Հոդվածներ

«Նիդերլանդական օրագիրը», «Օրեր» Եվրոպական ամսագրի աջակցությամբ, սկսում է նոր գրական նախագիծ՝ նվիրված 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ապրած և ստեղծագործած արևմտահայ կին գրողներին՝ Էլպիս Կեսարացյան, Սրբուհի Տյուսաբ, Սիպիլ (Զապել Խանջյան), Հայկանուշ Մառք (Թոփուզյան), Զապել Եսայան, Մառի Պեյլերյան, Զարուհի Գալեմքյարյան, Արշակուհի Թէոդիկ (Ճէզվէճյան) և այլք:

Նախագծի խորագիրն է՝ «Արեւմտահայ կին գրողները եւ ժամանակը»:

Սույն նախագծի նպատակը 19-րդ դարի երկրորդ կեսին ապրած և ստեղծագործած հայ մտավորական կանանց՝ գրող-հրապարակախոսներին, խմբագիր-հրատարակիչներին, բանաստեղծուհիներին, արձակագիրներին, նրանց ամփոփ կենսագրություններն ու գործունեությունները, ընթերցողին հասանելի դարձնելն է, ինչը կարևոր է հայ գրականության պատմության ընթացականության և զարգացման տեսանկյուններից: Այն կարևոր է նաև համացանցի, սոցիալական ցանցերի և մեդիայի միջոցով տարբեր տարիքի ընթերցողներին գիտելիքների և արժեքավոր նյութերի փոխանցման տեսանկյունից:

Նախագծի խնդիրը փաստական և վավերագրական նյութերի հիման վրա արևմտահայ կին հեղինակների բարեգործական, հովանավորչական, կրթական և գրական-մշակութային գործունեության վրա լույս սփռելն է:

Նախագծի շրջանակներում կընդգրկվեն նաև հետաքրքիր դեպքեր կանանց կյանքից: Պատմության համատեքստը նկատի առնելով՝ կտրվեն նաև նրանց գործունեությանը բնորոշ ուշագրավ առանձնահատկություններ, մամուլում դեռևս չտպագրված այլ արժեքավոր տեղեկություններ:

Նախագիծը վարում է ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Նաիրա Համբարձումյանը: Առաջին հոդվածը նվիրված է Սրբուհի Տյուսաբին:
    
    

Ո՞վ է Սրբուհի Տյուսաբը

Սրբուհի Տյուսաբը (Վահանյան) ծնվել է Կ. Պոլում 1841 թվականին: Նախնական կրթությունը ստացել Միջագյուղի ֆրանսիական դպրnցում: Բնական գիտություններ և պատմություն է ուսանել եղբոր՝ Հովհաննես Վահանի մոտ, nվ պետական բարձրաստիճան պաշտոնյա էր:

Սրբուհի Տյուսաբ մտավորականի, գրողի և կնոջ կայացման մեջ էական դեր է խաղացել նրա մայրը` տիկին Նազլը Վահանը, ով Կ. Պոլսի ամենահամակրելի հայուհիներից մեկն էր և իր համեստ օգտակարությունն է ունեցել ազգային առաջադիմության գործում: Տիկին Նազլը Վահանյանը նվիրվել է օրիորդաց կրթության գաղափարին՝ 1859 թվականին դառնալով Օրթագյուղի Հռիփսիմյան վարժարանի հիմնադիրը։

Սրբուհի Վահանյանը հայերեն է ուսանել հայոց ազգային զարթոնքի ներկայացուցիչ, գրող և մտավորական Մկրտիչ Պեշիկթաշյանի մոտ: Հայ առաջին վիպասանուհին «շատ խնամուած կրթութիւն մը ստացած է աշակերտելով Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի» և որը «դարձավ մէր մեջ առաջին կին գրողը, որը պայքարած է ի նպաստ կանանց ազատագրութեան» [1]: Գրական գործունեության վաղ շրջանում ակնհայտ էր Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի ազդեցությունը, ում գաղափարները, Սրբուհուն մղում էին չափածո ստեղծագործելու:

Սրբուհին ուներ նաև երաժշտական փայլուն ձիրք, հիանալի դաշնամուր էր զարնում և տիրապետում էր մի քանի օտար լեզուների` ֆրանսերեն, իտալերեն, հունարեն, անգլերեն [5]: Սակայն հայերեն, և հատկապես գրաբար, նա ուսանել է Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանի մոտ, և օտարասեր, բարձր հասարակական խավի կարծրատիպերը տեղի են տվել նոր, ազգային գաղափարների: Այսպիսով, աշակերտուհին և ուսուցիչը ընդհանուր արժեքներ և գաղափարներ են փոխանցել հանրությանը՝ իրենց ստեղծագործություններով: Նրանց երկերում հարազատ և ընդհանուր շատ գծեր կան. լեզուն, գաղափարները, տրամադրությունները: Սրբուհին իր ուսուցչի նման բանաստեղծում էր: Մկրտիչ Պեշիկթաշլյանը օրիորդ Սրբուհու նման աշակերտուհիներ ուներ, սակայն նրանցից ամեն մեկը Սրբուհի չէր:

Պեշիկթաշլյանը մահացավ քառասուն տարեկանում, թոքախտից: Սրբուհին ծանր տարավ ուսուցչի մահը՝ մնալով նրա երախտագետ երկրպագուն: «Այնպիսի հոգիներ կան, որոնք ծնած են սրտին լեզուն խոսելու համար. նոցա բառերն անմահ են, որովհետև uրտերուն մեջ քանդակյալ են, և Պեշիկթաշլյանը ի նոցանե էր, յուր երգը ամեն մարդ երգեց, և յուր լեզուն ամեն մարդ սիրեց», - գրում է Սրբուհի Տյուսաբը 1880 թվականին տպագրված «Աշխարհաբար հայ լեզուն» գրքույկում [8], որի վաճառքից ստացված ողջ հասույթը, բարեգործական նպատակներով, տրամադրել է «Աղքատախնամ կանանց միությանը»:

1871 թվականին Սրբուհի Տյուսաբը ամուսնացել է ֆրանսիացի երաժշտագետ Պոլ Տյուսաբի հետ, ով նրա երաժշտության ուսուցիչն էր և կայսերական նվագախմբի ղեկավարը: Այցելելով Փարիզ, վիպասանուհին մտերմական կապեր է հաստատել ֆրանսիացի մի շարք մտավորականների հետ, մասնավորապես հայտնի խմբագիր Ժյուլետա Ադանի և երաժշտահան Շառլ Գունոյի հետ, ովքեր փայլուն ապագա էին գուշակել նրա աղջկա՝ Դորիի առիթով [5]:

Մուտքը գրական-հասարակական կյանք

1880-1882 թվականներին Սրբուհի Տյուսաբը գրել և ընթերցողին է ներկայացրել իր հրապարակախոսական հոդվածները, որոնք ամփոփում էին հասարակական հնչեղությամբ կարևոր հարցեր, բարձրաձայնում էին կանանց հիմնախնդիրները՝ «Կանանց դաստիարակությունը», «Քանի մը խոսք կանանց անգործության մասին», «Կանանց աշխատության սկզբունքը», «Հայ ընկերութինք» և այլն: Այդ հոդվածները Տյուսաբը տպագրել է Կ. Պոլսի և Զմյուռնիայի մամուլում:

1880 թվականին Սրբուհի Տյուսաբը նոր գրական լեզվի պաշտպանությանն է ուղղել իր «Աշխարհաբար հայ լեզուն» գրքույկը: Այս հրապարակումներում Սրբուհի Տյուսաբը բողոքում է կնոջ անազատ վիճակի դեմ՝ պահանջելով հիմնականում կրթության և աշխատանքի իրավունք: Հետագայում, այդ գաղափարները ելակետ դարձան արդեն նրա վեպերի համար։

Կ. Պոլսում Տյուսաբը ներգրավվել է հայ հասարակական, մշակութային կյանքի մեջ՝ իր գիտելիքներն ու փորձը օգտագործելով երիտասարդ կանանց և աղջիկների դաստիարակության գործին: Նա ծաղրել է Ֆրանսիական հեղափոխության հռչակած ազատության և հավասարության սկզբունքները, որոնք վիպասանուհու խոսքերով «պարզապես ահագին բառեր են» [5]:

Սրբուհի Տյուսաբը աչքի էր ընկնում իր հասարակական ակտիվ գուծունեությամբ` լավատեղյակ լինելով ընկերային կյանքին: Եվ այս համատեքստում ուշագրավ են նրա բարեգործական, կրթական և մշակութային գործունեությունը և որպես կին գործիչ՝ հասարակության մեջ կատարած սոցիալ-հասարակական դերը:

Տյուսաբը և իր վեպերը

1883-1887 թվականներին Սրբուհի Տյուսաբը ընթերցողներին ներկայացրեց երեք վեպեր. «Մայտա» (1883), «Սիրանոյշ» (1884) և «Արաքսիա կամ վաrժուհին» (1887), որոնք մտավորականների կողմից արժանացել են տարբեր գնահատականների: Տյուսաբը բացառիկ էր իր ժամանակի մեջ՝ անհատականությամբ, վեպերի նորարար թեմատիկայով և հասարակական գործունեությամբ:

Տյուսաբի ժամանակակիցը՝ գրող, հրապարակախոս և խմբագիր Արփիար Արփիարյանը, 1903 թվականին «Բազմավէպ» -ում տպագրված «Գրական դեմքեր» հոդվածում գրում է, թե Սրբուհի Տյուսաբը հայտնի է հանրային աշխատանքներով և հրատարակություններով, իսկ նրա վեպերը «ամենքն ալ ազնվազգի զգացումներէ ներշնչուած են, բայց ամենքն ալ կարդացողին հոգին բերանը կը բերէն, այնքան ձանձրացուցիչ են, քարոզ վեպեր» [2]: Գրող Արփիարյանը Տյուսաբին համարում է եվրոպականացյալ հայուհի, ով որոնողական հարցեր է բարձրացնում՝ ու՞ր է հայ կինը, ի՞նչ է իր դատը [2]:

Իր վեպերում Տյուսաբը սկզբունքորեն մերժել է բռնի ամուսնությունը՝ էական տեղ հատկացնելով կնոջ ինքնիրացմանն ու աշխատանքին: Այս առիթով, Տյուսաբի գործունեությանը անդրադարձել են Ռ. Պերպերյանն ու Ե. Տեմիրճիպաշյանը՝ ամբողջացնելով ժամանակի մտավորականների կարծիքները (Գրիգոր Զոհրապ, Մատթեոս Մամուրյան, Արփիար Արփիարյան, ևք):

Պատկերը ամբողջացնելու համար հիշատակենք նաև Կ. Պոլսում տպագրված գրական-գիտական, հասարակական-քաղաքական տարեգիրքը, որում խոսվում է Տյուսաբի գործունեության շուրջ: Հատկապես շեշտվում է նրա գործունեության հասարակական-մանկավարժական շերտը։ Այսպես. «Տիկին Տիւսաբ մեծ ջանք տարած է նաև աղջկանց կրթութեան, անդամակցելով կրթական ընկերակցութեանց» և դատելով վեպերի մասին` շարունակում, որ դրանք «միշտ յիշատակելի պիտի մնան իբր այդ (կանանց) դատին նուիրուած պերճախօս ջատագովականներ» [1]:

Ռ. Պերպեյանը, նկատի ունենալով Տյուսաբի «Մայտա» վեպը, որը մեծ աղմուկ էր բարձրացրել գրական լայն շրջաննեում, ի տարբերություն մերժողաբար տրամադրված քննադատների, պաշտպանել է վեպի հիմնական գաղափարը: Կ. Պոլսի «Հայրենիք» թերթում «Ուսյալ կինը» խորագրով հոդվածաշարով Պերպերյանը իր մտահոգությունն է արտահայsել կնոջ տգիտության առիթով: Պերպերյանը բարիք է համարել կնոջ կրթությունը, որի անհրաժեշտությունը կար հատկապես ընտանիքում՝ որպես մոր և երեխաների դաստիարակչուհու [4]:

Հայ իմաստասեր, գեղագետ, գրող-հրապարակախոս և քննադատ Եղիա Տեմիրճիպաշյանը, լինելով Տյուսաբի սերնդակիցը, անձամբ է ճանաչել նրան: Կյանքի դժվարին մի ժամանակահատվածում, երբ Եղիան գտնվում էր հիվանդանոցում, նրան են այցելում երեք նշանավոր կանայք, որոնցից մեկը Սրբուհի Տյուսաբն էր: Այս այցելությունների մասին Տեմիրճիպաշյանը գրում է իր «Հիվանդ էի, եկիք, տեսիք զիս» գործում, որն ուղղված է իր սիրելի «սփոփածու հրեշտակին»` Էլեն Նիսընին: Այցելուներին Եղիան համարում է Գեղեցիկի և Բարու բարեկամուհիներ և ցավով գրում է Էլենին, թե՝ «հայ ազգին այդպիսի երեք անհատութիւններ իրարու ետեւէ սուղ ժամանակի մէջ կորսնցուցի, որոնք եղբայրակցուհիներս, որոնք բարեկամուհիներս էին» [7]:

Գեղեցկի և Բարու բարեկամուհի լինելուց բացի, Տեմիրճիպաշյանը Տյուսաբին համարում է հայ գրականության նահապետուհի, ավելացնելով, թե «առաջին հայ աղջիկը եղավ Սրբուհի Վահան, որ սկսավ գրիչ շարժել ու քնարերգել» [7]: Գնահատելով Սրբուհուն որպես մտավորական կնոջ, նա գտնում է, որ «հայ իգական սեռը ավելի հարուստ գլուխ մը չունի. գեղարվեստք, իմաստասիրութիւնն ու լեզուներն եղան իր ուսման ուսումնասիրութեան առարկա» [7]:

Տյուսաբի գրական գործունեության առիթով Տեմիրճիպաշյանը հիշատակում է նրա առաջին վեպը` «Մայտան», որը ըստ հեղինակի, «լափվեցավ իր բարձր գնույն հակառակ, իսկույն սպառեցավ, օրինակին ոսկի մը տվող կա այսօր, եթե գտնուի» [7]: Ինչ վերաբերվում է մյուս վեպերին, ապա հետաքրքրությունն այնքան շատ էր, որ Տեմիրճիպաշյանը վեպի առիթով գրել է առանձին գրախոսական: Իսկ վերջին՝ «Արաքսիա կամ վարժուհին» վեպը, ըստ քննադատի. գրված է՝ աններդաշնակ և անուղիղ լեզվով, «դժվար կարդացվող գործ է «Վարժուհին» [7]:

Որքան էլ քննադատվել և մերժվել են Տյուսաբի վեպերը, ակնհայտ է, որ լուրջ հասարակական արձագանք են գտել: Ըստ Տեմիրճիպաշյանի, դրանք «հայ իգական սեռին վրա դարձուցին բովանդակ հայ ընկերութեան ուշադրութիւնն, ե՞րբ, ինչպե՞ս այդքան կրցած էր բարձրանալ հայ կինն» [7]: Ուրվագծելով Տյուսաբի դիմանկարը, նշենք, որ հայ հեղինակուհին մեծ ճանաչում է գտել հասարակության կողմից, որը նա ընդունում և հարաբերվում էր իր իմաստասիրական աշխարհայեցմամբ, և որը վերապրում էր իր կնոջական հոգով և կարողացել է զգալ, ընկալել կյանքի «սպառած էր գրէթե զգացումն, հուզումն» [7]:

Տեմիրճիպաշյանը զարմանում է, թե կինը, ով ունի ընտանեկան կյանք, գրում է վեպեր և տպագրվում է, ինչպե՞ս է ժամանակ գտնում նաև հասարակական գործունեության համար: Ուստի՝ հարցնում է՝ «Գրականութեանց ու Գեղարուեստից այդքան տէնդալիր հարումն ինչպես ժամանակ կթողուր, մարդ կզարմանա, ընդունելութիւն ընելո միշտ եւ միշտ հայ իգական սեռի կրթութիւնը նպատակ ունեցող բոլոր միութեանց ամենագործուն մասնակցութիւն ունենալու» [7]:

Սակայն, Տյուսաբը, ինչպես գիտենք, հասցրել է ամեն ինչ:

Դեռևս շատ երիտասարդ, տասնութ տարեկանում, թոքախտից մահանում է Տյուսաբի միակ դուստրը, ում հեղինակը նվիրել էր իր՝ «Արաքսիա կամ վաrժուհին» սոցիալական վեպը, որի առաջաբանում գրում է՝ «Առ սիրեցյալդ իմ Տոռին. Դո՛ւստr իմ, քեզ կը նվիրեմ այս երրորդ և գուցե վերջին երկս: Տղա հասակեդ սկսե սիրել զաշխատություն` իբրև զԱրաքսիա. լուսավորե՛ միտքդ միշտ, կոխե՛ անեւկյուղ ընկերական նախապաշարման վրա, լե՛ր արդար սկզբանց պաշտպան, բարեկամ տկարին, թշնամի գոռոզին: Լե՛ր դու, քեզմով և սեռիդ արժանապատվութեամբը. բարոյապես գույն մ' ունեցիր, ու այդ գույնով ապրե՛ մինչ ցվերջ կենացդ: Հայնժամ պիտի գտնեմ ի քեզ փոխարինությունն այն անբավ մայրենի սիրույն զոր ձոնած եմ քեզ, զավակդ իմ սիրելի» [9]:

Իր մի ուղերձում Եղիա Տեմիրճիպաշյանը նույնպես ապրումակցում է և խորապես գիտակցում է Տյուսաբի մեծ կորուստը. «Այդ գերազգայց կինն, - գրում է նա, - իր ստվերն էր, այնուհետեւ Ոլիմպիական գլուխն որպես թէ մարմնին վրա չըլլար: Ոչ, բանի մը համար դեռ կմնար այն գլուխը, դեռ կմնային աչքերը. արտասուք թափելու համար» [9]: Տեմիճիպաշյանի ասելիքը կարծես ամբողջացնում է Սիպիլի հետևյալ մոտեցումը՝ «Իր մեջ մայրը կնոջմէն և գրագետէն ավելի զորավոր եղավ և ինք իր օրինակովը կուգա ապացուցանել, թե կինը մայր է ամեն բանե առաջ և ամեն բանե ավելի» [6]:

Ուսումնասիրելով Տյուսաբ-մտավորականի կյանքը, գրական և հասարակական գործունեությանը, ակներև է դառնում, թե նրա մտավոր կարողությունները սովորական չէին, և ոչ էլ կյանքը՝ առերևույթ վերապրված եղելություն: Տյուսաբը խորքային էր՝ «Գրիչը ճշմարտության գործիքն ըլլալու է. ինչ փույթ, եթե հալածվի և դատապարտվի» [9], - «Մայտա» վեպի առաջաբանում գրում է Տյուսաբ-գրողը և մտավորականը: Ուշագրավ է, որ հայ գրականության և մշակույթի պատմությունների մեջ Սրբուհի Տյուսաբը կարողացավ ներդաշնակել կնոջ բոլոր դերերը՝ ընտանիքի պահապանի, մտավորականի, գրողի, սոցիալ-հասարակական գործչի: