Makaleler

Այն իրականացվել է՝ միջուկային պատերազմի ժամանակ պաշտպանական և հարձակողական գործողություններն ուսումնասիրելու նպատակով։ «Սնեժոկ» ծածկանվամբ այս զորավարժության ժամանակ պայթեցվել է ատոմային ռումբ, որը նույնքան հզոր է եղել, որքան Հիրոսիմայի և Նագասակիի վրա ԱՄՆ-ի նետած ատոմային երկու ռումբերի հզորությունը միասին: Ռումբի պայթեցման նպատակն է եղել պարզել, թե միջուկային զենքի կիրառման դեպքում հակառակորդի ամրացված պաշտպանական գծերին ինչ աստիճանի վնաս կհասցվի:

Ատոմային պայթյունից անմիջապես հետո 45000 զինվորից բաղկացած զորախումբն ուղարկվել է էպիկենտրոնի շրջակա տարածք: Զորավարժությունն իրականացվել է 1954 թվականի սեպտեմբերի 14-ին Ռուսաստանի Օրենբուրգի մարզի Տոցկոյե գյուղից հյուսիս՝ մարշալ Ժուկովի հրամանատարությամբ, Հարավային Ուրալի ռազմական օկրուգում: Պայթեցման վայրից հինգ կիլոմետր հեռավորության վրա կանգնեցված բարձր աշտարակից պայթեցմանը հետևել են ԽՍՀՄ Պաշտպանության փոխնախարար, զորավարժության ղեկավար Գեորգի Ժուկովը, Չինաստանի պաշտպանության նախարար Պենգ Դեհուայը, Չինաստանի Ժողովրդա-ազատագրական բանակի գլխավոր հրամանատար Չժու Դենը, Լեհաստանի բանակի գեներալ Մարիան Սպիչալսկին, Չեխոսլովակիայի բանակի գեներալ Լյուդվիգ Սվոբոդան:

1954 թվականի սեպտեմբերի 14-ին առավոտյան ժամը 9: 33-ին խորհրդային Տու-4 ռմբակոծիչը 8000 մետր բարձրությունից նետել է 40 կիլոտոննա (170 TJ) ատոմային ռումբը՝ RDS-4-ը: Ռումբը պայթել է Տոցկոյե փորձարկման կենտրոնի երկնքում, 350 մետր բարձրության վրա, Օրենբուրգի մարզի Տոցկոյե գյուղից 13 կմ հեռու:

Զորավարժությունների ընթացքում ավելի քան 45000 զինվոր, այդ թվում՝ 6000 սպա, միտումնավոր ենթարկվել է ճառագայթահարման: Դրանք էին 270-րդ հետևակային դիվիզիայի անձնակազմը, 320 ինքնաթիռ, 600 տանկ և 600 զրահափոխադրիչ։ Զինվորներին կարգադրվել է նորմալ զորավարժություն իրականացնել՝ զգուշացնելով, որ այն կնկարահանվի։ Զինվորները պաշտպանական միջոցներ չեն ստացել. պաշտպանության փոխնախարար Գեորգի Ժուկովն ականատես է եղել ստորգետնյա ապաստարանի պայթյունին։ Ինքնաթիռները և հրետանին պայթյունի վայրը ռմբակոծել են պայթյունից հինգ րոպե անց, իսկ երեք ժամ անց (ռադիոակտիվ գոտին սահմանազատելուց հետո) զրահամեքենաներին հրամայվել է գրավել «թշնամական տարածք» -ը:

Այնուհետև զինվորականներին հանձնարարվել է տվյալներ հավաքել էպիկենտրոնից ռադիոակտիվ արտանետումների վերաբերյալ: Ճառագայթման մակարդակը որոշելու համար նախատեսվել է օգտագործել դոզաչափական սարքեր, որոնք պայթյունից 40 րոպե անց պետք է հասցվեին պայթյունի գոտի և նախազգուշացնող նշաններով նշեին աղտոտվածության գոտիների սահմանները։ Պարեկային անձնակազմը գտնվել է տանկի մեջ, որի զրահը 8-9 անգամ նվազեցրել է թափանցող ճառագայթման չափաբաժինը։ Պայթյունի կենտրոնից 300 մետր հեռավորության վրա հայտնաբերված դոզայի արագությունը եղել է 25 ռենտգեն-ժամ:

Սպառազինության ոլորտի խորհրդային և ռուս գիտնական, ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի դափնեկիր, ավիացիայի գեներալ-լեյտենանտ Սերգեյ Զելենցովի հուշերից.

«...Անմիջապես պայթյունի էպիկենտրոնին հարող տարածքում գետինը ծածկված էր հալած ավազի բարակ ապակյա կեղևով, խրթխրթան և ոտքերի տակ կոտրվող, ինչպես բարակ սառույցը գարնանային ջրափոսերի վրա գիշերվա ցրտահարությունից հետո...»:

Քաղվածք զինվոր Վ. Բալուևի հիշողությությունից.

«Մեր վաշտը պայթյունի էպիկենտրոնից 4, 2 կմ հեռավորության վրա էր։ Ոմանք ավելի մոտ էին, ոմանք՝ ավելի հեռու, մյուսներին հանձնարարված էր լինել տանկի կամ մեքենայի մեջ: Մեզ հրաման էր տրվել՝ պառկել երեսն ի վար վրա և գլուխները չբարձրացնել։ Չարագուշակ լռությունը խախտեց սարսափելի պայթյունը, որը ցնցեց երկիրը։ Հոգեբանորեն ծանր էր մենակության ու անօգնականության, վախի ու սարսափի ալիքը: Սաղավարտս գլխիցս ընկավ, և ես ձեռքերս դուրս հանեցի, որ վերցնեմ այն: Այս վայրկյանները բավական էին ձեռքերի ճառագայթահարման համար: Երբ միջուկային սունկը բարձրացավ երկինք՝ հասնելով 6 կմ բարձրության, մենք ոտքի կանգնեցինք և նայեցինք այս աննախադեպ հրաշքին։ Հետաքրքրության համար վճարելու գինը ցանցաթաղանթի, մաշկի այրումն էր և լսողության վնասվելը հզոր հարվածային ալիքից: Բնությունն էլ անմիջապես արձագանքեց. պայթյունից կես ժամ անց սկսվեց ուժեղ ավազի փոթորիկ: Քամին այնքան ուժեղ էր, որ ապակու վերածված ավազը հղկաթղթի պես քերծեց մաշկս։ Տարիներ անց մենք հասկացանք, թե ինչու հենց այդ ժամանակ տեղի ունեցավ ատոմային զենքի փորձարկումը. ԱՄՆ-ը ծրագրում էր ռումբեր նետել ԽՍՀՄ խոշոր քաղաքների վրա։ Մեր նոր զինատեսակների փորձարկումը Տոցկի պոլիգոնում նախազգուշացում էր՝ մենք պատասխանելու բան ունենք։ Հավանաբար, հենց այս պայթյունն էր, որ փրկեց մարդկությանը միջուկային աղետից, ինչպես նաև օգնեց գիտնականներին հասկանալ ատոմի ազդեցության ուժը մարդկանց, կենդանիների և տեխնոլոգիայի վրա: Պայթյունից հետո մենք ևս երկու շաբաթ պոլիգոնում էինք, հետո մեզ ուղարկեցին մեր զորամաս։ Սկզբում ոչինչ չէր ցավում, բայց հետո մազերս սկսեցին փնջերով թափվել, քթիցս հաճախ արյուն էր գալիս, ստամոքսս ցավում էր, մաշկս կարմրում էր, ձեռքերս սկսում էին ուռել։ Անգամ փոքրիկ առարկան դժվարությամբ էի ձեռքով պահում» ։

Որոշ գյուղերի (Բոգդանովկա և Ֆեդորովկա) բնակիչները, որոնք եղել են պայթյունի էպիկենտրոնից մոտավորապես 6 կմ հեռավորության վրա, ժամանակավորապես տարհանվել են 50 կմ շառավղով շրջանից դուրս: Այնուամենայնիվ, տեղի բնակչության մեծ մասը նախազգուշացված չի եղել:

Հազարավոր մարդկանց փաստաթղթերը, որոնք տեղական հիվանդանոցներ էին դիմել օգնության խնդրանքով, հետո անհետացել են տարածաշրջանային հիվանդանոցից: Այս փաստը 50 տարի անց հաստատել է զորավարժություններին մասնակցած նախկին զինծառայող Ալեքսեյ Պետրովիչ Վավիլովը «Պոդրոբնոստի» (INTER հեռուստաալիք) հեռուստածրագրին տված հարցազրույցի ժամանակ:

Ավելի քան կես դար անց միջուկային այս փորձարկման թեման դեռ գտնվում է Ռուսաստանի դաշնային կառավարության խիստ վերահսկողության ներքո։ Տեղի իրավապահ մարմինների անդամները շարունակում են հետապնդել լրագրողներին, ովքեր փորձում են ստանալ փորձարկման շրջանակի պատկերներ: Լայն հասարակությանը միջուկային այս փորձարկումը հայտնի է դարձել միայն 1993 թվականին։ Նույնիսկ զորավարժություններին մասնակցած զինվորները չեն իմացել, թե ինչի մասնակիցն են եղել։

2004 թվականին՝ պայթեցումից հիսուն տարի անց, փորձարկմանն ընդգրկվեծ շուրջ 2000 մարդ դեռ ողջ է եղել: Նրանց կեսը պաշտոնապես ճանաչված է որպես առաջին և երկրորդ խմբերի հաշմանդամն, 74, 5%-ը տառապում է սիրտանոթային համակարգի հիվանդություններից՝ ներառյալ հիպերտոնիան և ուղեղային աթերոսկլերոզը: 20, 5%-ը մարսողական համակարգի հիվանդություններ ունի, 4, 5%-ը՝ չարորակ ուռուցքներ և արյան հիվանդություններ:

2014-ին, զորավարժությունների 60-ամյակի կապակցությամբ, Օրենբուրգի մարզում բնակվող «հատուկ ռիսկային ստորաբաժանումների» 374 ողջ մնացած վետերանները ստացել են 3000-ական ռուբլի միանվագ նպաստ: 2021 թվականի սեպտեմբերի 15-ի դրությամբ այս մարզում մնացել է 37 վետերան։

Նկարում՝ Օրենբուրգի մարզի Տոցկոյե պոլիգոնում՝ միջուկային ռումբի փորձարկման վայրում կառուցված հուշարձանը: