Հնդկաստանում մեկընդմիշտ հաստատված ու երբեք իր նախնյաց երկիր ոտք չդրած նախկին դերձակը փորձել է Հայաստանը մանր-մունր կաշառքներով «ազատագրել»
«Ազատագրել» -ը չակերտել եմ, որովհետև նրա ուզածն այն է եղել, որ ազատագրվելիք տարածքների տերն այս անգամ էլ Վրաստանի Հերակլ 2-րդ թագավորն ու նրա սերունդները դառնան: Կարելի է մտածել, թե այս վաճառականն ամբողջ կյանքում էրվել-խորովվել է հայրենիքի սիրուց ու նրա փրկության համար պատրաստ է եղել ամեն մի զոհողության, բայց նրա կենսագրությունն ամենևին էլ այդ մասին չի վկայում…
Հերակլին Հայոց աշխարհի տեր դարձնելու իր բուռն ցանկությունը Շահամիրյանը հիմնավորում էր այն հանգամանքով, որ նա ծագումով այն նույն Բագրատունի տոհմից է, որը մի ժամանակ թագավորել է Հայաստանում: Հերակլին հիշեցնելով, թե նրա տոհմային ժառանգության մի մասը (Հայաստանը) դեռ գտնվում է պարսից տիրապետության տակ, հիշեցնելով, թե որքան ամոթալի է, որ քրիստոնյաները գտնվեն մահմեդականների լծի տակ, Շահամիրյանն ասում է, թե այժմ, երբ սպառվել է Սեֆեվիների տոհմը, և Պարսկաստանը նմանվում է երերուն ալիքների, ժամանակն է, որ Հերակլն իր իշխանությունը տարածի նաև պարսիկների վրա: Դա, անտեղյակ ուտոպիստ Շահամիրյանի կարծիքով, շատ հեշտ է, ընդամենը պետք է գույքի, կյանքի ապահովություն ու դավանանքի ազատություն խոստանալ: Շահամիրյանը Հերակլին հիշեցնում է, թե, ըստ պարսիկների ավանդության, Իրանի գահը Սեֆեվիներից պետք է անցնի Պարսկաստանի երեք վալիներից մեկին, իսկ Հերակլն այդ վալիներից մեկն է: Իսկ Թուրքիայի տիրապետության տակ գտնվող ժառանգության բաժինը վերադարձնելու համար Շահամիրյանը խորհուրդ է տալիս նախապատրաստվել, սպասել հարմար ժամանակի, իսկ մինչև այդ հարմար ժամանակը գալը պետք է գրավել այնտեղ բնակվող հայերի սիրտը: Իսկ սրտերին տիրելու լավագույն միջոցը ժողովրդավարական օրենսդրությունը պետք է լինի: Երբ Հերակլի ազատագրած Հայաստանում այդ օրենսդությունը միանգամից կդրվի գործողության մեջ, Թուրքիայի հայերն անմիջապես կհասկանան, թե ինչ սքանչելի բան է այդ ժողովրդավարական օրենսդրությունը և երբ պահը գա, արդեն լիակատար համոզմունքով իրենց երկիրը կմիացնեն ազատ Հայաստանին: Նույն գրությունով Շահամիրյանը շնորհակալություն էր հայտնում Հերակլին` իրեն իշխանական տիտղոս շնորհելու համար, բայց ավելացնում էր, թե իշխանի տիտղոս կրելն առայժմ անհարմար է, որովհետև ինքը վաճառական է, և իշխանական կոչումը պետք է բարձր պահել: Այդ է պատճառը, որ նա ոչ ոքի չէր հայտնում, որ իշխան է դարձել և նույնը խնդրում է թագավորին: Նա Հերակլին վստահեցնում էր, թե երբ վերջացնի իր վաճառականական գործունեությունը, այն ժամանակ կուզենա սեփական հող ունենալ` իշխանավայել ապրելու համար: Շահամիրյանը նաև գրում է Ղուկաս կաթողիկոսին` պնդելով, որ հայերը պետք է միավորվեն վրացիների հետ ու ընդունեն Ռուսաստանի հովանավորությունը: «Ազատված Հայաստանը, - ասում էր Շահամիրյանը, - պիտի սպասի Հայկի սերունդներից մեկին, որպեսզի նրա ձեռքը տա իր կառավարությունը, իսկ եթե չկա այդպիսի սերունդ, պետք է, ուրեմն, Բագրատունիներից մեկին ընդունել: Թո'ղ կաթողիկոսը ջանք թափի վրաց Բագրատունիների հետ միավորվելու ուղղությամբ: Հարկավոր է այդ Բագրատունիներից մեկին ամուսնացնել մի ազնվատոհմ հայ օրիորդի հետ, որպեսզի նա լինի Հայոց տան ժառանգորդ: Վրաց իշխանը պիտի ընդունի հայ առաքելական դավանանք»: Թե ինչ է պատասխանել Հերակլը, անհայտ է, բայց Ղուկաս կաթողիկոսի պատասխանը նշանավորվում է նրանով, որ մերկ հակադրությունն է այն երազանքների, որ հեռուներում հարմարավետության մեջ ապրող մեծահարուստ Շահամիրյանն առաքում է հայրենիք` այդ հայրենիքին երջանկացնելու համար: Ղուկաս կաթողիկոսը տաքուկ պայմաններում ապրող այդ ուտոպիստին կոչ էր անում իրատես լինել, ըմբռնել, որ հայ ժողովուրդը իր նման առոք-փառոք վիճակում չի գտնվում, որ այն շրջապատված է բազում թշնամիներով, ենթակա է անողոք տիրապետողների ու չի կարող քաղաքական որևէ շարժում սկսել: Եվ ի՞նչ էր ասում նա կաթողիկոսին ի պատասխան: Ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտին (1791 թ.) Յաշ քաղաքում հավաքվել էին պատերազմող կողմերի լիազորները: Դրանց մեջ է եղել նաև Հովսեփ Արղությանը: Շահամիրյանն իր ծրագրերով շատ էր ոգևորել Արղությանին, և վերջինս էլ նրան էր ոգևորել ռուսաց արքունիքում իր ձեռք բերած հաջողությունների՝ վերին աստիճանի ուռճացված նկարագրություններով՝ հատկապես «հայոց խնամակալ» Պոտյոմկինով: Եվ Շահամիրյանը հավատացել էր, թե Յաշիի «կոնգրեսը» հրամանելու է հայերի ու վրացիների հարևաններին կամովի հեռանալ Ախալցխայից, Բայազետից, Երևանից, Խոյից և այլ վայրերից ու այդ շրջանները հանձնել Հերակլ թագավորին: Մարսից իջած այդ փողատերը կարծել է, թե այդ տարածքներին տիրողները գլխիկոր հեռանալու են՝ նույնիսկ վնաս չպատճառելով հայերին: Հեռուներում ապրող հայ քաղաքագետի «ձայնը տաք տեղից էր գալիս», ու նա բացարձակապես չէր հասկանում, որ ամենևին հեշտ չէ քանդել դարավոր թնջուկը: Ե՛վ Սիմեոն կաթողիկոսը, և՛ Ղուկաս կաթողիկոսը բացասաբար են վերաբերվել Շահամիրյանի ծրագրին, բայց ազատագրական շարժման նկատմամբ այս երկու կաթողիկոսները տարբեր վերաբերմունք են ունեցել: Սիմեոնը սկզբունքորեն դեմ է եղել ապստամբական շարժմանը: Նա համոզված է եղել, որ ապստամբություները միայն ու միայն կվնասեն ժողովրդին: Ղուկասը ևս, դեմ լինելով ապստամբությանը, համախոհն էր այն գոծիչների, որոնք ջանում էին ռուսական զորք բերել մեր տարածաշրջան ու այդ զորքի միջոցով ազատագրել Հայաստանը: Նա բազմիցս դիմել է ռուսաց արքունիքին, մեծապես հավատացել է Ռուսաստանի օգնությանը, սակայն Խամսայի մելիքությունների կործանումը սթափեցրել է նրան, ու նա այլևս չի հավատացել ռուսների խոստումներին ու Շահամիրյանին էլ նույնն է հորդորել: Շահամիրյանի միայն մի ցանկությունն է գործնական հետևանք ունեցել: Հերակլի հրամանով նրա որդին՝ գահի ժառանգորդ Գիորգին, 1790 թվականի նոյեմբերի 10-ին հատուկ կալվածագրով Շահամիրյանին է տալիս իրեն պատկանող Լոռին՝ բոլոր գյուղերով ու հողերով: Դա, ինչ խոսք, բավականին մեծ ընծա էր: Եթե Շահամիրյանը առևտրական գործերի մեջ մխրճված վաճառական չլիներ, կարող էր այնտեղ նույնիսկ մի փոքրիկ իշխանություն հիմնել և գոնե շատ մասնակիորեն իրագործել իր ծրագրերը: Մարդիկ պատրաստ էին: Հենց այդ ժամանակներում էր, որ Ղարաբաղի հայությունը հեռանում էր երկրից ու տարբեր կողմերում գաղթականություն էր սփռում: Բայց Շահամիրյանը տեղից չի շարժվում, չի փորձում տեր կանգնել իրեն ընծայված երկրամասին: 1792 թվականին նա Ղուկաս կաթողիկոսին գրում է, թե մտադիր է Լոռի քաղաքն ու քաղաքի շրջակա գավառը տալ Ղարաբաղից վտարված մելիք Աբովին: Նրա կարծիքով՝ Ղարաբաղի հարավային մասը պետք է առահավետ կորած համարել հայության համար, իսկ դես ու դեն սփռված հայ բնակչությանը մեկտեղելու համար հարկավոր էր հաշտություն կնքել Շուշու խանի հետ, նույնիսկ դաշինք հաստատել նրա ու մելիքների միջև: Այնուհետև մելիք Մեժլումի և մելիք Աբովի որդիները, որոնք պահվում էին Շուշու բերդում, այդ դաշնադրության շնորհիվ կստանային իրենց հայրական կալվածքները՝ Ջրաբերդը և Գյուլիստանը, մելիք Աբովն իր ժողովրդի հետ կհաստատվեր Լոռում, իսկ մելիք Մեժլումը՝ Շամքորում: Դաշնադրության շնորհիվ հաստատված խաղաղության պայմաններում հայությունը որոշ ժամանակ անց այնքան կբազմանար ու կհզորանար, որ չորս մելիքությունները կկարողանային հեշտությամբ զսպել Իբրահիմ խանին: Շահամիրյանի այս ծրագիրը Հերակլը պիտի իրականացներ, և նա այն ներկայացնում է վրաց թագավորին: Վերջինս կարող էր այդ գործը գլուխ բերել, բայց գլուխ չբերեց: Իսկ նա ինչո՞ւ պիտի հայերի համար օգտակար ու ցանկալի բաներ աներ: Շահամիրյանի դիմումից մի քանի տարի անց թագաժառանգ Գիորգին նրան հայտնում է, թե մելիք Աբովը Լոռիում ապրելու ցանկություն չունի և թե կալվածքի կառավարումն ստանձնել ցանկացող ուրիշ մարդիկ էլ չկան: Գիորգին Շահամիրյանին համոզում էր՝ անձամբ գալ ու տիրանալ իր ստացվածքին ու հանգստանալ հայրենի հողի վրա: Վրաց արքունիքն անկեղծորեն ցանկացել է, որ այդ մեծահարուստը բնակվի իր երկրում: Բացի այդ, դարավերջի 2-3 տասնամյակների քաղաքական իրադարձությունների ու հատկապես Դաղստանի լեռնականների հաճախակի հարձակումների հետևանքով Լոռին գրեթե ամբողջովին ամայացել էր, և Վրաստանի իշխանությունների համար շատ ցանկալի էր, որ այդ հարուստ լեռնաշխարհը վերակենդանանա՝ ընդունելով նորանոր եկվոր հայեր: Եթե Շահամիրյանը գնար Լոռի, անշուշտ, նրա առաջ ոչ մի խոչընդոտ չէր հարուցվի: Նա առանց դժվարության կարող էր այնտեղ մեծաթիվ հայ գաղթականություն բնակեցնել ու հավաքել Ղարաբաղի ցիրուցան եղած հայությանը: Բայց այս հրավերն էլ նրան տեղից չկարողացավ շարժել: Հայրենիքի ազատագրման վերաբերող նրա ծրագրերը թղթի վրա մնացին: Այս «հայրենասերը» իր դիզած հարստությունից ոչինչ չի հատկացնում գոնե այն կրթական գործին, որն ինքն իսկ այնքան կարևորում էր իր դժբախտ հայրենիքի վերածնության ծրագրում: 1798 թվականին նա մեռնում է: Թաղվում է իրեն պատկանող հնդկական գյուղում: Շահամիրյանի ժառանգները վատնում են իրենց հոր թողած վիթխարի հարստությունը, այդ հարստությունը, պատկերավոր ասած, «շներոց է լինում»: Անառակ կյանք վարող նրա որդիներն այնպիսի դրության են հասնում, որ նրանց վերջին շառավիղը 19-րդ դարի առաջին քառորդում արդեն մի անտուն սրիկա էր, որի համար բանտերում ապրելը բարօրություն է համարվել: Լոռին անտեր է մնում: Վրաստանում հաստատվելուց հետո ռուսաց կառավարությունը մի որոշակի ժամանակ սպասում է Շահամիրյանի ժառանգներին, որ գան ու տիրանան իրենց հոր սեփականությանը: Բայց քանի որ ոչ ոք չի գալիս, Լոռին արքունական կալվածք է դառնում: |
Abone ol ve malalelerin yayınla: