Հոդվածներ

Առաջին անգամ քաղաք եկա միդռնանի ավտոբուսով: Հունիսի սկիզբն էր՝ տաք, արևոտ օր: Ճամփին՝ կանաչուտ մի տեղ հաց կերանք՝ զոռ տալով լիմոնադին, որը հետո նեղություն տվեց, ու ամաչում էի ավտոբուսը կանգնեցնել: Պատկերասրահում շշկլած, կլիներ երկու ժամ, մի նկարից մյուսը գնացինք: Այնքան մոտ էի կանգնում, աչքերս շաղվում էին, և ոչ ոք չասաց՝ հեռվից նայիր: Միտքս էլ շարունակ զուգարանի կողմն էր: Աստծուն պաղատում էի, որ շուտ վերջանա ամեն բան. իմը որ այդպես էր, մյուսներինը՝ չգիտեմ: Շուկան էլ եմ հիշում՝ միրգը շատ, կանաչին շատ, մարդը՝ նմանապես: Երեքանոցը ափումս պինդ սեղմած՝ վազ էի տալիս կործած մրգամանի բոլորը՝ ներսից, դրսից, իսկ պաղպաղակ չկար: Այս կրպակին էի մոտ գնում, մյուսին, չկար ու ոչ մի տեղ չկար: Կյանքումս պաղպաղակ չէի կերել, չէի առել ձեռքս ու մենակ կինոնկարներից գիտեի: Դրա համար շատ էի ցանկանում առանց համը տեսնելու տուն չգնալ, որպեսզի հետո եղբայրներիս պատմելու բան ունենամ: Աչքս գցում էի ծեփի պես գնացող, շուկայի դռնից ելումուտ անող մարդկանց՝ պես-պես շորերով: Պաղպաղակ վայելողներ էի տեսնում, բայց թե որտեղի՞ց էին առնում, չգիտեի, գլխի չէի ու երեսս չէր բռնում հարցնել: Վախենում էի հեռու գնալ, որովհետև շուկայի տեղը կկորցնեի ու մեր ավտոբուսը, դասատուն էլ կագադրել էր դեսուդեն չընկնել: Եթե չասեր էլ, չէի գնա, շատ էի վախենում. ավտոները, մարդիկ շատ էին՝ պատկերացրածիցս շատ: Ես հայ էի, Փարիզին մարտահրավեր նետող Ռաստինյակը չէի, այլ՝ Գիքորը:

Շատ ման եկա, քիչ ման եկա, չգիտեմ: Երևի՝ շատ: Գուցե մոլորած գառի պես դեռ մի տասը պտույտ տայի՝ ներսից, դրսից, ձայն տվին, թե՝ արի, գնում ենք: Չէի ուզում բռում, գրպանում ճմռթածս երեքնոցը գյուղ տանել, որովհետև չէի կարողանա սուտ խոսել, կասեի՝ մոտս է, ու ձեռքիցս կառնեին. տնեցոց իրավունքն էր: Բայց ափսոսս գալիս էր, համ էլ ծախսի համար էին տվել, ուրեմն՝ իմ փողն էր: Եվ քանի որ ինձ այդ կերպ էի տրամադրել, շուկայի ներսի խանութը գցվեցի: Աչքս կոնֆետներին ընկավ ու պաղպաղակի բաժին փողով շոկոլադ առա՝ կարծեմ՝ հինգը: Տասը ոտք հազիվ լիներ խանութից ավտոբուս տարածությունը, սակայն հասցրի հինգ շոկոլադը իրար ետևից կուլ տալ: Ոչ ոք չտեսավ, մենակ թե բերանիցս հոտ առնելով հարցրին՝ անուշ հոտը որտեղի՞ց, ի՞նչ հոտ է: Չլսելու տալով՝ սուս մնացի: Շատ որ հարցրին, ասի՝ չգիտեմ, ես էլ ձեզ պես: Հետո, հիշում եմ, ողջ ճամփին սիրտս ջուր էր ուզում, որովհետև շատ էի վազել, քրտնել, շոկոլադն էլ՝ իր հերթին:

Հազիվ ոտքս տուն դրած՝ եղբայրներից տարիքով մոտիկները վազեվազ եկան, թե՝ պատմիր: Նրանց համար հեքիաթի հերոս էի՝ յոթ եղբոր փոքրը. շատ սիրելու պատճառով ինձ այդ աչքով էին տեսնում, ու դավաճանած կլինեի, եթե խոստովանեի, որ Գիքորն եմ ու նրանից էլ դենը: Թե ինձ թողնեին, գուցե ճիշտն ասեի, բայց միջոց չեղավ: Փողի մնացուկը մեջմեջելուց հետո հարցը տվին, ետքից՝ պատասխանը, հարցը տվին՝ ծեփեցին պատասխանը:

-Քանի՞ կոպեկանոց էր, -ասին ու մտքում պատասխանը որոշած լինելով՝ մյուսին անցան:

-Շոկոլադովն էր լա՞վ, թե բաժակովը:

Սրանից էլ որ պրծան, դարձան, թե՝

-Թուղթը հո մայթին չգցեցի՞ր…

Վերջը՝ իրենք իրենց չխաբեցին, ես խաբեցի, իրենք իրենց խաբեցին, ես չխաբեցի: Համենայնդեպս, տուժողը ես եղա, որովհետև խիղճս շատ անգամ տանջեց, բայց չկարողացա իսկությունը պատմել ու հիմա եմ խոստովանում՝ ուշացումով, թող գիտենան:

Հաջորդ քաղաք գալս դպրոցն ավարտելու տարին եղավ: Բոլորի, ինձ համար ևս անսպասելի ընդունվեցի: Խոսակցություն եղավ, թե հայրս փթերով մեղր է տարել դասախոսներին ու դարձյալ բաներ, բայց այդպես չէր, հաստատ եմ ասում: Այն ժամանակ չհավատացին, գուցե հիմա էլ քմծիծաղողներ լինեն, եթե վկայեմ, որ ինձ քաղաք տասը ռուբլով ճամփեցին: Եթե լիներ, կտային, բայց չկար, ու միակ ճշմարտությունը դա է: Չեմ նեղանում, ոչ ոքի չեմ մեղադրում, որովհետև նրանց կասկածը նույնպես հիմք ունի ու, երևի, չպիտի ընդունվեի, որովհետև գրականությունից, պատմությունից, աշխարհագրությունից ու էլի մեկ-երկու նման առարկայից էի հինգ, մնացածը երեք էր, մի բան էլ դենը: Շարադրություններս էլ մի տեսակ էին, ցույց տալու բան չէին, պարզապես ուսուցիչս թաքուն իր համար հինգ էր դնում՝ տնօրենին կարդալ չտալով: Հիմա որ մտածում եմ, վայ թե վախ ուներ ասեն՝ երկու դիր, որովհետև անհեթեթ բաներ էի գրում:

Ընդունվելս էլ մի ուրիշ տեսակ եղավ: Եղբայրս՝ քաղաքում չապրողը, անունը՝ Թորոս, դեմ լինելով չէր ուզում բանասիրական տայի, որովհետև ասում էր՝ դիմումները շատ են ու հավանականություն չկա: Բայց ես չորկողելով իմը պնդեցի: Նա ինձնից խելոք էր, չհարցրեց՝ ինչու՞: Որ հարցներ, չէի կարողանա հիմնավորել: Հիմա էլ ի վիճակի չեմ: Միայն ասաց, որ լավ կլինի չընդունվեմ, որովհետև օրվա հացի կարոտ կմնամ ու մինչև կյանքիս վերջը կոպեկ կհաշվեմ, որ ուսուցիչները մեր օրերում էլ պատիվ չունեն: «Ինձ տես, քեզ խղճա», -վերջում սրանով խոսքը փակեց: Հետո նա գնաց գյուղ՝ իր տունուտեղին, և ես մնացի մյուս եղբորս՝ Մերուժի տանը:

Շոգ էր, ես քաղաքի օդին, աղմուկին սովոր չէի ու հենց պատմության գիրքը ձեռքս էի առնում, քունս տանում էր: Որպեսզի չքնեմ, գոնե շատ չքնեմ, Ջեկ Լոնդոն էի կարդում: Ընթացքում տասներկու հատորն ընթերցեցի, այն էլ՝ շատ սիրով: Անուշ գրող է, գրվածքների մեջ համովն ավելի է, քան անհամը՝ իմ կարծիքով:

Եղբայրս այդ գարուն էր ամուսնացել ու կնոջն առած գնացել էր ծովափ հագստանալու: Չգիտեմ, սիրո՞վ էր մեկնել, թե զոռով, բայց որքան հասկացա՝ կողակցի ցանկությամբ էր եղել: Չորս սենյականոց բնակարանն ինձ էր մնացել, Ծովինար քրոջս ու Հրաչ փեսայիս: Նրանք էլ էին նոր ամուսնացել ու դեռ տունուտեղ չունեին, որովհետև միակ աշխատողը քույրս էր, ստացածը՝ յոթանասուն ռուբլի: Փեսաս էլ նորավարտ՝ նեղվում էր, որ գործ չունի, գրանցումն էլ եղբորս տան վրա է: Բայց լավ տղա էր, փեսայի նման չէր, երևի քույրս դրա համար էր սիրում: Առաջին օրերն էր, խպնվում էի մոտը կարգին հաց ուտել, ինքն էլ հա զոռում է: Մի անգամ պանիր բերեց: Լավ կերանք, ախորժակով կերանք, սակայն պանիրը քիչ էր ու ոչ իմ առածը, համ էլ քաշվում էի, շատ չկերա:

-Ինչու՞ չես ուտում, -հարցրեց:

-Լավը չէ, -ասի:

-Ի՞նչը, -հարցրեց:

-Պանիրը, -ասի:

-Ինչու՞, -հարցրեց:

-Հոտուկ է, -ասի:

Պանիրը կանաչ էր, ամառվա շոգից փափկել էր, բորբոսած էր: Ճիշտը ես էի: Երևույթին որ խորքից, հոգեբանորեն նայես էլ, ճիշտը ես էի: Բայց փեսաս ծիծաղեց, ու ճիշտը ինքը դուրս եկավ: Իմ միամիտ խոսքը դաձավ բերանի ծամոն, բայց էլի չեմ նեղսրտում, որովհետև սրտում չարություն չկար: Համ էլ դեռ այն ժամանակ մտածեցի, որ ինքը ևս քաղաք գալու առաջին տարին նույն Գիքորն է եղել, գուցեթե՝ ավելի վատը: Ես պանրի այդ տեսակին՝ հատուկ կանաչեցրածին էի անծանոթ, նա՝ մի ուրիշ բանի, մեկ ուիշը՝ մեկ այլի: Թող ոչ ոք չպարծենա, քաղաքում ապրածը՝ նույնպես, որովհետև դա մեծաբանելու բան չէ՝ ամենևին: Աստված վկա: Մեկը կարող է քաղաքում ծնվել և բոլորովին քաղաքացի չլինել, սովորաբար էլ այդպես է և՝ հակառակ: Համ էլ կյանքը մի քաղաքով չի վերջանում: Աշխարհում էլի քաղաքներ կան՝ մեկը մեկից մեծ, շատամարդ, գեղեցիկ ու գողտրիկ, և եթե խնդրին այդ դիտակից նայենք, թքած ունի մյուսների վրա: Իսկ գործը հենց իրար անպատիվ անելուն հասավ, փոքրիկ, սահմանի վրայի աննշան գյուղակն էլ դրա իրավունքն ունի՝ մյուսին արհամարհելու, չտեսնելու: Բայց աշխարհի բանն այդպես չէ, և լավ է, որ այդպես չէ, որովհետև ծննդավայրից ավելի կարևորը հայրենիքն է, մեկ էլ՝ մարդ լինելը:

Հիմա դառնանք մեր պատմությանը: Փեսաս առաջին օրն ինձ տեսնում է Ջեկ Լոնդոն կարդալիս, կարդալը քիչ է՝ խմելիս, Ծովինար քրոջս հայտնում է՝ չի ընդունվի: Երբ երկրորդ օրն էլ տեսնում հաստափոր հատորը ձեռքիս, առավել համոզված կրկնում է՝ չի ընդունվի, քիթս կկտրեմ, եթե ասածս չեղավ: Ես, ինչպես պատմել եմ արդեն, ընդունվեցի, փեսաս քիթը չկտրեց, դրա կարիքը չկար, բայց անդրանիկ տարին ամեն հանդիպելիս գլուխն օրորում էր.

-Այ տղա, էդ ո՞նց եղավ:

-Ի՞նչ իմանամ, -պատասխանում էի:

Այն անգամ էլ բռնել էր քրոջս, թե՝

-Ախպերդ գրող կդառնա:

-Մեզնից ի՞նչ գրող, -տարակուսել էր Ծովոն:

-Դու չգիտես, -անսակարկ պնդել էր:

Տարիներ անց, երբ հարցրի, թե իրո՞ք նման բան ասել է, հարցին հարցով պատասխանեց.

- «Ավազակները» կարդացե՞լ ես:

Գլխով հաստատեցի:

-Ո՞վ է գրել:

-Շիլլերը:

-Ապրե՛ս, -ոգևորվեց: Այ, դու մի օր «Ավազակների» նման հանճարեղ գործ ես գրելու:

-Գոնե տաղանդավոր ասա, -ներքուստ շոյվեցի, թեև ոչ մի լուրջ տող գրած չունեի, հավատ՝ առավել ևս:

-Քո գործը չէ, -այն ժամանակ կարճ պատասխանեց: -Օրը կգա, հետդ կխոսեմ:

Հիմա՝ սույն տողերի վրա ժամանակ մաշելիս ևս դեռ ոչ մի տող չեմ տպագրել, իմ գրելու մասին ոչ ոք չգիտի, ինքը՝ նույնպես, բայց շարունակում է հավատալ: Թե կատարվի գուշակությունը, պատկերացումներումս շատ բան պիտի փուլ գա, որովհետև Հրաչի հայրը ժամանակին Լոռվա կողմերում հայտնի գրբաց է եղել:

-Ես հորս եմ քաշել, -սիրում է շեշտել:

***

Այդ օրերին քիչ-քիչ աչք-երեսս բացվեց, այնքան, որ ավտոբուսով եղբորս տնից հասնում էի համալսարան, առանց կուշտուկուռ նայելու ետ գալիս: Մայրամուտից հետո ոտքս տնից դուրս չէի դնում՝ վախենալով կորչել, փողոցն անցնելու եղանակն ու կանգառներն էլ կարգին չգիտեի: Լռվելով լուսամուտի առաջ՝ նայում էի խավարում ցոլցլացող լույսերին ու մտորում այնքան, մինչև քույրս ու փեսաս գան: Լուսաբացին նույն պատուհանից դարձյալ նայում էի. Քաղաքն ուրիշ էր լինում՝ ոչ գիշերվա նման: Մտածելս էլ շատ չէր գալիս: Գլխիցս չէր, ցերեկվանից էր: Արևն այդ կողմից էր ելնում, բայց ինձ միշտ թվում էր, թե սխալ է, և արևելքը չէ. այդչափ հասարակ բանը չէի կարողանում որոշել, խառնում էի:

Հետո սեպտեմբեր եկավ, քույրս ու փեսաս բնակարան վարձեցին, եղբայրս էլ կնոջ հետ ծովափից տուն դարձավ: Մի տեսակ փոխված էր, և մաշկի, դեմքի մգությունն օտարոտի էր, ոչ հարազատ: Ծովափի կյանքն էր գովում, տանձի էժանությունը, հետո, իբր, դա քիչ է, դարձավ, թե՝ Երևանն ապրելու տեղ չէ, նրանց միրգն էլ մերից հյութեղ է:

-Հլա առածս տանձից բեր ուտենք, -խոսքը հաստատելու համար ձայնեց խոհանոցում գործ անող կնոջը:

Մենք երկար սպասեցինք, մինչև հարսը մի ճամպրուկ միրգը տեսակավորելով սառնարանում զետեղելուց հետո երեք պոչատ, զարկված միրգ ափսեում՝ մտավ: Կարգն ու մարդկայինն այն, որ եղբայրս տանձն ու պնակը պատով տար, բայց ծովափը խիստ էր ազդել վրան, և մենք քսաներորդ դար էինք խաղում:

-Համով է, - եղբայրս ախորժակով կերավ իր բաժինը:

-Չսիրեցի, - քաղաքավարության համար թեթևբերան կծելուց հետո միրգն ափսե դրեցի:

-Համով է, -իմ բաժինը ևս ուտելով՝ պնդեց Մերուժը:

