդեն դասախոսների հետ է նստում-ելնում: Անցած ամիս դեկանին մեր տուն խորոված ուտելու բերեց: Երեկ իրիկուն էլ սիգնալը կապած եկավ: Տեսնեմ Ալյոշս է կուրսեցիների հետ:

-Հանրակացարանու՞մ է ապրում:

-Ի՞նչ գործ ունի: Հարյուր մանեթով կենտրոնում սենյակ եմ վարձել՝ ջուրը, հեռախոսը մեջը: Կոոպերատիվի հարցն էլ շուտով կդասավորեմ. մեկը կա, խոստացել է:

-Փափուկ ես մեծացնում: Բա որ պատի՞ն դեմ առնի:

-Արշո ջան, չենք թողնի: Մենք էլ մարդ ենք, ծանոթ, բարեկամ, գնահատողներ ունենք: Միայն դու ես քեզ հեռու պահում: Օգնեիր, Ալյոշս հիմա երկրորդ կուրսում կլիներ: Թե՞ կարծում էիր Լենդրոշի ձեռքը քարի տակ է, լավությանդ տակից դուրս չէր գա:

-Ես քեզ դեռ այն ժամանակ ասի՝ նման գործերի ընդունակ չեմ:

-Այ Արշո, մի ձեռը ծափ չի տա:

-Ո՞ր ֆակուլտետում է սովորում, -տհաճ խոսակցությունից խուսափելու համար հարցը շեղեց Արշակը:

-Երկար գցեցի-բռնեցի, վերջը ամնեահարմարն իրավաբանականն էր:

-Աշխատանք ճարելը դժվար կլինի: Ապրանքագիտական տայիր, քո գծով կգնար:

-Գործ շատ կա, թող բարով-խերով ավարտի…

Ինքնագոհ ժպիտը ողողեց յուղոտ դեմքը: Կարճ կապելու համար Արշակը հայացքով ցույց տվեց կողպեքը.

-Նո՞ր ես դրել:

-Ապահովության համար է:

-Ուզում եմ ներսը տեսնել:

-Կածուխոտվես, ի՞նչ կա նայելու, -դեմքին վատ թաքցրած ժպիտ հայտնվեց: Քիչ առաջվա հադարտաբարո հարևանից հետք չէր մնացել:

-Բանալին մո՞տդ է:

-Դե լավ, որ ուզում ես, գնամ բերեմ, -երկու քայլ չարած՝ վերադարձով: -Գուցե դու է՞լ գաս: Ալյոշիս ընկերների հետ ջահել դասախոս կա, կծանոթանաք: Համարյա քո տարիքին է:

-Չէ, ես կսպասեմ:

Լենդրոշի հորը գյուղում չէին սիրում, առավել ևս՝ Արշակենք: Պատմում էին, որ գիշերով Հայկոյին տանելու եկածներից մեկը նրա հայրն է եղել: Թե ո՞ր մեղքի համար, այդպես էլ չիմացվեց: Տարիներ անց, երբ ընդհանուր խուճապն անցել էր, հորեղբայր Սեդրակի տղան՝ Նորայրը, քեֆը տաք պահին փողոցում ոտքի տակ էր առել հորն ու լավ սղկել: Չէր նայել, տարիքն առած մարդ է: Քսու Գեղամից իրենց տոհմի, ողջ գյուղի վրեժն էր լուծել: Ոչինչ չարեցին, բողոքող չեղավ: Բողոքեին էլ, բանի տեղ դնող չէր լինի. ժամանակները խիստ էին փոխվել:

Լենդրոշը չէր երևում: Համոզված էր, դիտմամբ է ոտքը կախ գցել, որպեսզի հետո գա, թե՝ բանալին չեմ գտնում: Ցատկով անցնելով պարիսպը՝ հայտնվեց նրանց բակում. պատկից հարևաններ էին: Ծածկի տակ կանգնած կարմիր «Ժիգուլու» բաց դռներից ականջ ծակող երաժշտություն էր հորդում: Տան առաջին հարկի մի ծայրից մյուսը բռնող պատշգամբում աշխուժություն էր: Սյունն ի կախ ոչխարի մսի շուրջ հավաքված երիտասարդները զրուցում էին, աղմկում: Մեկի ձեռքին երկար շեղբով դանակ կար: Մյուս երկուսը բռնել էին մսացուի ոտքերից, իսկ երրորդը, որ չարնոտելու համար հանել էր վերնաշապիկը, փորձում էր մատների ուժով մորթն անջատել մսից: Կոնքերը գրկող ջինսե շալվարի գրպանից ցցվել էր «Կոսմոսի» տուփը:

Արշակը ձայն տվեց: Ոչխար մաշկող երիտասարդն ուղղվեց: Աչքերի գույնից, շարժուձևից ճանաչեց Լենդրոշի ժառանգին: Մեծացել էր, լցվել:

-Հերդ ու՞ր գնաց:

-Մտավ տուն, հիմա կկանչեմ, -որդին իջեցնելով երաժշտությունը՝ դիմեց դեպի երկրորդ հարկ տանող աստիճանները:

-Ալյոշ ջան, Հարութին դիր լսենք: Ես դրա ցավը տանեմ, -խնդրեց կիսարբած մի ձայն:

-Համբերե՛ք:

Տղայի պատրաստամկամությունը և, ընդհանրապես, նրանց ընտանիքի՝ հետը հարևանություն, բարեկամություն անելու համառ ձգտումն Արշակը դժվարանում էր բացատրել. ժամանակին արած վատությու՞նն էին կամենում մոռացության տալ, փողով գործ անել չկարողանալու դեպքում հույսն իր վրա էին դրել՝ կարծելով դրացին դեռ շատ առաջ կգնա և հեռամտորեն կամուրջները չէի՞ն այրում, թե՞ պարզապես կեղտաջրի՝ զուլալ առվակին խառնվելու, այն ևս պղտորելու բնական ձգտում, հատկություն էր: Համենայնդեպս, պտուղը ծառից հեռու չէր ընկել:

Այգու խորքում մեկը եռանդով ալյումինից աման էր շփում: Լենդրոշի փոքր քույրն էր ՝ Պայծառը, ում դասարանում շռան Պայծո էին ասում: Նստում էր վերջին նստարանին: Մեկ էլ տեսար դասի կեսին առաջին շարքից բղավեցին.

-Հեղեղը, հեղեղը, -ու մատնացույց էին անում դեպի գրատախտակը հոսող մեզը:

Բոլորը շրջվում էին պատի տակի շարքում նստած Պայծառի կողմը:

-Շը-ռան, շը-ռան, -վանկարկում էր դասարանը, ու որքան էլ Նավասարդյանի ցուցափայտը եռանդով էր ելնում-իջնում տղայոց գլխին, ձայները չէին հանդարտվում:

Մինչև յոթերորդ դասարան քաշեքաշ փոխադրվեց: Արշակից ավելի մեծ՝ երկու-երեք դասարան տեղում դոփած տղաները հերթով նստում էին կողքին՝ դասի ժամանակ մի ձեռքով գրատախտակին եղածն արտագրելով, մյուսով շոշափելով նրա ազդրերը: Թանձրամիտի մեկն էր: Հետագայում շատերն էին տղամարդկային փորձաշրջանը հետն անցկացնում:

Պայծառն ուղղվեց այգու անկյունը և մտավ մարագ: Արշակն աչքերին չհավատաց. Լենդրոշը պարտեզի կողմից նոր դուռ էր բացել: Ուրեմն՝ մարագը հիմա երկու մուտք ունի՝ մեկը հինը, որ իրենց կողմից է, մյուսը՝ նորը, հարևանի բացածը:

Արագացնելով քայլերը՝ Պայծառի ետքից մտավ ներս: Եվ նույն մարագն էր և՝ չէ: Պատին խփված էր մնում ժանգոտ շղբիկը: Առաստաղին, ինչպես քսան տարի առաջ, տարուբերվում էին սարդոստայնի փնջերը՝ վրան դարմանի մռեղ: Մարագի իսկական դռան ճեղքերից ընկած լույսի շիթերն ածխի վրայից ձգվում էին պատն ի վեր: Պայծառը, ձեռքը մինչև ուսը տակառը մտցրած, բան էր ուզում հանել: Մյուսում նոր լվացած ամանն էր: Պանրաջրի թույլ հոտ առավ, ականջն անգամ աղաջուրն ընկնող կտորի չլմփոց լսեց: Պայծառն ուղղվեց: Իրոք, ձեռքին անքաշ պանրի սպիտակ, մեծ գլուխ կար: Ջուրը մատներից, պանրից ծորում էր: Ձեռքը մինչև արմունկը թաց էր, և բորբոս կար կպած: Բերանում հայտնված թուքը հրեց խորքերը. սոված էր:

-Ո՞վ է արել, -հերսոտ հարցրեց:

Պայծառն ուսերը թոթվեց:

-Ինչու՞ եք առանց ինձ հարցնելու ձեր կողմից դուռ բացել:

-Կարճ ճամփան թողած հորի՞ պտտվիմ, - և դարձյալ թոթվելով ուսերը՝ ժպտաց:

Սարսաղ, ծանծաղամիտի մեկը: Տղաներով ելնում էին Նախավկա առուն, հետո մեկին ճամփում Պայծառի ետևից: «Պայծո, նստի», -ասում էին: Հնազանդ նստում էր: «Պայծո, ծիծդ հանի», -շարունակում էին: Արձակում էր կոճակները, ստինքը գցում դուրս: «Մոսո, -կարգադրում էին հասակակից թաղեցուն, -պագի»: Մի անգամ կաղ Անդոն տեսավ: Առվի ափով իր հանգին դնդնալով եկավ, դեմ առավ խմբին: Ով ինչպես կարող էր, փախավ: Իսկ Պայծառի պետքը չէր. կոճկելով կուրծքը՝ ոտքերը կոխեց ջուրը: Իրենք քարերի թիկունքից հետևում էին: Անդոն թափ էր տալիս անթացուպը, գոռգոռում, իսկ նա, գլուխը կախ, եռանդով չեչաքարը քսում էր կոշտուկներին:

Մարագ մտավ Լենդրոշը: Պայծառը գնաց, և նրա հետ կապված հուշերը մնացին հեռվում: Արշակն անքթիթ նայեց հարևանին:

-Ուզում էի տեղյակ պահեի, չէիր գալիս, -հաշտ, ներողություն հայցող հայացքով արդարացավ հարևանը:

Արշակը ձայն չհանելով՝ դիմեց դեպի դուռը: Լենդրոշը ետ-ետ գնաց և առաջինը դուրս եկավ:

-Գոմի ծածկը փլվել է, տեսա՞ր:

-Գիտեմ:

Երկուսի հայացքն էլ ուղղվեց Արշակենց տան կողմը: Կտուրին ավելների անտառ էր: Հավերի քջջած տեղերը բացատներ էին հիշեցնում:

-Արշո, թե ծախելու մտադրություն ունենաս, ինձ ասա:

Արշակը շրջվեց նրա կողմը.

-Քանիսո՞վ կառնես:

Պատասխանը հապաղեց.

-Դե, ի՞նչ իմանամ: Տունը քոնն է, դու ես որոշողը:

-Ինչի՞դ է պետք, -շարունակեց հարցուփորձը:

-Բակը կմեծացնեմ: Տունը՝ հեչ բուլդոզերի տակ կտամ, իսկ մարագը թող մնա, հետագայում հնարավոր է կողքին գարաժ կանգնեցնեմ:

Արշակը վատ զգաց: Մի պահ պատկերացրեց, թե բուլդոզերն ինպես է հողն ու քարն առաջն արած՝ հարթեցնում հայրական տունը:

-Դուռը կշարես, -անգամ իր համար անսպասելի՝ դաժանացավ:

Լենդրոշի լեզուն փաթ ընկավ:

-Ինչու՞:

-Կշարես: Մարագն ինձ պետք է: Հասկացա՞ր, -ու բռունցքը դեմ արեց հարևանի քթին: -Հենց էսօր կշարես, թե չէ քացու տակ կգցեմ, -ապա թողնելով հարևանին՝ դիմեց տան կողմը:

Լենդրոշն ուշքի եկած՝ գնաց նրա ետքից.

-Արշո, ինչ եղել է, եղել: Մոռացիր:

Արշակը նրան չնայեց:

-Պայծառը հաց է դրել, գնանք տուն:

Մատնիչի տղա, մատնիչ: «Բուդոզերի տակ կտամ»: Կտաս, բա չե՞ս տա: Ուրեմն՝ հերդ իմ հորը Սիբիր ճամփի, քիչ է, հիմա էլ՝ դու: Իժի ծնունդ: Քո Պայծառի ծնողն էլ… քո էլ: Որոշված է՝ նոր տուն եմ կառուցելու:

Իմ հայր Հայկո, Գևորգ պապը շատ սիրելուց քեզ միանգամից երկու անունով է կնքել՝ Հայկ-Արամ: Նետաձիգ Հայկի և աշխարհակալ Արամ արքայի անունները զարկել է իրար, որպեսզի զորնդեղ լինի ՀԱՅՈՑ ՏՈՒՆԸ, իսկ քսու Գեղամի տղա Լենդրոշն ուզում է բուլդոզերի տակ առնել: Քո Պայծառ քրոջ ծնողն էլ… քո էլ:

Չի՛ լինի: Երբե՛ք:


    

«Ծխամած բարդոցներ» շարքից, 1981, սեպտեմբեր-հոկտեմբեր:

Bu gönderiyi tanıtın
Makaleyi yayınlamağı hakkında bilgiler veriyoruz Basın sekreteri. Basın sekreteri projenin içinde.
Abone ol ve malalelerin yayınla:
Beğenmek
0
Beğenmemek
0
16955 | 0 | 0
Facebook