Կարիք ունի՞ Հայաստանը Թուրքիայի հետ խաղաղ պայմանագրի և ի՞նչ կստանա դրանից
 Կարիք ունի՞ Հայաստանը Թուրքիայի հետ խաղաղ պայմանագրի և ի՞նչ կստանա դրանից Բլոգեր Ալեքսանդր Լապշինը վերլուծել է գերմանա-Իսրայելական հարաբերությունները և համեմատական եզրեր փնտրել ներկայիս հայ-թուրքական մերձեցումների հետ։ Ներկայացնում ենք հայերեն թաարգմանությունը Այսօր, երբ Հայաստանում բուռն քննարկվում է Թուրքիայի հետ հարաբերությունների հնարավոր մերձեցումն ու կարգավորումը, տեղին է այս իրավիճակը համեմատել 1953 թվականին Իսրայելի և Գերմանիայի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման հետ։ Ինչպես գիտեք, Գերմանիան ողբերգական դեր է խաղացել հրեա ժողովրդի ճակատագրում, և բոլորին է հայտնի համակենտրոնացման ճամբարների և Հոլոքոստի պատմությունը: Այնուամենայնիվ, 1949 թվականին՝ Իսրայելի ստեղծումից մեկ տարի անց, սկզբում կուլիսային, ապա բաց բանակցություններ սկսվեցին դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու և Իսրայելին Գերմանիայի կողմից փոխհատուցումների վճարման շուրջ։ Իսրայելի վարչապետ Դավիդ Բեն-Գուրիոնը (որի անունով է կոչվել երկրի գլխավոր օդանավակայանը) մեծ քննադատության է արժանացել և հազիվ է մնացել պաշտոնին։ Իսրայելցիները, լինեին նրանք ընդդիմադիր քաղաքական գործիչներ, թե հասարակ քաղաքացիներ, կտրականապես դեմ էին գերմանացիների հետ ցանկացած հարաբերությունների հաստատման։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից չորս տարի անց, երբ Իսրայելի բնակչության կեսը կազմված էր համակենտրոնացման ճամբարների նախկին գերիներից ու չկար ընտանիք, որը տուժած չլիներ նացիզմի հանցագործություններից, դժվար էր մարդկանց համոզել, որ նրանք պետք է սովորեն հաշտվել: ԳԴՀ-ի հետ բանակցությունների հակառակորդների փաստարկները բավականին համոզիչ էին. Նրանք պնդում էին, որ 6 միլիոն հրեաների մահը չի կարող ներվել գերմանացիների կողմից, որ միլիոնավոր կյանքեր չեն կարող փոխանակվել փողի հետ հենց դահիճներից, որ չի կարելի նվաստացնել իրենց նախկին նացիստների առաջ: Իսրայելում ոչ ոք չէր կասկածում, որ գերմանացիները չեն փոխվել, նրանք պարզապես պարտվել են պատերազմում և ցանկանում են իրենց զոհերի հաշվին լվանալ նացիզմի ամոթից։ Այնուամենայնիվ, Բեն-Գուրիոնը համառորեն առաջ էր շարժվում։ Նրա փաստարկները պակաս համոզիչ չէին, քան հակառակորդներինը։ Եվ հիմնական փաստարկն այն էր, որ 1949 թվականին Իսրայելը փոքրիկ ու աղքատ երկիր էր՝ մոտ 800 հազար բնակչությամբ, որի կեսն ապրում էր վրանային ճամբարներում, սրանք նացիստական համակենտրոնացման ճամբարների նախկին բանտարկյալներն էին և արաբական երկրների հրեաները, որոնք փախել էին ջարդերից և փրկվել սպանություններից. Գումարած, երկիրը պատերազմում էր իր բոլոր հարեւանների հետ, և ուժերը ակնհայտորեն հավասար չէին: Արաբական շրջափակումն ու փակ սահմանները խոչընդոտեցին տնտեսության զարգացմանը։ Ոչ մի բանի համար փող չկար, սննդի պակաս կար, բնակիչները սնունդ էին ստանում քարտերով։ Բեն-Գուրիոնի երկրորդ փաստարկն այն էր, որ պատերազմն ավարտվել է, և աշխարհն արագորեն փոխվում է: Արևմտյան Գերմանիան հիսունականներին արդեն մեծապես վերականգնվել էր պատերազմի պատճառած ավերածություններից և սկսեց ակտիվորեն զարգանալ: Ակնհայտ էր, որ շատ շուտով Արևմտյան Գերմանիան կրկին դառնալու է Եվրոպայի ամենաուժեղ տնտեսությունը և առաջատար քաղաքական ուժը։ Իսրայելը, ի տարբերություն Գերմանիայի, ճգնաժամի մեջ էր, դաշնակիցներ չկային (ԱՄՆ-ի հետ դաշինք եղավ միայն քսան տարի անց), թշնամիներն ամենուր էին, իսկ հեռանկարները՝ մշուշոտ։ Արևմտյան Գերմանիայի կանցլեր Կոնրադ Ադենաուերը բազմիցս հանդիպել է իսրայելցի դիվանագետների և անձամբ Բեն-Գուրիոնի հետ։ 1951 թվականի սեպտեմբերին Ադենաուերը ելույթ ունեցավ Գերմանիայի խորհրդարանում և ընդունեց կառավարության հավանությունը Իսրայելի հետ կուլիսային բանակցությունների ընթացքում ընդունված որոշումներին։ Նա, ինչպես Բեն-Գուրիոնը, նույնպես հանդիպեց ընդդիմությանը, քանի որ Գերմանիայի ոչ բոլոր քաղաքական ուժերն էին ողջունում Իսրայելի հետ համաձայնագիրը: Ոչ թե գերմանացիներն Իսրայելի դեմ էին (չնայած նախկին նացիստների դիրքերը բավականին ամուր էին), այլ պարզապես նոր, հետպատերազմյան Գերմանիան չպետք է իր վրա վերցնի Հիտլերի և նացիոնալ-սոցիալիստների հանցագործությունների մեղքը։ Արդյունքում Ադենաուերի և նրա կողմնակիցների դիրքորոշումն ընդունվեց խորհրդարանի կողմից և հետպատերազմյան Գերմանիայի և Իսրայելի միջև ստորագրվեց պատմական փաստաթուղթ։ Այս փաստաթղթում ԳԴՀ-ն ստանձնել է ամբողջ պատասխանատվությունը Եվրոպայի հրեաներին հասցված վնասի համար։ Գումարած, Գերմանիան իր վրա է վերցրել Գերմանիայից և Լեհաստանի նախկինում օկուպացված շրջաններից հրեա փախստականների ընդունման և վերաբնակեցման ծախսերը, այդ թվում՝ մոտ 500 հազար մարդ։ Այստեղ կարևոր է նշել, որ Լեհաստանի և Գերմանիայի 3 միլիոն հրեաներից ողջ է մնացել միայն 500 հազարը, և դա քննարկվել է։ Այսօրվա տվյալներով՝ Գերմանիան համաձայնել է Իսրայելին վճարել 15 միլիարդ դոլարին համարժեք գումար՝ նացիստական հալածանքներից փախած 500 հազար հրեա փախստականների ընդունելու և տեղավորելու համար: Գումարած, Գերմանիան պարտավորություններ է ստանձնել փոխհատուցել հրեական առգրավված և թալանված ունեցվածքը 6 միլիարդ դոլարի չափով, որը համարժեք է այսօրվա դոլարի փոխարժեքին։ Ընդհանուր առմամբ, Գերմանիան պարտավորվել է Իսրայելին վճարել մոտ 21 մլրդ դոլար։ Գերմանիայի խորհրդարանն այս որոշումը ընդունել է 1953 թվականի մարտին՝ 239 կողմ, 35 դեմ ձայներով։ Գերմանիան այսպիսով ազատվեց Հիտլերի հանցագործությունների մեղքի բեռի զգալի մասից, և Իսրայելը ստացավ այն գումարը, որն այն ժամանակ անհրաժեշտ էր որպես պետություն գոյատևելու համար։ Բացի այդ, համաձայնագիրը նախատեսում էր Գերմանիայի և Իսրայելի միջև հարաբերությունների կարգավորում, դեսպանատների բացում համապատասխանաբար Թել Ավիվում և Բոննում։ Այս ամենն իրականացվել է պայմանագրի ստորագրումից անմիջապես հետո։ Գերմանիան նույնպես ամեն կերպ լոբբինգ արեց և հասավ այն բանին, որ Իսրայելը միանա եվրոպական ազատ առևտրի բոլոր պայմանագրերին: Մի փոքր ավելի քիչ հայտնի փաստն այն էր, որ համաձայնագրի ստորագրումից անմիջապես հետո՝ 1956 թվականին, Գերմանիան միակողմանիորեն վերացրեց վիզաները Իսրայելի քաղաքացիների համար, և այդպիսով Իսրայելը դարձավ առաջին ոչ եվրոպական երկիրը, որի քաղաքացիները կարող էին այցելել Գերմանիա առանց վիզայի։ Իսրայելն ինքը Գերմանիայի քաղաքացիների համար վիզաները վերացրել է միայն 1975 թվականին։ Այդ ժամանակից ի վեր երկու երկրների հարաբերություններն արագորեն ամրապնդվում են բոլոր ոլորտներում, իսկ Գերմանիան դարձել է Իսրայելի գլխավոր դաշնակիցը Եվրամիությունում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից մոտ 80 տարի անց այսօր Իսրայելում քչերն են համարում գերմանացիներին թշնամի, իսկ Գերմանիան՝ թշնամի պետություն: Իսրայելի և Գերմանիայի միջև ստեղծված իրավիճակը նման է Հայաստանի և Թուրքիայի միջև մերձեցման փորձերին։ Իմ սուբյեկտիվ կարծիքով, ընդհանուր շատ քիչ բան կա։ Թուրքիան, ի տարբերություն Գերմանիայի, դե ֆակտո չպարտվեց պատերազմում (համենայն դեպս այն մասով, որը վերաբերում էր Արևմտյան Հայաստանին), ծնկի չեկավ և Հայաստանի հետ գործարքի գնալու առանձնահատուկ դրդապատճառ չունի։ Բացի այդ, Հայոց ցեղասպանությունը դեռևս մնում է գայթակղության քար և չի ճանաչվում աշխարհի որոշ երկրների, այդ թվում Թուրքիայի կողմից։ Նույն Գերմանիան Իսրայելի հետ բանակցությունների գնաց ոչ թե վերջինիս հանդեպ սիրուց դրդված, այլ իր քաղաքական ու ֆինանսական շահերից ելնելով։ Եթե Հիտլերը չպարտվեր պատերազմում, ապա Հոլոքոստի ճանաչում չէր լինի, և նույն «ազնվական» Կոնրադ Ադենաուերը, խորհրդարանին Իսրայելի հետ գործարք կնքելու կոչ չեր անի, նրանց ինտրիգները մուրացկանություն համարելով։ Այսօր Հայաստանն ինքը, որը գտնվում է շրջափակման մեջ, Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման կարիք շատ ավելի ունի՝ քան Թուրքիան: Քանի որ նորմալացումը շատ բան չի տա հենց թուրքերին, իսկ նրանք որպես լավ հաշվարկ անող վաճառականներ չեն վճարի այն ապրանքի համար, որ իրենց այնքան էլ պետք չի։ Գերմանիան ցանկանում էր «լվացվել» Հոլոքոստի մեղքից։ Թուրքիան նման կարիք չունի։ Այդուհանդերձ, Թուրքիան գնում է Հայաստանի հետ իրենց համար ակնհայտորեն անհետաքրքիր բանակցությունների՝ գործելով «անպիտան ոչխարից մի փունջ բուրդ» կորզելու կեղտոտ սկզբունքով՝ ցեղասպանության զոհերի համար առանց նվազագույն ափսոսանքի ։ Հնչում է կոպիտ և ցինիկ, բայց որպեսզի հասկանանք, թե ինչ են տալու բանակցությունները, կարևոր է գիտակցել, թե ինչ են հստակ ուզում թուրքերը և ինչ են պատրաստ նրանց տալ հայերը: Իհարկե Ցեղասպանության ճանաչման լոբբինգի հայկական կողմի գործողությունները որոշ չափով նյարդայնացնում են Թուրքիային, և այստեղ նրանք պատրաստ են մի փոքր սակարկել, բայց պետք է հասկանալ, որ թուրքերին ինչ-որ մեկի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումից մեծ վնաս չի լինում: Ընդամենը տհաճ է, բայց ոչ ավելին։ Ի վերջո, ճանաչումն ընդունելի են Միացյալ Նահանգները, Ֆրանսիան, որոնք քաղաքական կամ տնտեսական պատժամիջոցներ չեն կիրառել: Ուստի Թուրքիան Հայաստանից ավելի ակնհայտ բան է ուզում, օրինակ՝ Զանգեզուրի միջանցքը, կամ Մեղրիի միջանցքի վերահսկողությունը, որն անխափան կապ կապահովի Թուրքիայի և նրա «թուրանյան» դաշնակիցների միջև։ Դե, որպես կարկանդակի վրայի բալ, Թուրքիան ցանկանում է, որ իր բիզնեսը մտնի Հայաստան, որն իսպառ կկործանի հայ արտադրողին ու Հայաստանը կվերածի երկրորդ Աջարիայի։ Արդյունքը լինելու է հայկական ինքնիշխանության մնացորդների ոչնչացումը, իսկ ինչի՞ դիմաց այս ամենը։ Հավանաբար, Թուրքիայի հետ սահմանի բացման, որի օգուտը դեռ մեծ հարց է պոտենցիալ վնասի հետ կապված։ |