Ալիս հարսն անձայն ճաշակեց:

Չմոռանամ ասել, որ եղբայրս դեռ ծովափում եղած ժամանակ էր որոշել թողնել ծխելը: Որոշում կայացնողն ինքը չէր, պարզ է: Այդ երեկո այնքան խոսեց, շեշտեց չծխելու օգուտն ու անհրաժեշտությունը, այնքան համոզեց ինձ, իրեն, որ չհավատացի: Շատ խոսելու, արարքը կարևորելու պատճառը չգիտակցված դժգոհությունն էր, հոգեվարք ապրող, պարտված անհատականության ճիչը: Այդպես է՝ հաճախ լալիս ենք՝ չիմանալով ինչու, ծիծաղում ենք անպատճառ, չկամենալով ենք քրքջում: Այդ մեր ներսինն է այլակերպ լուսերես ելնում՝ մեզ համար իսկ անսպասելի, անճանաչ:

Եղբայրս, ուրեմն՝ գնաց քնելու: Կարդում էի՝ մոռացած մեր խոսակցությունը, ծխախոտի գրեթե լիքը ճմռթած տուփը: Երկու ժամ էր անցել, թե երեք, ձայն հասավ ականջիս: Հողաթափերը քստքստացնելով եկավ, բա՝ քունս չի տանում: Չէի կամենում կտրվել ընթերցանությունից - չպատասխանեցի: Նստեց, առպահ պատուհանից չերևացող բակին նայեց, հետո ձեռքը թաքուն ճզմած տուփին տարավ: Իմ կողմը չէր նայում, ես չնկատելու էի տալիս: Ծխատուփն իր հաշվով աննկատ վերցնելով՝ զուգարան մտավ: Մտավ, գոցեց դուռը: Քիչ անց լուցկու չռթոց լսեցի. ծխախոտն էր վառում: Ամբողջն այնքան միամիտ, երեխայավարի արեց, որ շատ ազդվեցի՝ մտածելով, որ ես ևս նույնը կանեի, նույն կերպ կվարվեի: Համոզված էի՝ իրեն խաբելու համար նստել է զուգարանի կոնքին, իբր, իսկականից այդ գործին է, ծուխն էլ անուշ զարկում է թոքերին, դեսուդեն փչում, իբր, չի ծխում, բայց ու՞ր պիտի գնար. սիրուն դուրս էր ելնում դռան ճեղքից:

Ծխեց, ջուրը քաշեց, իբր, պրծա, գնաց ննջասենյակ: Դեպքի վրա երկար մտորելով հանգեցի այն մտքին, որ եղբորս ապագան նախանձելի չէ ու իմ օրն էլ լավ չի լինի, եթե նրանց հետ կենամ, մանավանդ, տեսնում էի, հարսն ընդունվելուս համար ամենևին ուրախ չէ, թեև ցույց չէր տալիս, եղբայրս էլ կամուկացի մեջ էր ու ոչ մի անգամ չասաց՝ մեր տանը կմնաս, թեև բնակարանն իրենն էր, ինքը՝ փող աշխատողը, իսկ մյուսն անարմատ էր, եկվոր, առանց գրանցման: Նման բաների մասին միայն քնից առաջ էի տալիս-առնում, մեկ էլ հացի նստելիս, երբ ասում էին՝ կեր ու չէի ուտում, որովհետև սրտանց չէր ասվում: Հնար լիներ, միշտ դրսում կսնվեի և քրոջս տանը, բայց հնար չկար, թոշակ էլ չէի ստանում: Միջոց լիներ, իրենց տանը չէի քնի, բայց Ծովոյենց տանը տեղ չկար, հանրակացարանն էլ խոստացել էին հունվարից հետո: Քույրս չեղած տեղից ամեն շաբաթ երկու-երեք ռուբլի էր տալիս, բանակից նոր եկած և դեռ գործ չգտած Արա եղբայրս չունեցած տեղից ամիսը չորս-հինգ ռուբլի էր տալիս, այդպես ապրում էի:

***

Քաղաքին քիչ -քիչ ծանոթացել էի, կուրսի տղաների հետ քիչ-միչ ընկերացել, աղջիկների հետ՝ չէ: Աղջիկներից վախենում, սարսափում էի, թեև բոլոր սիրուններին սիրում ու բոլորին սիրահարվել էի: Թե տղաներից մեկին նկատեի նրանց հետ ազատ-արձակ զրուցելիս, նախանձն ուտում էր, թևանցուկ քայլող, կինոյում, այգում, խուլ մի տեղ համբուրվող զույգի տեսնելիս՝ սիրտս ճմլվում ու մտքումս մրմնջում էի՝ եկեք ինձ սիրեք:

Ուսանող եղբայր էլ ունեի՝ հանրակացարանում ապրողը՝ անունը Գալե, սովորեցնում էր աղջիկներից խոսք առնելու, նրանց հետ ծանոթանալու, սիրտը գրավելու, մոտեմոտ անելոււ եղանակները, բայց անօգուտ: Հորինված, երևակայության արդյունք տեսությունները նրան պետք չէին եկել ու հիմա մեծահոգաբար ինձ էր զիջում, փորձում գործնականում ճշտել պիտանիությունը՝ կարծելով իրենից արի եմ: «Ոտքդ, -բացատրում էր, -դասի ժամին աննկատ մոտեցրու կողքինիդ ազդրին: Հպիր, թող մնա: Եթե կտրուկ մի կողմ քաշվեց, ներողություն խնդրիր, ասա՝ պատահական է եղել: Իսկ թե ձայն չհանեց, ուրեմն՝ դուրը եկել ես, իր շունչն էլ է կտրվում, հաճույքից, հուզմունքից նվաղել է: Համոզվելու համար ոտքդ մի փոքր հեռացրու, սպասիր: Եթե համարձակ է, մոտեմոտ կանի, թե որ չէ՝ երկչոտ է, խաղը վերսկսիր: Այդպես հա՛ խոսում էր, համոզում, սակայն ես նրա մտքին չէի հանգում, որովհետև անկարող էի մազաչափ տարածությունը գոնե մտովի անցնել, ու ազդրս ներքևում փայտանում էր: Չկարողանալուս պատճառն այն էր, որ հուզվում էի, վատ, ստորացած զգում: Սիրելու, հակառակ սեռին գայթակղելու անպատիվ, անմաքուր եղանակ էր: Հիմա էլ եմ այդպես կարծում: Եղբայրս նույնպես, համոզված եմ, ուրիշներից էր լսել, կարդացել ու նրա ուղեղի մոգոնածը չէր, քանզի ինքը ևս չէր կարողանում:

Ողջը՝ ինչ պատմեցի, ներսից, տակից էր այդպես, դրսից՝ չէ: Դրսից, կողքից հետևողը բան չէր նկատում, որովհետև հպարտ էի ու ոչ ոքի մոտ չէի խեղճանում, վիզ չէի ծռում, չէի բացվում: Միակ թուլությունը, սխալը, որ արել եմ, իմ գիտցածով, պատմածս պանրի հարցում էր: Մնացյալ ժամանակ առերևույթ ու իրականում ևս՝ գոռոզ, իշխանավայել: Չիմացած բաները ոչ մեկին չէի հարցնում, ոչ մեկից մի ռուբլի չէի մուրում, ծխախոտ չէի խնդում, այլոց փողով ու նրա հաշվին չէի խմում /մերոնք հաշվի մեջ չեն/: Թե նման հպարտությունը որտեղի՞ց, արմատներն ու՞ր են խորանում, չգիտեմ, չեմ կարող ասել: Կարծիքովս, լավ, մարդկային հպարտություն է, ազնիվ հպարտություն, որ թեքվել, կեռանալ, ցածրանալ չուներ, թեև հաճախ կյանքի ծանրածանր գլանն այնպես է մամլում, հարթում ճամփին հանդիպած քար ու խիճ, որ գերադասելին ու ճիշտը պատիվ ասածն առժամանակ մի կողմ դնելն է:

Արտաքինս էլ վատ չէր, լավն էր, շարժուձևս էլ կոպիտ, գեղավարի չէր, հղկված էր այնքան, որ շատերը զարմանում էին՝ իմանալով քաղաքաբնակ չլինելս: Էլ չգիտեին, որ սուրճը նողկանքով էի ըմպում, համը տհաճ էր և կարոտում էի մանկութ հոտերին: Սուրճի անդրանիկ գավաթն էլ Գալե եղբորս հետ խմեցի: Մի ումպից հետո չէի կամենում բերան տալ, բայց նա իրենը պնդեց, թե՝ ճար չունեմ, ինչքան շուտ սովորեմ, այնքան լավ, որ դեռ շատ առիթ կունենամ չուզած բաներ անելու: Ըստ որում, բոլորը հասարակ բառերով, հասկանալի մարդավարի բացատրեց, ու ես ըմբռնեցի, ամենևին չնեղսրտեցի, մանավանդ այդ միջոցին նրա ծանոթներից երկուսը մոտեցան: Եղբայրս հետները զրուցում էր՝ աչքունքով հասկացնելով, որ սուրճն ըմպեմ, ինձ թեթև պահեմ, որովհետև պատշաճ չէ, գլխի կընկնեն ինչն ինչոց է ու անարժան տեղով մտքներում կծիծաղեն վրաներս, գուցեև՝ բարձրաձայն: Իսկ մեկ որ հեգնեցին, ձեռք առան, կարծիք կազմեցին, փոխելը դժվար է: Սուրճ խմելն այդպես սովորեցի, ծխելը՝ նույնպես, խմելը՝ չէ: Կարգին, հիմնավոր խմել չսովորեցի, որովհետև մարմինս խմիչք չէր վերցնում, և ավելորդ բաժակը ետ էր գալիս:

Քաղաքի կյանքը, քաղաքում կենալը գյուղինի համաեմատ համ հեշտ էր, համ դժվար: Մարդկանց քչությունից, միշտ նույն դեմքերը տեսնելու պատճառով գյուղի մենակությունը տխուր ու ձանձրալի էր, անտանելի: Հոգնում, զազրում էի ինքս ինձ հետ լինելուց, ինքս ինձ հետ զրուցելուց: Քաղաքում դարձյալ միայնակ էի, բայց դա ցանկալի, անհրաժեշտ, պետքական առանձնություն էր, առանց որի դեմքս, ինձ կկորցնեի: Ով հեշտ, լավ, կամավոր է մերվում նոր կյանքին, հեշտ, լավ, կամավոր էլ կորչում է: Փափուկ միսը տեսե՞լ եք մսաղացը որքան հանգիստ է աղում: Ջիլն ու ոսկորը՝ չէ, դեմ են առնում: Ես ներսից այդպես գունդուկծիկ, փշերս ոզնու պես պարզած, երկու կես եղած ապրում էի: Մի կեսս «ներեցեք», «խնդրեմ», «շնորհակալություն» մամլիչի տակ խեղվում, ճկվում էր, որպեսզի մյուս կեսին ազատ, արձակ, իր համար մտորելու, տեսածն ու ունկնդրածը ծանրութեթև անելու հնարավորություն ընձեռի: Շրջապատը նկատում էր առաջին՝ տեսանելի կեսը, նրան, ով բոլորի հետ ավտոբուս էր նստում, քայլում, ժպտում, զրուցում, մինչդեռ երկրորդը՝ պատսպարվածը, թաքնվածը, պատենավորվածը՝ վախվորած ու համարձակ, երկչոտ ու հանդուգն, բայց՝ ինքնուրույն, մենակ ու մեկուսի ապրում էր, իր աշխարհն ուներ, իր խոհերը, մտածում էր ոչ այնպես, ինչպես առաջինը, ասում, անում էր ոչ այն, ինչ առաջինը, թեև ճշմարիտն ու անսուտն ինքն էր:

Այսպես բաժան-բաժան ապրում էի, դժվար էի ապրում, որովհետև, ճիշտ է, մի կեսս պաշտպանում էր մյուսին՝ դյուրացնելով նրա գործը, բայց ուժերի երկատումից երկուսն էլ պրկած ճոպան էին:

Ինձ լավ ու անկաշկանդ մենակ եղբայրներիս, քրոջս հետ էի զգում, այն էլ ոչ բոլորի ու ոչ ամեն ժամանակ: Կարող էի թուլացնել զսպանակները, լալ, եթե կամենայի, նեղսրտել ու նեղանալ, եթե շատ էի լցված, կամ պարզապես լռելով՝ վայելել հարազատի կողքին լինելու բերկրանքը: Խոստովաանք լինի, նույնիսկ նրանց մոտ հազվադեպ էի խեղճանում՝ չկամենալով հոգսին հոգս ավելացնել, որովհետև տեսնում էի՝ հեշտ չէին ապրում, թերևս, ավելի դժվար, քան ես: Ուստի առավել հաճախ առույգ էի ներակայանում, կյանքով լեցուն, անհոգ էի ձևանում ու ժպտուն, որպեսզի ինձ ուրախ տեսնելով՝ իրենք թեթևանան, որպեսզի իմ մասին չմտածեն, այլ միայն իրենց:

-Ձեր բաժին վիշտն ինձ տվեք, -մտքումս ասում էի, -մենակությունն ինձ տվեք, -մտքումս ասում էի, -և անարցունք ապրեք, հեշտ ապրեք, անցավ ապրեք:

Քիչ ասում էի, շատ մտածում, քիչ ասում էի, շատ ցանկանում: Բարի գիշեր մաղթելով հեռանում էի՝ նրանց բաժին մենությունն ուսերիս, նրանց բաժին արտասուքն աչքերիս: Իմ փոխարեն ապրում էի, նրանց փոխարեն ապրում: Իրենք նմանապես, տեսնում էի, իմ փոխարեն են ապրում, բոլորս միասին ու բոլորս առանձին միմյանց փոխարեն էինք ապրում և դրանով էինք հարուստ, և շատ բան էինք տեսնում և շատ բան զգում, քանզի իսկապես էլ շատ էինք, բազմադեմ ու՝ մեկ: Այդպես էլ պիտի լիներ, որովհետև մեր արյունը, հարազատ ու շատ նույն արյունը, պատահականության ու բնության բերումով ժամանակ առ ժամանակ պորտալարով հոսել, դարձել էր ձեռք, ոտք, թև ու թիկունք, ականջ, սիրտ, մարդ էր դարձել՝ մորս կոնքից սահելով արևաշխարհ: Այսինչ թվին այդ արյունից մեծ եղբայրս էր ծնվել, առժամանակ հետո՝ մյուս եղբայրս, քույրս էր ծնվել, դարձյալ եղբայր ու եղբայրներ և՝ ես: Յոթն էինք ու մի քույր. էլ ինչպե՜ս կարող էինք ուրիշ լինել և ոչ մեկմեկու նման: Պարծենալու նպատակով չեմ պատմում, ամենևին: Մտադրություն չունեմ ինձ կամ էլի մեկին՝ մերոնցից, հատուկ համարել, հակառակ, միշտ այն հիմար կարծիքին եմ եղել, թե ես ամենավատ կավից եմ հունցած, թե բոլորն ինձնից լավ են, ուժեղ են, խելոք, հատուկ են ու առանձնահատուկ, իրենք են ու ոչ ես: Չեղած արժանիքներ էի վերագրում ուրիշներին՝ ունեցածս չտեսնելով, չգնահատելով, որովհետև ի մոտո միայն ինձ գիտեի, ինձ էի ճանաչում, տեսնում, թաքուն արածս էր աչքիս առաջ, թաքուն մտորածս, որովհետև մշտապես բացած գիրք էի՝ թերություններով, թուլություններով, փծուն խոհերով, ու ես՝ միակ ընթերցողը: Որքան էլ ջանում էի պատիվ չբերող արարքներս, խոհերս չմտաբերել, ջնջվելու արժանի էջերս չվերընթերցել, չէր լինում, ամեն անգամ թերթերն իրենք իրենց շրջվում էին, և ես կանգնում էի ներքին դատավորիս առաջ՝ անկամ, անուժ, անկայուն, էլ չգիտեի, որ բնությունս է այդպես, մարդն է այդպես, Նարեկացի էլ չէի կարդացել, միայն անունը գիտեի: Թերահավատություն անձիս, ուժերիս նկատմամբ այն աստիճան խոր արմատ է գցել, այնպիսի հաստաշերտ նստվածք տվել, որ ժամանակի ընթացքում թեև մասամբ փոխվեց կարծիքս իմ, մարդկանց մասին, բնավորությունս շտկել չկարողացա, և մնացի վեհերոտ ու շատ տուժեցի դրանից, և շատերը չարաշահեցին այն:

***