ՄԻ ԼԱ, ՆՈՐԸ ԿԱՌՆԵՄ /պատմվածք/
-Մեսրոպ, Մարգոն թեյի սպասքի տեղ է արել: -Ամուսինը հայացքը կտրեց թերթից: -Ո՞ր Մարգոն: -Մեր հարևանուհին: Գերմանական է՝ երկու հարյուր ռուբլիանոց: -Պետակա՞ն արժեքն է: -Չէ, հիմա իր գնով կարգին ապրանք որտեղի՞ց կառնես: Տնաշենն ասես այս աշխարհից չլինի: Ամուսինն անորոշ դավադրության հոտ առավ: Կնոջ մտքին կարծես բան կար: -Իսկ խանութի գինը որքա՞ն է: -Հարյուր հիսուներեք ռուբլի՝ գտածի հաշիվ: -Ոչինչ, առանձնակի թանկ չէ: Նա լրագիրը վերստին ձեռքն առավ: Կարդալու բան առանձնապես չկար: Թե լիներ, էլի վերջին էջում: Նայեց մարզական բաժինը: Թարմությունը կորցրած երկու-երեք օրվա լուրեր էին: Տեսնես հեռուստատեսությամբ ի՞նչ կա: Ըհըն, «Համաշխարհային կինոյի վարպետները»: Վատ չէ, «Ժամանակ» ծրագրից հետո կարելի է նայել: Համեմատաբար հետաքրքիր հաղորդաշար է, ափսոս, լավ չեն մատուցում: Տպավորությունն այնպիսին է, թե պատրաստվելու ժամանակ չեն ունեցել, ցուցադրում են՝ ինչ պատահի, ինչ ձեռքերն ընկնում է: -Մեսրոպ, ուզու՞մ ես տեսնել: -Ի՞նչը, Մանե: -Սպասքը: Մարգոն ասում է՝ քառասունհինգ կտոր է: -Ինչի՞ս է պետք: Լավ, մի օր հիշեցրու, կնայեմ: -Հետո չի լինի: Սպասքն իրենց տանը չէ: -Բա որտեղի՞ց ես բերելու: Նա թերթը մի կողմ դրեց. չէ, մտքին հաստատ բան կա: -Կտորներից մեկը Մարգոն հետն է բերել: Հիմա կգամ, -ու, առանց Մեսրոպի համաձայնությունն առնելու, գնաց: Մարգոյենք նույն հարթակում էին ապրում: Իսկական անունը Մարգարիտ էր: Մանեն վերադարձավ՝ ձեռքին փոքրիկ փաթեթ: Դուռը գոցելուց հետո նա զգուշորեն բացեց բերածը: Թեյաման էր՝ ինքնատիպ, ի տարբերություն մյուսների, քառակուսի, շատ կարճ ծորակով: Վրան դաշտային ծաղիկներ էին դաջված: Մեսրոպը հիշեց՝ նման ծաղիկ գյուղի սարերում էր լինում: Նայում էր ճենապակուն, իսկ հայացքի առջև քարքարոտ բլրակներ էին, ապարների արանքում՝ դեղնագլխիկ անթառամի այդ տեսակը՝ կծու, գրգռիչ բույրով: Նա թեյամանը շուռումուռ տվեց: Կապույտ ծաղիկները մանուշակ էին հիշեցնում, սակայն ավելի խոշոր: Հավանաբար անտառային մանուշակ էր՝ արգավանդ տեղանքի: Իրենց կողմերում այդպիսիք չեն աճում: Մանուշակ ընդհանրապես չէր սիրում. Այնքան քնքուշ է, չես կարող մինչևիսկ մատներով բռնել, բուրմունքը, հո, վախենում ես քաշել. մեկ էլ տեսար թոշնեց: Իսկ գույնը… Չէ, գույնի մասին խոսք չունի: Թեյնիկի վրա էլ կապույտն ու դեղինը որքա՜ն են դիտվում: -Լավն է: -Դու որակին ուշադրություն դարձրու, ինչքան նուրբ է: -Շատ լավն է: -Գիտե՞ս հետն ինչ կա՝ վեց թեյի ափսե, վեց գավաթ, էլի մի թեյնիկ՝ մեծը, մեղրաման, շաքարաման, հետո… Մի խոսքով, քառասունհինգ կտոր: Հա, ամենագլխավորը, տեսա՞ր, մոռացա, զակուսկի տարելկեք… -Մանե, հազար եմ ասել՝ հայերեն խոսիր: Տարելկային պնակ են ասում, զակուսոչնի տարելկային, -նա առպահ դադար վերցրեց, -երեսափսե: Բառը չհնչեց, ու դրանից Մեսրոպը ջղայնացավ: -Մի բան ասա, միայն թե՝ հայերեն: Մեծ ափսե ասա, փոքր ափսե, ափսեիկ, պնակիկ: -Դե լավ, զուր տեղն ինչու՞ ես ներվայնանում: -Նյարդ… -Նյարդային համակարգդ խնայիր, Մեսրոպ, սիրելիս: Տես, իր վրա է ծիծաղում: Թե դու ե՞րբ ես ինձ սիրելիս ասել: Հիշեց տանտիրոջ խոսքը՝ ղանջղ: Ութսունամյա ջլապինդ տղամարդ էր՝ ոտուձեռը տեղը: Զայրանալիս կնոջը «ղանջղ» էր ասում: Տեսնես բառացի ի՞նչ է նշանակում. անառակ, լիրբ, անզգամ, թե՞ նման մի բան: Թուրքերեն կամ արաբերեն կլինի, մեջը հայերենի համ ու բույր չկա: Էս ի՜նչ ժողովուրդ ենք: -Չի ճարվում, գիտե՞ս: -Բա նա որտեղի՞ց է գտել: -Ընկերուհին դասավորեց: Խանութում ծանոթ ունեն: Հիշում ես, չէ՞, ասպիրանտուրայում է սովորում: Ղեկավարի ծննդյան օրվա առթիվ էր ուզում առնել: Խանութում հա էսօր-էգուց գցեցին, ինք էլ վերցրեց ու կոմիսիոնից մեկ ուրիշը գնեց: Ոնց որ հակառակ, մյուս օրը ծանոթը գալիս է, թե՝ ճարել եմ, արի տար: Հիմա չգիտի՝ ինչ անի, խնդրել է սպասել: Ամաչում է հրաժարվել, հետո հաշիվ կա՝ հաջորդ անգամ ապրանք չի տա: -Թող իրենց համար վերցնեն: -Ձեռքներին թող չկա: -Մարդկանց մեծ մասն այդպես է. բերանից կկտրի, ուրիշին կտա: Նախորդներն են սովորեցրել, դարձել է կյանքի դրվածք: -Ասում եմ՝ մենք առնենք: -Էլ ի՞նչ ես հեռվից գալիս: -Ուրիշ անգամ չի պատահի: -Չլինի՞ լուրջ ես ասում: -Ի՞նչ կա որ: -Մեզ այդքան փող որտեղի՞ց: -Վերևի հարևանուհուց՝ Հասմիկից կվերցնեմ: Չէ, հաստատ խելագարվել է կինը: Արդեն երկու հազար պարտք ունեն, երկրորդ տարին է չեն կարողանում տալ: Լավ է, պարտքատերերը մոտիկ են, դրության մեջ մտնող: -Չի լինի: -Երկու ամսում կտանք: Մի քիչ նեղ կապրենք, բան չկա: -Մանե, հոգնել եմ գոյություն քարշ տալուց, բեր հիմա էլ ապրենք: -Կարծես ինձ համար է: -Մեր ինչի՞ն է պետք սպասքը, չեմ հասկանում: -Մարդ է գալիս տուն, ամաչում եմ թեյ հյուրասիրել: Վա՞տ կլինի սիրուն բաժակով խմես: -Հետո: Պարտքերից պրծնենք, նոր: Սպասք է, չփախավ: -Այսօր երկու հարյուր է, մի տարի անց ձեռքի վրա կլինի երկու հարյուր հիսուն: Համոզված եղիր: -Մենք էլ չենք առնի, տեղականն ի՞նչ վատ է: -Դաշնամուրի համար ևս նույն էիր ասում․ սկզբից լսել չէիր ուզում, հետո թե՝ «Կոմիտաս» առնենք: Վա՞տ եղավ՝ «Պետրոֆ» բերել տվինք: Քեզ մնար, մահճակալ չէինք ունենա: Մանեն խռոված մտավ խոհանոց: Գնա՜ց: Միշտ այդպես է. սկսում են խաղաղ, ավարտում վեճով, մեկմեկու նեղացնելով: Զարմանալի կին է Մանեն, ոտքը վերմակից միշտ երկար է մեկնում: Ամուսնանալու օրվանից խրվել մնացել են, վերջ չկա առնելուն: Ամեն անգամ թվում է՝ այլևս ոչինչ պետք չէ, կարելի է անվրդով ապրել, սակայն չանցած մի շաբաթ, ամիս, դարձյալ որևէ բան պետք է լինում: Միշտ լավը, գեղեցիկը: Մեկ անգամ ենք առնում, գոնե հաճելի, մնայուն բան լինի, -ասում է: Առարկություն չունի, բայց թե կյանքն էլ է մեկ անգամ տրվում, շարունակ գնելով ու՞ր կհասնես: Եղած-չեղած երեք հարյուր հիսուն է ստացածները՝ այլոց մեկ օրվա ծախսի փող: Սկզբում չորս պատ էին փափագում: Ուսանող էին: Ինքը հանրակացարանում էր ապրում, Մանեն՝ վարձով: Շրջում էին փողոցներում, նայում պատուհաններին, վարագույրներից այն կողմ առկայծող լույսերին: Չէին խոսում, սակայն երկուսի ցանկությունն էլ նույնն էր: Հետո ամուսնացան, տուն վարձեցին: Դարձյալ նախկին երազանքը: Վերջապես բնակարան ստացան: Ինքը եղածով գոհ էր: Ավելի շուտ, համոզված էր, որ լավ օրերը հետո կգան, անպատճառ կգան: Ընդամենը սպասել է պետք, համբերել: Իսկ Մանեն՝ չէ, բացվել էր: Կահույք՝ անպայման: Հայրը մի քիչ փող էր տվել: Եղբոր հետ գնաց Մոսկվա: Արտասահմանյան կահույք գնեցին: Ապա եկավ խոհանոցի հերթը: Բարեկամներից, դեսից-դենից պարտք վերցրեց: Մոսկվան ջրի ճամփա էր դարձել: Երկու կահույքն էլ գեղեցիկ են, ճաշակով, և թանկ չեն նստել. այստեղ կրկնակի գին կուզեին: Ասելիք չունի: Դաշնամուր ևս գնեցին, գորգ, վարագույրներ: Մի խոսքով՝ տուն-տեղ դրեցին: Տունուտեղը Մանեն դրեց, իսկ ինքն ամեն անգամ զայրացավ, փոթորկեց, բայց տխմար փաստերի ճնշման տակ հանդարտվելով՝ մտավ պարտքերի տակ: Հա, Մանե, ինձ որ հարցնես, ինչե՜ր չէի կամենա՝ էլ հնաոճ կահույք, արվեստի գլուխգործոցներ, գրապահարանաներ, ինչ կինոնկարներում եմ տեսնում, գրքերում կարդում: Բայց այդ ամենը փող է, շա՜տ փող: Հրեն, հազար անունից շատ գիրք ունենք, ստիպված շարել ենք զգեստապահարանում: Բան է պետք գալիս, հնարավոր չէ գտնել: Չգտնելը՝ ոչինչ, ժամանակի ընթացքում մոռանում ես հեղինակներին, վերնագրերը: Էհ, Մանե, Մանե, ես ևս գիտեմ, որ երեխաներ են, վաղը կմեծանան, թող չամաչեն, թող նվագել կարողանանան: Երաժիշտ չեն դառնա, ճիշտ է, բայց դաշնամուրից վնաս չկա: Միայն նրա ներկայությունը տանն ինչ-որ բան փոխում է: Եվ մարդը նույնպես: Դաշնամուրն իր չէ և ոչ իսկ սովորական գործիք: Դաշնամուրն ավելին է: Այն իր ներկայությամբ զսպում է մարդուն, ու քո մեջ թաքնված մոլի կրքերը, պիղծ մտքերն ավելի խորքերն են իջնում: Իսկ երբ նվագում ես… Պարտադիր չէ, որ նվագել կարողանաս բառի իսկական իմաստով: Բավական է մատներդ դիպչեն ստեղներին, մաքրվում է շուրջդ, կապույտ երկինք ես տեսնում, կանաչ բլուրներ, իջվարող ջուր… Գուցե Մանե՞ն է իրավացին: Ինչ իմանաս: Թե չէ սպասելով ու՞ր կհասնես: Հանկարծ ու լավ օրերը չգան: Մտքերի նման ընթացքից Մեսրոպը փափկեց: Պատրաստ էր զիջել: Գլուխը քարը՝ երկու հազարի փոխարեն թող երկու հազար երկու հարյուր լինի: Կինը խոհանոցից դուրս չէր գալիս: Մեսրոպը կտրվեց բազմոցից: Մանեն արդուկ էր անում: դեմքից դժգոհությունը թափվում էր, վիճակ, որն ամուսինն ատելով ատում էր: Ի՞նչ եղավ քեզ: Կարծես միասին չենք տասը տարի ապրել: Հասկացանք, տան մասին ես մտահոգ: Բայց դու էլ իմ դրության մեջ մտիր: Որ շուկայից գալիս ես, թե՝ խնձոր չկարողացա առնել, թանկ էր, հեչ մտածե՞լ ես, վրաս ինչպես է ազդում: Հազար ամոթանք եմ ինձ տալիս: Այդպես էլ կա: Ի՞նչ ծնող եմ, որ երեխայիս համար երկու կիլո միրգ ի վիճակի չեմ գնել: Պատահել է՝ ինքն է գնացել: Հարցնում ես առաջինի գինը, պատասխանը չլսած՝ փախչում: Նվաստացած ես զգում քեզ, ջախջախված: Թորշոմած, որդնկեր խնձորներ նույնպես լինում են: Առնում ես, թեև դու էլ, վաճառողն էլ գիտեք, որ ուտելու բան չէ: Մտաբերեց անեկդոտը. իր նման մեկը տռուզ խնձորները պլպլացնող մրգավաճառին հարցնում է արժեքը: Վերջինս նայում է նրան, կարմիր, շողշողուն մրգերին ու սպանիչ ծաղրով նետում՝ գնա, գնա, սրա առնողը քնից դեռ չի զարթնել: Ճիշտ որ: Ինքն իբրև լրացում կհավելի՝ դրա առնողը գին չի հարցնում: Իսկ դու, Մանե, եկել ում հետ ես ոտք մեկնում: -Մանե: Կինը նայեց Մեսրոպին: Սառնություն կար դեմքին: Ներսում գլուխ էր բարձրացնում դիմադրելու ցանկությունը: -Բարձրացիր Հասմիկենց տուն: -Պետքս չէ: -Հիմա ես եմ ուզում, գնա: Բառերը կարծր հնչեցին: Կինն զգաստացավ, նաև երկյուղեց: Փորձից գիտեր, նման պահերի ամուսնու հետ չհամաձայնել անկարելի է: Մանեն գնաց: Մեսրոպը բազմոցում խրված՝ մթնդել էր: Համոզված էր, եթե հարևանը չտա, չունենա, միևնուն է, քարի տակից էլ կգտնի: Ու այդ կերպ կպատժի կնոջը: Բայց կպատժի՞ որ: Հերթական խաղերն են, Մեսրոպ, որոնք դու այդպես էլ չհասկացար: Կանանց հոգին յոթ շերտի տակ է, ու դեռ ոչ ոք վերջին ծալքին չի հասել, ուր մնաց դու՝ միամտի մեկը: Մանեն ետ եկավ: -Բերեցի՞ր: -Հարյուր յոթանասուն ռուբլի: -Երեխաների մսուրի վարձը դիր վրան: Վեց ռուբլի էլ իմ գրպանում կա: -Գուցե պետք չէ՞, Մեսրոպ: Ամուսինը հարցն անպատասխան թողեց: Ավտոբուսում գրեթե չէին խոսում: Մռայլ եղանակ էր, ուր որ է անձրև էր գալու: Տունը, որտեղից վերցնելու էին, երկու թաղամաս այն կողմ էր: Սկզբում գնացին գրախանութ: Մարգոն ասել էր, որ միջնորդ կինն այնտեղ է աշխատում: Դուռը փակ էր: Ներսում երկու կին սեղան էին բացել: Թարխունի, կանաչ սոխի, ռեհանի շեղջի կողքին չորս-հինգ լոլիկ էին կարմրին տալիս, վաղահաս բողկ: -Վատ չեն ապրում, -քրթմնջաց Մեսրոպը: Կինը թակեց դուռը: -Փակ է, փակ, -ներսից դժգոհ նետեց դեմհանդիման նստածը: -Գեղեցիկին ենք ուզում, -դռան ճեղքից ձայնեց Մանեն: Թիկունքով եղողը մատը տնկեց վերև: -Տու՞ն գնաց: Ներսից գլխով հաստատեցին: Մանեն պայուսակից հանեց հասցեն՝ իններորդ հարկ: Մուտքից մտնելիս Մեսրոպը նկատեց աղբատնակում վազվզող առնետին: Ակամա կանգ առավ: Կրծողն զգաց մարդու ներկայությունը, կծկվեց և մի պահ նայեց Մեսրոպին, հետո վտանգ զգալով՝ արագ փախավ: Սրընթաց շարժումից շեղջից խշշոցով հող թափվեց: Ինչ-որ մեկը շինաղբ է լցրել աղբամուղը, -անցավ Մեսրոպի մտքով: Միջանցքում ցուրտ էր: Փշրված ապակիներով լուսամուտներից, մուտքի տեղահան դռնից քամի էր փչում: Հարթակը, երևում էր, վաղուց հավաքարար չէր տեսել: Վերջապես վերելակը եկավ: Մեսրոպն առաջինը կնոջը թողեց: Ամուսնու ասպետական քայլը Մանեի սիրտը շարժեց: -Որ լավ չլինի, չենք առնի: -Աղբ էլ լինի, կգնենք, - ասաց ու փոշմանեց. պետք չէ այդչափ դաժան լինել: Վերջին հաշվով կինն է, իր տասը տարվա կինը: Բայց ասվածն այլևս հետ չես բերի: Դուռը քառասունհինգին մոտ տղամարդ բացեց: -Բարև ձեզ: Գեղեցիկը տա՞նն է: -Համեցեք, այո, -մարդը պատրաստակամ՝ հարյուր տարվա ծանոթի պես ձեռքը մեկնեց Մեսրոպին: Խոհանոցից ընդառաջ եկավ մարմնի թարմությունը կորցրած մի կին՝ դեմքին լրջություն և հարցական հայացք: -Մեզ Մարգոն է ուղարկել, -նեղվելով՝ շտապ վրա բերեց Մանեն: -Թեյի սպասքի համար ենք եկել, -հավելեց Մեսրոպը: -Հա, սերվի՜զը, -ծորուն արձագանքեց կինը: Կոպերի ներքո ժպիտ հայտնվեց, մսեղ մարմինը թուլացավ՝ ընդունելով բնական դիրք: -Խնդրեմ, նայեք: Փորձանք էր Մարգոն, փորձանք: Չկարծեք, թե մեջն օգուտ ունեմ: Շատ խնդրեց, ասի՝ օգնեմ, մոտիկ աղջիկ է: Հիմիկվա դրությամբ էլի հարյուր ուզող կա, չեմ տալիս: Մարգոն խնդրել է սպասել: Մի շաբաթ կլինի բանուգործ թողած սրա հետևից եմ ընկել: Կինը կարկտի պես բառեր էր թափում: Մանեն կռացավ արկղին: Մեսրոպը շուրջը նայեց: Հյուրասենյակի պատին ծայրից ծայր գրադարակներ էին՝ լի տարակազմ գրքերով, բոլորը՝ նոփ-նոր: Տեսնես կարդացող կա՞, թե հենց այնպես, հնարավորություն ունի, բերում է: Տանտերն առաջարկեց նստել: Չգիտես ինչու, Մեսրոպը խղճաց նրան: Երևում էր, նրա ու կնոջ ընտանեկան գոտեմարտը շատ կարճ էր տևել: Բազմոցին հասնելու համար Մեսրոպը պետք է առաջանար, մտներ հյուրասենյակ, կոխկռտեր հատակի «Էրեբունի» գորգը: Համոզված էր, իրենց գնալուց հետո տանտիրուհին լավ կմշակի, եթե ոչ կքոթակի ամուսնուն՝ անծանոթին կոշիկներով սենյակ առաջնորդելու համար: Կին արարած, քեզ այդ հաճույքը չեմ պատճառի: -Շնորհակալություն, նստել չեմ ուզում: Քանի՞ սենյականոց է: -Երկու՝ պատշգամբը չհաշված: -Փակե՞լ եք: -Այո, ուզում եք տեսնե՞լ: -Կներեք, շտապում ենք: Չէ, այս մարդու հետ չարժե դուք-ով խոսել: Անունդ ինչպե՞ս է: -Հրաչ: -Հրաշալի անուն է: -Աղջիկներիս անունները ես եմ դրել: Մեկինը Լիլիթ է, մյուսինը՝ Լուսինե: -Լավ կլիներ ուրիշ անուն դնեիք: Մարդը տարակուսանքով նայեց անկիրթ հյուրին: -Թող մի քիչ առնական անուններ լինեին, ինչպես քոնը՝ Հրաչե: Հոյակապ անուն է, պատկառազդու: -Ձերի անուննե՞րն ինչ են: -Իմը ևս աղջիկներ են: Մեկինը Սոսե է, մյուսինը՝ Խանդութ: -Իսկ եթե տղա ունենայի՞ք: -Արամ կդնեի, Համազասպ, Հայկ, Թորգոմ, Վահան, Հրայր: Լավ անուններ շատ կան, թեև կարևորն անունը չէ, այլ՝ թե ով է այն կրում: Գուցե ասածը խի՞ստ հնչեց: Չլինի՞ իր վրա առավ: Հրաչե, մի նեղսրտիր, այդքան միամիտ չեմ, որ քեզնից հերոսական արարք ակնկալեմ: Խաղաղ ապրիր քո իններորդ հարկում, դու նմանապես պետք ես աշխարհին: Մանեն ճիշտ ժամանակին վրա հասավ. -Մեսրոպ, չես ուզու՞մ տեսնել: Կնոջ հայացքում անվճռականություն նկատեց. կողմնորոշվել էր կամենում: -Հրեն, արկղին դրսի կողմից գինը խփած է, չասեք՝ խաբում եմ: Համ էլ դուք գիտեք, էնքան ուզող կա՜: էդ էլ Մարգոյի խաթեր եմ տալիս: Ի սեր ծնողներիդ, լռիր: Ի՞նչ ես գին մատնացույց անում: Դու, եթե կամենաս, գինն էլ կփոխես, արկղն էլ, պիտակն ու սպասքն էլ: Բառ չարտասանած՝ գիտեմ, թե ով ես: -Հավատում ենք: Սպասքն իրոք լավն է: Մենք վերցնում ենք: Մանեն վերստին հաշվելով դրամը՝ մեկնեց կնոջը: Տանտիրուհին միանգամից փափկեց. -Նստեք, սուրճ հյուրասիրեմ: -Շնորհակալություն, հարկ չկա: -Եթե բան-մանի կարիք ունենաք, եկեք: Տակի գրախանութում եմ աշխատում: Մեսրոպը նայեց տանտիրոջը: Վերջինս հենվել խոհանոցի դռանը և, պատյանի մեջ քաշված, լսում էր միջանցքում հնչող անշունչ, սրտից չելնող բառերը: Ուզեց հրաժեշտի լավ, ջերմ խոսք գտնել, գլուխը ոչինչ չեկավ. -Պինդ մնա, Հրաչե, -վերջին պահին ասաց, ամուր սեղմեց ձեռքը: Մկանների պատասխան խաղ էր սպասում, սակայն՝ զուր: Ձեռքում կարծես սատկած ձուկ լիներ: Տունդ շեն, մի պինդ-պինդ, մարդավարի սեղմիր: Արիությունը սպանվել է ներսումդ: Թշնամանք էր զգում բոլոր նրանց նկատմամբ, ովքեր ձեռք սեղմել չգիտեին: Մի տեսակ նողկանքի զգացում էր ունենում թթխմոր հիշեցնող ձեռքից: Թվում էր, եթե ամուր չսեղմի, կծորա մատների արանքից: Այդպիսիք Մեսրոպի համոզմամբ լավ մարդ չէին: Տրամաբանությունը, հարկավ, հուշում էր, որ դա ամենևին չափանիշ չէ, և բացառություններ ևս լինում էին, ինչպես տանտերը: Սակայն մի բան հաստատ է. նմանների ողնաշարն ինչ-որ մեկն ինչ-որ ժամանակ կոտրել է, սպանել ձգտումը, նպատակը: Եթե դա էլ չէ, ուրեմն՝ արյունն է պաղել, պղտորվել, վախ առել, ծերացել: Մեսրոպը հաճախ էր զննում մարդկանց՝ հարևանցի, որպեսզի չզգան, չնկատեն՝ լինի փողոցում, ժողովների ժամանակ, գինարբուքներում: Շատերը վախվորած հայացքներ ունեին, ինչը նկատելի էր մասնավորաբար դիմագծերում, մարմնի կառուցվածքում, քայլվածքի մեջ, անգամ ձեռագրերում: Ոմանք բնական կեցվածք չունեին, ինչը, ըստ էության, շարունակ զգաստ լինելուց էր, աներևույթ հայացքից զգուշանալուց: Շատ էր խղճում նմաններին, միաժամանակ՝ զայրանում: Զայրանում՝ նրանց անուժության, հոգեկան կորովի պակասի, անօգնականության վրա: Խղճում էր, որովհետև բոլորն էլ միայնակ էին, անօգ, անզոր, անկար ու անապավեն: Քանի՜ անգամ է օգնության հասել: Զարմանալի էություն ունի. միշտ տկարի, պարտվողի կողմն է անցնում: Գուցե ինքը նույնպե՞ս թույլ է և բնազդո՞վ է նեցուկ դառնում, որպեսզի մի օր էլ նրա՞նք թիկունք կանգնեն: Մտաբերեց ուսանողական տարիները. հանրակացարանի Կարմիր անկյուն կոչվող սենյակում ժողով էր: Առաջին կուրսեցիներ ևս կային: Այդպիսիք հեռվից են նկատվում: Ուսխորհրդի նախագահը ինքնագոհ երիտասարդ էր: Մեսրոպն ատում էր նրան, թեև առնչություն չէր ունեցել: Պարզապես բնական թշնամանք էր զգում, գիտեր, որ տղայի կուրծքը ցից ման գալը կեղծ խաղ է, քաջությունը՝ ցուցք: Համոզված էր, դուրս պրծած աչքերը կռվի պահին առաջինը ետ կնայեն՝ արանք ճղելու համար: Նմաններին տեսել էր քաղաքի կենտրոնում, անծանոթ թաղերում շրջելիս: Պատերի տակով էին գնում՝ շան նման քսվելով, մինչդեռ հանրակացարանի մերձակայքում կտրիճ էին: Ու՞ր մնաց արիությունդ, շանորդի: Ուսխորհրդի նախագահը կամենում էր սկսել ժողովը: Մտերիմները միջանցքում վիճում էին, աղմկում, ծխում: Դա նրան չէր անհանգստացնում, թեկուզև քանդեին հանրակացարանը: Նա գործ ուներ միայն Կարմիր անկյունում հավաքվածների հետ, ու ժողովը մի նպատակ ուներ. ցուցադրել իր ուժը, առավելությունը բոլոր առաջին կուրսեցիների, գիրք կարդացողների, չծխողների, իր հաշվով՝ անարժանների նկատմամբ: Կարգի հրավիրելուց հետո հայացքը պտտեցրեց ժամանածների վրա: Պլստան աչքերը կանգ առան առաջին շարքում նստած փոքրիկ-մոքրիկ ուսանողին: -Ի՞նչ ես ոտքերդ չռել: Վիրավորանքից տղայի դեմքն ամբողջովին կարմրեց: Վախը, սակայն, զայրույթից ուժգին, հիմնավոր էր նստած մարմնում, ու նա ոտքերն իրար մոտեցրեց, ապա, առանց հայացքը հատակից կտրելու, ինչ-որ բան ասաց, թե ինչ՝ Մեսրոպը չլսեց: Ուսխորհրդի նախագահը, հաղթությանը վստահ, շարունակեց նվաստացնել. -Քեզ ասինք, հավաքվիր: Մեսրոպն այլևս չհամբերեց. կպայթեր, եթե լուռ մնար: -Նրա հետ գործ չունես, -ասաց, հայացքով շամփրեց կարմիր պաստառով ծածկված սեղանին կռթնած փոքրավոր պաշտոնյային: -Քո բարեկա՞մն է: Հարցը ծիծաղելի հնչեց: Պարզ երևում էր, դեպքերի նման շրջադարձից նա կորցրել էր ինքնավստահությունը: Բոլորի հայացքներն ուղղվեցին պատշգամբ տանող դռան շրջանակին հենված Մեսրոպին: -Կարևոր չէ, -պատասխանն այս անգամ նույն կարծրությունը չուներ: -ժողով է, չասե՞մ ուղիղ նստիր: -Գուցե ի՞նձ էլ ասես, -նետեց ու, առանց դիրքը փոխելու, թևքերը խաչած նայեց դիմացինի աչքերին: Մարմինը դողում էր, ոտքերը զսպանակվել էին: Գիտեր՝ վճռական պահն է մոտենում, և դիմացինի պատասխանից է կախված դեպքերի հետագա ընթացքը: Անհողդողդ հայացքը, խաչած դաստակները, ոստյունի պատրաստ ոտքերն իրենցն արին: -Ընկեր, թող ժողովն սկսեմ: -Չեմ խանգարի: Ներկաների զննող հայացքի տակ դուրս եկավ: Լավ չէր զգում: Լիցքաթափվել էր: Տեսնում էր, որ օտար մարդ է այդտեղ: Վերջին պահին աչքը գցեց առաջին կուրսեցուն: Պատանին հայացքը թեքել, պատուհանն էր ուսումնասիրում: Ակնհայտորեն ամաչում էր. ուրիշն էր պատիվը փրկել: Միաժամանկ գլխի էր ընկել, որ ինքն ընդամենը առիթ է, որ անսպասելի հայտնված պաշտպանն այլ պատճառ ուներ կռվի և նույնքան, եթե ոչ ավելի դաժան է: Դրսում անձրև էր՝ մանրակաթիլ, միապաղաղ: -Մեսրոպ, տաքի նստենք: Մի ռուբլի ունեմ: Չէր կամենում խոսել: Ի՞նչ ասի: Եթե բերանը բացեց, նորից կկոպտի: Մանե, ու՞ր ես փող չունեցողին մտաբերել տալիս իր թշվառությունը: Ասենք թե դրանով տուն հասանք, հետո՞: Վաղն ի՞նչ ենք անելու, մյուս օրը... Գիտեմ՝ իմ մասին ես մտածում, խիղճդ տանջում է, որ ահագին տարողությունը գրկած տանում եմ: Ուզում ես ինչ-որ բանով օգնել: Հոգուդ խորքում վստահ ես, որ մեղավորը դու ես: Այսինքն՝ դու նույնպես մեղք չունես: Մանե, իմ խեղճ կին: Հիշեց Ջոնիի խոսքերը՝ ինչ-որ տեղ մի բան սխալ է: Ընդհակառակ՝ ինչ-որ տեղ մի բանը ճիշտ է: Ճիշտ: Կյանքի օրենքն է դա, որը հարկ է մեկընդմիշտ հիշել: Խեղճն ու թույլը թող իրենց մեջ փնտրեն պատճառը: Ուրեմն՝ նրանք իսկապես անկար են՝ արժանի կյանքում այդպիսին լինելու: Ասվածը թե մարդուն է վերաբերում ու թե բնության մյուս արարածներին և ազգերին: Հապա ի՞նչ: Ու՞մ մեղադրի ինքը՝ առուծախ անող կնո՞ջը, քննիչ հարևանի՞ն, թե՞ մանկավարժական ինստիտուտի դասախոսին, ովքեր գտել են ապրելու կերպը, տուն են պահում: Որտե՞ղ էր սխալը, սիրելի Սարոյան, որ քո ծնողները, թողած հայրենիքը, իրենց վաղնջական հողը, հասել էին հեռավոր Ֆրեզնո: Գոյության կռվում քո ժողովուրդն ինչու՞ թույլ գտնվեց, դարձավ անզոր ու մորթվեց՝ բառի իսկական իմաստով: Պատմությունը քանի՞ անգամ պիտի դաս տա, սովորեցնի: Հերիք չէ՞ ապավինենք ուրիշներին ու մեղքն այլոց վրա բարդենք: Օտարն ի՞նչ անի, ինչու՞ անի, երբ ցեց է ընկել մեջներս ու մեզ է ուտում: «Եթե սա այսպես լիներ, եթե նա այնպես աներ...»: Միայն խոսել գիտենք: Ավտոբուսում արկղը տեղավորեց ազատ նստարանին: -Մեսրոպ, ցնցումից կջարդվի, տուր ծնկներիս դնեմ: -Զգույշ կլինեմ, անհոգ մնա: Ինքն է բերել, ինքն էլ կհասցնի տուն: Թողնեմ դնես ծնկներիդ... Դա էր պակաս: Ու պատկերացրեց Մանեին՝ արկղը գրկած: Ի՜նչ անճարակ տեսք կունենա: Նայողն ի՞նչ կմտածի: Ով՝ ով, բայց դու չպետք է խեղճ լինես, Մանե: Հպարտ, հպարտ: Գլուխդ միշտ բարձր: Հպարտությունն այսօր մեզ շատ է պետք: Բոլորիս: Իզուր տաքսի չնստեցին: Ճշմարիտն էլի Մանեն է. գործնական ուղեղ ունի: Ոչինչ, որ փող չմնաց: Երկու օր անց աշխատավարձ կստանա: Առաջինը մանկապարտեզի վարձը կմուծեն, հետո... Կանգառից տուն կլիներ երկու հարյուր մետր: Մանեն առջևից էր ընթանում, Մեսրոպը՝ ետքից: Անձրևն ուժգնացել էր: Տունը բարձունքի վրա էր, թաղամասը՝ նոր, անբարեկարգ, անբարետես: Գոնե վերև տանող աստիճաններ լինեին: Մեսրոպը շրջանցում էր խանդակները, աղբակույտերը, աշխատում չգայթել: Մանեն ստեպ-ստեպ շրջվում էր, մեղքող հայացքով նայում թիկունքից եկող ամուսնուն: Համառն ես, հա, Մեսրոպ: Ուրիշ կին չէր դիմանա, վաղուց լքած կլիներ: Դու էլ, քո բարդույթներն էլ: Վառեցիր խեղճ աղջկան: Մնում էր քառասուն-հիսուն քայլ: Արկղը, որ սկզբում թեթև էր թվում, ծանրացել, քաշում էր ցած: Չարժե դադար առնել, կդիմանա մինչև շենք: Լպրծուն կավահողը դժվարացնում էր քայլելը: Արահետի վրա մետաղյա ժանգակեր խողովակ կար ընկած: Մեսրոպը, չդիպչելու համար, սովորականից մեծ քայլ արեց: Ետևի ոտքը սահեց: Անկումը կանխելու նպատակով ինքնաբերաբար առջևինն արագ իջեցրեց, սակայն ջրիկ կավահողը վատ հենարան էր: Չզգաց ինչպես, բերանքսիվայր ընկավ: Անկման ժամանակ արկղը չթողեց: Հակառակի պես խողովակի ծուռ ծայրը տակից առավ արկղին: Մեսրոպի ականջին հասան ճենապակու խշրտոցը և ստվարաթղթի խուլ պատռվելը: Աղմուկի վրա Մանեն շրջվեց: Ամուսինը հասցրել էր ոտքի ելնել: Տաբատին կավագույն ցեխ էր կպած: Կինը վրա հասավ, բացեց արկղը: Քանդեց փաթեթը: Մեսրոպին թվաց, թե չի ջարդվել, բայց երբ Մանեն թուղթը լրիվ բացեց, պնակը երկու կես եղավ: Մի կեսն ընկավ արկղի մեջ: Մանեն ձեռքը երկրորդ ափսեին մեկնեց: Նույնն էր: Կնոջ աչքերին արտասուքներ հայտնվեցին։ Հեկեկում էր, ողջ կտոր գտնելու հույսով խառնշտորում արկղը: Մեսրոպն անիմաստ հետևում էր կնոջ շարժումներին: Կարագամանն ու թեյի երկու ափսեները չէին փշրվել: Մեծ թեյնիկի միայն կանթն ու պռունկն էին թռել, մեղրամանի կափարիչը չկար: Մնացյալ սպասքը փշուր-փշուր էր եղել: Մեսրոպը բռնեց Մանեի ուսերից, ոտքի կանգնեցրեց: -Մի լա, նորը կառնեմ: Բառերը տաք հնչեցին, սրտաբուխ: Մանեն փղձկալով փլվեց ամուսնու պարանոցին: Գարնանային անձրևը թափվում էր, հա թափվում: Նրանց ոտքերի տակ տամկած արկղն էր: «Միայնակ զինվոր» շարքից: |