Իվան Տուրգենև, Հայրեր և զավակներ/մաս 1
 I — Ի՞նչ է, Պյոտր, դեռ չե՞ն երևում։ Այդ հարցնողը քառասունն անց կալվածատեր մի պարոն էր, որ 1859 թվի մայիսի 20-ին, փոշոտ վերարկուով և աղյուսակազարդ հյուսվածքից կարած վարտիքով, գլխաբաց դուրս գալով խճուղու վրա գտնվող իջևանատան մուտքի ցածլիկ պատշգամբը, դիմեց իր ծառային երիտասարդ ու լիաթուշ, սպիտակավուն աղվամազը ծնոտին ու մանրիկ մարած աչքերով մի տղայի։ Ծառան, որի մեջ ամեն ինչ՝ թե ականջի փիրուզյա օղը, թե օծված, գույնզգույն մազերը, թե քաղաքավարի շարժումները, մի խոսքով բոլորը ցույց էին տալիս, որ նա նորագույն, կատարելագործված սերնդի մարդ էր։ Նա ներողամտաբար նայում էր ճանապարհի երկարությամբ և պատասխանում. — Ոչ, դեռ չեն երևում։ — Չե՞ն երևում, — կրկնեց պարոնը։ — Չեն երևում, — նորից պատասխանեց ծառան։ Պարոնը հառաչեց ու նստեց փոքրիկ նստարանի վրա։ Մինչ նա ոտները տակը ծռած-նստած մտախոհ նայում է իր չորս կողմը, ընթերցողին ծանոթացնենք նրա հետ։ Նրան անվանում են Նիկոլայ Պետրովիչ Կիրսանով։ Իջևանատնից 15 վերստ հեռավորության վրա նա ուներ մի լավ կալված, երկու հարյուր շնչից, կամ, ինչպես նա ինքն էր ասում այն ժամանակից ի վեր, երբ սահմանազատվեց գյուղացիներից և հիմնեց իր «ֆերման», երկու հազար դեսյատինից բաղկացած։ Նրա հայրը, որ 1812 թ. մարտական գեներալ էր, մի կիսագրագետ, կոպիտ, բայց ոչ չար ռուս մարդ, իր ամբողջ կյանքը ծառայության մեջ էր անցկացրել, սկզբում՝ բրիգադայի հրամանատար, հետո էլ՝ դիվիզիայի, շարունակ ապրում էր գավառում, որտեղ իր աստիճանի շնորհիվ բավականին կարևոր դեր էր խաղում։ Նիկոլայ Պետրովիչը իր ավագ եղբոր՝ Պավելի նման, որի մասին կխոսենք քիչ հետո, ծնվել էր Ռուսաստանի հարավում և մինչև տասնչորս տարեկան հասակր դաստիարակվել էր տանը՝ շրջապատված էժանագին տնային դաստիարակներով, համարձակ, բայց շողոքորթ ադյուտանտներով և գնդային ու շտաբային ուրիշ անձերով։ Նրա մայրը, որ Կոլյազինների տոհմիցն էր, աղջիկ ժամանակը՝ Agathe, իսկ գեներալի կին լինելուց հետո՝ Ագաֆոկլեա Կուզմինիշնա Կիրսանովա էր դարձել, պատկանում էր «մայրիկ-հրամանատարների» թվին, դնում էր շքեղ չեպչիկներ և հագնում խշխշան մետաքսե շորեր, եկեղեցում առաջինն էր մոտենում խաչը համբուրելու, խոսում էր շատ բարձր ձայնով, թույլ էր տալիս, որ առավոտները երեխաներր մոտենան և իր ձեռքը համբուրեն, իսկ երեկոներրը քնելուց օրհնում էր նրանց։ Մի խոսքով, ապրում էր քեֆն ուզածի պես։ Նիկոլայ Պետրովիչը, որ թեև ոչ միայն աչքի չէր ընկնում քաջասրտությամբ, այլև վախկոտի անուն էր վաստակել, իբրև գեներալի որդի, պետք է որ իր եղբոր, Պավելի նման, զինվորական ծառայության մտներ, բայց հենց այն օրը, երբ տեղեկություն ստացվեց, որ նա ընդունված է ծառայության, ոտքը կոտրվեց և, երկու ամիս անկողնում պառկելուց հետո, ամբողջ կյանքում մնաց «կաղլիկ» ։ Հայրը ձեռք քաշեց նրանից և թույլ տվեց, որ պատրաստվի քաղաքացիական պաշտոնի համար։ Հենց որ նա տասնութ տարեկան եղավ, հայրը նրան Պետերբուրգ տարավ ու տվեց համալսարան։ Այդ իսկ միջոցին նրա եղբայրը գվարդիական գնդի սպայություն ստացավ։ Երիտասարդները սկսեցին ապրել միասին, միևնույն բնակարանում, իրենց մոր կողմից ազգական Իլյա Կոլյազինի հեռավոր հսկողության տակ, որը մի կարևոր պաշտոնյա էր։ Նրանց հայրը վերադարձավ իր դիվիզիան և իր ամուսնու մոտ, միայն մեկ-մեկ ուղարկում էր որդիներին գորշ թղթի քառորդ թերթիկներ խզբզված գրագրերին հատուկ խոշոր-խոշոր գրերով։ Այդ թերթիկների վերջում խնամքով ստորագրված էին լինում հետևյալ խոսքերը. «Պիսար Կիրսանոֆ, գեներալ-մայոր» ։ Նիկոլայ Պետրովիչը 1835 թ. թեկնածուի կոչումով ավարտեց համալսարանը, և նույն տարին էլ գեներալ Կիրսանովը, որ անհաջող զորատեսի պատճառով արձակվել էր պաշտոնից, կնոջ հետ եկավ Պետերբուրգ ապրելու։ Նա ուզում էր տուն վարձել Տավրիկյան այգու մոտ և արդեն Անգլիական ակումբի[1] անդամ էլ գրվեց, բայց հանկարծակի մեռավ կաթվածից։ Շուտով Ագաֆոկլեա Կուզմինիշնան էլ հետևեց նրան, նա չկարողացավ ընտելանալ մայրաքաղաքի խուլ կյանքին, անցյալի կարոտը նրան մաշեց։ Մինչդեռ Նիկոլայ Պետրովիչը դեռ ծնողների կենդանության ժամանակ և ի մեծ ցավ նրանց արդեն սիրահարվել էր իր բնակարանի նախկին տիրոջ, պաշտոնյա Պրեպոլովենսկու աղջկան, որ մի սիրունատես և, ինչպես ասում են, զարգցած աղջիկ էր — նա ամսագրերում կարդում էր «Գիտություն» բաժնի լուրջ հոդվածները։ Հենց որ սգի օրերն անցան, նա ամուսնացավ նրա հետ և, թողնելով պետական կալվածների մինիստրությունը, ուր հայրը հովանավորների շնորհիվ տեղավորել էր նրան, երջանիկ կյանք էր վարում իր Մաշայի հետ նախ Անտառային ինստիտուտի մոտակայքում վարձած ամառանոցում, հետո՝ քաղաքում, մի փոքրիկ ու սիրունիկ բնակարանում՝ մաքուր սանդուղքով և ցուրտ ընդունարանով, ու վերջում էլ գյուղում, ուր նա վերջնականապես բնակություն հաստատեց և որտեղ էլ շուտով ծնվեց նրա Արկադի որդին։ Ամուսինները շատ լավ ու խաղաղ կյանք էին վարում՝ գրեթե երբեք իրարից չէին բաժանվում, միասին կարդում էին, միասին չորս ձեռքով դաշնամուր նվագում, դուետներ երգում, կինը ծաղիկներ էր աճեցնում-խնամում և հավանոցին վերահսկում, իսկ ինքը շատ ուշ-ուշ գնում էր որսի և զբաղվում էր տնտեսությամբ, իսկ Արկադին աճում էր ու աճում-նույնպես լավ և խաղաղ։ Տասը տարին երազի պես անցավ։ 47 թվին Կիրսանովի կինը վախճանվեց։ Նա հազիվ դիմացավ այդ հարվածին և մի քանի շաբաթվա մեջ ճերմակեց, վիշտը թեկուզ փոքր-ինչ փարատելու համար ուզում էր արտասահման գնալ... բայց վրա հասավ 48 թվականը։ Ակամայից նա վերադարձավ գյուղ և, բավական երկար անգործ մնալուց հետո, զբաղվեց տնտեսական բարեփոխություններով։ 55 թվին սա որդուն տարավ համալսարան, երեք ձմեռ ապրեց նրա հետ Պետերբուրգում, համարյա առանց տնից դուրս գալու և աշխատելով ծանոթություն հաստատել Արկադիի նորատի ընկերների հետ։ Վերջին ձմեռը նա չկարողացավ գալ, — և ահա 1859 թ. մայիսին նրան մենք տեսնում ենք արդեն բոլորովին զառամած, փափլիկ և մի փոքր էլ կորացած, նա սպասում է որդուն, որը, ինչպես մի ժամանակ ինքը, ստացել էր թեկնածուի կոչում։ Ծառան, քաղաքավարության զգացումից դրդված, կամ գուցե թե չցանկանալով իր պարոնի աչքի առաջ մնալ, մտավ դարպասի տակ ու սկսեց չիբուխը ծխել։ Նիկոլայ Պետրովիչը գլխահակ կանգնել նայում էր պատշգամբի խարխուլ աստիճաններին, մի խոշոր խայտաբղետ ճուտ ծանրաքայլ ման էր գալիս նրանց վրա, իր խոշոր, դեղին ոտներով ամուր թխկթխկացնելով։ Աղտոտված կատուն, կողքը պատշգամբի վանդակին դեմ տված, անբարեհաճ դիտում էր նրան։ Արևն այրում էր. իջևանատան կիսամութ հաշտից տաք սև հացի հոտ էր գալիս։ Մեր Նիկոլայ Պետրովիչը անձնատուր եղավ երազանքների։ «Որդիս... թեկնածու... Արկաշան...» շարունակ պտտում էր նրա գլխում։ նա վարձեց մտածել մի որևէ ուրիշ բանի մասին, բայց նորից էին վերադառնում նույն մտքերը։ նրա միտքն րնկսոԼ հանգուցյալ կինր... «Չարժանացավ», — շշնջաց նա հուսալքված... Մի թուխ-կապտավան աղավնի թռավ իջավ ճանապարհի վրա ու շտապ գնաց ջրհորի մոտի փոսում հավաքված ջրից խմելու։ Նիկոլայ Պետրովիչը սկսեց նայել նրան, բայց ականջը արդեն որսում էր մոտեցող անիվների թխկոցը... — Հենց իմանաս նրանք գալիս են, — հայտնեց ծառան դարպասի տակից դուրս թռչելով։ Նիկոլայ Պետրովիչը վեր կացավ իսկույն և աչքերն ուղղեց ճանապարհին։ Երևաց փոստային երեք ձի լծած մի տարանտաս տարանտասում փայլեց ուսանողական գլխարկի շրջանակը և երևաց թանկագին դեմքի ծանոթ ուրվագիծը... — Արկաշա, Արկաշա, — կանչեց Կիրսանովը, առաջ վազելով և ձեռները թափահարելով... Մի քանի վայրկյան անց նրա շրթունքները հպվել էին երիտասարդ թեկնածուի անմորուս, փոշոտված և արևառ թշին։ II — Հայրիկ, թող մի շորերս թափ տամ, — ճանապարհից փոքր-ինչ խզված, բայց պատանեկական զիլ ձայնով ասում էր Արկադին ուրախ-զվարթ պատասխանելով հոր փաղաքշանքին, — տես, ես քեզ էլ բոլորովին կփոշոտեմ։ — Ոչինչ, ոչինչ, — խնդագին ժպիտով կրկնում էր Նիկոլայ Պետրովիչը, և մի երկու անգամ էլ ձեռքով խփեց որդու շինելի օձիքին ու իր սեփական վերարկուին։-Հապա մի տեսնեմ, հապա մի տեսնեմ, — ասաց նա ետ-ետ քաշվելով, և իսկույն էլ շտապ քայլերով գնաց դեպի իջևանատուն խոսելով, «Ա՛, այս կողմ, այս կողմ։ Դե՛, ձիերը շուտ բերեք» ։ Նիկոլայ Պետրովիչը որդուց ավելի էր հուզված երևում, ասես թե մի փոքր շշմել էր, փոքր-ինչ էլ շշկլվել։ Արկադին նրան կանգնեցրեց։ — Հայրիկ, — ասաց նա, — թույլ տուր ծանոթացնեմ քեզ իմ բարի ընկերոջ, Բազարովի հետ, որի մասին ես քեզ այնքան հաճախակի գրում էի։ Նա այնքան սիրալիր էր, որ համաձայնեց հյուր գալ մեզ մոտ։ Նիկոլայ Պետրովիչը արագ շուռ եկավ և, մոտենալով մի բարձրահասակ, փնջավոր երկայն վերնազգեստ հագած մարդու, որը հենց նոր էր տարանտասից դուրս եկել, պինդ սեղմեց նրա մերկ, կարմիր ձեռքը, որը նա միանգամից չմեկնեց նրան։ — Սրտանց ուրախ եմ, — սկսեց նա, — և շնորհակալ մեզ այցելելու բարի դիտավորության համար, հուսով եմ.., թո՞յլ կտաք իմանալու ձեր անունն ու հայրանունը։ — Եվգենի Վասիլևիչ, — ծույլ, բայց առնական ձայնով պատասխանեց Բազարովը և շուռ տալով վերնազգեստի օձիքը, իր ամբողջ դեմքը ցույց տվեց Նիկոլայ Պետրովիչին։ Նա երկար էր, նիհար, լայն ճակատով, վերը տափակ, իսկ ներքևը սրված քթով, խոշոր կանաչավուն աչքերով և ավազագույն, կախ ընկած բակենբարդներով. հանդարտ ժպիտը կենդանություն էր տալիս նրա դեմքին և արտահայտում ինքնավստահությունն ու խելքը։ — Հուսով եմ, սիրելի Եվգենի Վասիլևիչ, որ դուք մեզ մոտ չեք ձանձրանա, -շարունակեց Նիկոլայ Պետրովիչը։ Բազարովի նուրբ շրթունքները հազիվ շարժվեցին, բայց նա ոչինչ չպատասխանեց և միայն գլխարկը մի փոքր վեր բարձրացրեց։ Նրա երկայն և խիտ մուգ-դեղձան մազերը չէին ծածկում ընդարձակ գանգի խոշոր կորնթարդությունները։ — Ուրեմն ինչպե՞ս անենք, Արկադի, — նորից խոսեց Նիկոլայ Պետրովիչը, որդուն դառնալով, — ձիերը հիմա լծել տանք։ Թե՞ ուզում եք հանգստանալ։ — Տանը կհանգստանանք, հայրիկ, հրամայիր թող լծեն։ — Այս րոպեին, այս րոպեին, — վրա բերեց հայրը։— Է՛յ, Պյոտր, լսո՞ւմ ես։ Դե՛, ախպերս, դե շուտ կարգադրիր։ Պյոտրը, որ, իբրև կատարելագործված ծառա, չմոտեցավ իր պարոնի աջը առնելու, այլ միայն հեռվից գլուխ տվեց նրան, նորից պահվեց դարպասի ներքև։ — Ես կառքով եմ այստեղ եկել, բայց ձեր տարանտասի համար էլ երեք ձի կա, — հոգածությամբ ասում էր Նիկոլայ Պետրովիչը, այնինչ Արկադին ջուր էր խմում երկաթյա թասից, որ բերել էր իջևանատան տիրուհին, իսկ Բազարովը ծխամորճը վառեց և մոտեցավ կառապանին, որը ձիերն էր արձակում։ — Միայն կառքս երկու տեղանի է և ահա չգիտեմ, ինչ սւնենք ընկերոջդ… — Նա տարանտասով կգա, — կիսաձայն ընդհատեց Արկադին։— Դու, խնդրեմ, նրա համար մի մտահոգվիր։ Նա հրաշալի տղա է, այնպես պարզ։ Այ, կտեսնես։ Նիկոլայ Պետրովիչի կառապանը ձիերը դուրս բերեց։ — Դե՛, իրար եկ, հաստամորուս, — դիմեց Բազարովը կառապանին։ — Լսիր, Միտյուխա, — վրա բերեց մյուս կառապանը, որ ձեռները մուշտակի հետևի ճեղքվածքների մեջ խրած կանգնել էր հենց այդտեղ, — աղեն ի՞նչ ասաց։ Հենց հաստամորուս էլ ես, որ կաս։ Միտյուխան միայն գլխարկը շարժեց և քրտնած միջնակ ձիու վրայից քաշեց երասանները։ — Դե՛, շուտ, շուտ, տղերք, դո՛ւք էլ օգնեցեք, — բացականչեց Նիկոլայ Պետրովիչը։— Ընծա կտամ։ Մի քանի րոպեում ձիերը լծած պատրաստ էին-հայրը որդու հետ տեղավորվեց կառքում։ Պյոտրը նստեց կառապանի կողքին. Բազարովը թռավ մտավ տարանտասը, գլուխը թաղեց կաշվե բարձի մեջ, և երկու կառքն էլ մեկնեցին։ III — Ա՛յ թե ինչ, վերջապես դու թեկնածու ես, և եկել ես տուն, — ասում էր Նիկոլայ Պետրովիչը ձեռքը Արկադիի երբեմն մեջքին և երբեմն ծնկանը խփելով։— Վերջապես։ — Իսկ ի՞նչ է անում հորեղբայրս։ Առո՞ղջ է, — հարցրեց Արկադին, որը, չնայելով իրեն համակող անկեղծ, համարյա մանկական ուրախությանը, ուզում էր այղ խոսակցությունը շուտով փոխել հուզիչ տրամադրությունից առօրյա խնդիրներին։ — Առողջ է։ Ուզում էր հետս քեզ դիմավորելու գալ, բայց չգիտեմ ինչու–հետո էլի միտքը փոխեց։ — Իսկ դու վաղո՞ւց է ինձ սպասում էիր։ — Մոտ հինգ ժամ կլինի։ — Բարի հայրիկ։ Արկադին աշխուժությամբ շուռ եկավ հոր կողմը և պինդ համբուրեց նրա երեսը։ Նիկոլայ Պետրովիչը կամացուկ ծիծաղեց։ — Քեզ համար ինչ լավ ձի եմ պատրաստել, — սկսեց նա, — այ կտեսնես։ Սենյակիդ պատերն էլ պաստառել եմ տվել։ — Իսկ Բազարովի համար սենյակ կա՞։ — Նրա համար էլ կճարվի։ — Խնդրում եմ, հայրիկ, գուրգուրիր նրան։ Չեմ կարող խոսքով հասկացնել, թե ինչ աստիճանի բարձր եմ գնահատում ես նրա մտերմությունը։ — Նո՞ր ես ծանոթացել նրա հետ։ — Այո, վաղուց չէ։ — Գիտեմ ախր, անցյալ ձմեռ ես նրան չեմ տեսել։ Ինչո՞վ է պարապում։ — Նրա գլխավոր առարկան բնական գիտություններն են։ Ասենք նա ամեն բան էլ գիտե։ Եկող տարի ուզում է բժշկի քննություն տալ։ — Հըմ, ուրեմն բժշկական բաժնումն է, — նկատեց Նիկոլայ Պետրովխչն ու լռեց։— Պյոտր, — վրա բերեց նա ու ձեռքը մեկնեց, — այս եկողները խոմ մեր գյուղացիները չե՞ն։ Պյոտրը նայեց դեպի այն կողմը, ուր ցույց էր տալիս պարոնը։ Մի քանի սայլեր, լծած սանձերն արձակած ձիերը, արագությամբ առաջ էին գլորվում միջգյուղյա նեղ ճանապարհով։ Ամեն մի սայլում մեկ-մեկ, կամ էլ երկու-երկու ռամիկ էին նստած, հագի մուշտակների կրծքները բացած։ — Այո, մեր գյուղացիներն են, — ասաց Պյոտրը։ — Ո՞ւր են գնում, քաղա՞ք չեն գնում, արդյոք։ — Պետք է ենթադրել, որ քաղաք են գնում։ Երևի օղետուն, — ավելացրեց նա արհամարհանքով և մի փոքր կռացավ դեպի կառապանի կողմը, կարծես նրան վկա կանչելով։ Բայց սա տեղիցն անգամ չշարժվեց — դա հին հայացքների տեր մարդ էր, կողմնակից չէր նոր աշխարհայացքների։ — Այս տարի մեծ գլխացավանքների մեջ եմ գյուղացիների հետ, — շարունակեց Նիկոլայ Պետրովիչր, դիմելով որդուն։— Բահրան չեն վճարում։ Ի՞նչ կարող ես անել։ — Իսկ վարձու մշակներից դու գո՞հ ես։ — Այո, — ատամների արանքով արտասանեց Նիկոլայ Պետրովիչր։ — Ցավն այն է, որ նրանց էլ են խելքից հանում և դեռ իսկական ջանք էլ չի նկատվում, չէ։ Ձիասարքը փչացնում են։ Ասենք, հերկում էին, ոչինչ։ Է, աղունը աղացվի՝ ալյուր կդառնա։ Բայց մի՞թե քեզ այժմ տնտեսական գործերը հետաքրքրում են։ — Ցավն այն է, որ դուք ստվերոտ տեղ չունիք, — նկատեց Արկադին, վերջին հարցին չպատասխանելով։ — Հյուսիսային կողմից պատշգամբի վրա մի մեծ մարկիզա[2] եմ շինել տվել, — ասաց Նիկոլայ Պետրովիչը, — այժմ կարելի է բացօթյա էլ ճաշել։ — Այդ հո շատ նման կլինի ամառանոցի... Ասենք, այդ բոլորը չնչին բաներ են։ Բայց ինչ օդ է այստեղի օդը։ Ինչ անուշ հոտ։ Ճիշտ եմ ասում, ինձ թվում է, թե աշխարհիս երեսին ոչ մի տեղ այնպիսի բուրմունք չունի, ինչպես մեր այս վայրերն ունեն։ Այստեղի երկինքն անգամ... Արկադին հանկարծ կանգ առավ, շեղակի հայացք ձգեց դեպի հետև ու լռեց։ — Իհարկե, — նկատեց Նիկոլայ Պետրովիչը, — այստեղ ես ծնվել, այդ պատճառով էլ այստեղ ամեն ինչ քեզ պիտի թվա առանձնահատուկ... — Էհ, հայրիկ, այդ միևնույն է, մարդս որտեղ էյ ծնված լինի։ — Այնուամենայնիվ... — Ոչ, այդ բոլորովին միևնույն է։ Նիկոլայ Պետրովիչր կողքից նայեց որդուն, և կառքը կես վերստի չափ անցած կլիներ, որ խոսակցությունը վերսկսվեց նրանց մեջ։ — Չեմ հիշում գրե՞լ եմ քեզ թե չէ, որ քո նախկին դայակը, Եգորովնան, մեռավ, — սկսեց Նիկոլայ Պետրովիչը։ — Մի՞թե։ Խեղճ պառավ։ Իսկ Պրոկոֆիչը կենդանի՞ է։ — Կենդանի է և ամենևին էլ չի փոխվել։ Էլի այնպես շարունակ փնթփնթում է։ Առհասարակ Մարյինոյում դու մեծ փոփոխություն չես գտնի։ — Քո գործակատարը էլի միևնո՞ւյնն է։ — Այ, մենակ գործակատարին է, որ ես փոխել եմ։ Վճռել եմ այլևս ճորտությունից ազատված արձակվածներից մոտս ոչ ոքի չպահել, կամ գոնե նրանց ոչ մի պատասխանատու պաշտոն չտալ։ (Արկադին աչքով Պյոտրին ցույց տվեց) il est libre en effet[3], — ցած ձայնով նկատեց Նիկոլայ Պետրովիչը, — բայց ախր նա սենեկապան է։ Այժմ իմ գործական տարը քաղքենիներից է, թվում է, աչքաբաց տղա է։ Տարեկան երկու հարյուր հիսուն ռուբլի եմ նշանակել։ Ասենք, — ավելացրեց Նիկոլայ Պետրովիչը՝ ճակատն ու ունքերը շփելով, որը միշտ նրա ներքին շփոթության նշանն էր, — հենց նոր ասացի քեզ, որ Մարյինոյում դու փոփոխություն չես գտնի... Այղ այնքան էլ իրավացի չէ։ Պարտքս եմ համարում քեզ նախազգուշացնելու, որ թեպետ... նա մի վայրկյան կմկմաց ու հետո արդեն շարունակեց ֆրանսերեն. — Խստապահանջ բարոյագետը իմ անկեղծությունը կարող է անտեղի համարել, բայց, նախ որ այդ բանը թաքցնել չի կարելի, իսկ երկրորդն էլ, քեզ հայտնի է, ես միշտ էլ առանձին սկզբունքներ եմ ունեցել հոր վերաբերմունքի մասին դեպի որդին։ Ասենք, դու, իհարկե, իրավացի կլինես ինձ դատապարտելու։ Իմ տարիքում... Մի խոսքով, այն… այն աղջիկը, որի մասին դու, հավանորեն, արդեն լսել ես։ — Ֆե՞նիչկան, — առանց քաշվելու հարցրեց Արկադին։ Նիկոլայ Պետրովիչը կարմրեց։ — Խնդրում եմ, նրա անունը բարձր մի ասա... Այո… նա այժմ մոտս է ապրում։ Ես նրան տեղավորեցի տանս… այնտեղ երկու մանր սենյակներ կային։ Բայց այդ ամենը կարելի է փոխել։ — Ներեցեք, հայրիկ, ի՞նչ հարկ կա։ — Բարեկամդ մեզ մոտ հյուր է լինելու... անհարմար է... — Բազարովի վերաբերմամբ դու մի անհանգստանա։ Նա այդ բոլորից բարձր է։ — Էհ, դու էլ, վերջապես, — բացատրեց Նիկոլայ Պետրովիչը։— Ցավն այն է, որ կից տնակն էլ հարմար չէ։ — Զարմանալի մարդ ես, հայրիկ, դու կարծես թե ներողություն ես խնդրում, — վրա վերեց Արկադին։— Չե՞ս ամաչում։ — Իհարկե, ես պետք է ամաչեմ, — պատասխանեց Նիկոլայ Պետրովիչը, ավելի ու ավելի կարմրելով։ — Հերիք է, հայրիկ, հերիք է, արա ինչպես ուզում ես։— Արկադին անուշ ժպտաց։ «Տես ինչ բանի համար է ներողություն խնդրում», — մտածեց նա ինքն իրեն, և դեպի իր բարի ու փափկասիրտ հայրը տածած վեհանձն քնքշության զգացումը, միախառնված մի ինչ-որ ծածուկ գերակշռության գիտակցության հետ, համակեց նրա հոգին։— Հերիք է, խնդրում եմ, — նորից կրկնեց նա ակամա զարմանալով իր սեփական զարգացման և ազատության գիտակցությունից։ Նիկոլայ Պետրովիչը, որ շարունակում էր շփել իր ճակատը, մատների արանքից նայեց որդու վրա, և մի ինչ-որ բան ծակեց նրա սիրտը... Բայց իսկույն էլ նա ինքն իրեն մեղադրեց։ — Այ, այստեղից արդեն մեր արտերն են գալիս, — ասաց նա երկար լռությունից հետո։ — Իսկ այս դիմացինը կարծեմ մեր անտա՞ռն է, — հարցրեց Արկադին։ — Այո, մերն Է։ Միայն թե ես այն ծախել եմ։ Այս տարի կտրելու են։ — Ինչո՞ւ ծախեցիր։ — Փող էր պետք, մանավանդ որ այդ հողն անցնում է գյուղացիներին։ — Որոնք քեզ հարկ չե՞ն տալիս։ — Այդ արդեն իրենց գործն է։ Բայց հո վերջիվերջո մի օր տալու են։ — Ափսոս անտառ, — նկատեց Արկադին և սկսեց չորս կողմը դիտել։ Այն տեղերը, որտեղից նրանք անցնում էին, չէին կարող գեղեցիկ կոչվել։ Դաշտեր ու անվերջ դաշտեր էին, որ տարածվում էին մինչև երկնակամարին հասնող հորիզոնը, մերթ բարձրանում էին թեթև, մերթ նորից ցած իջնում։ Տեղ-տեղ երևում էին փոքրիկ անտառներ և ցիր ու ցան ընկած կարճահասակ թփեր, ոլորապտույտ ձորակներ, որոնք հիշեցնում էին նրանց սեփական պատկերը Եկատերինայի ժամանակներից մնացած հին հատակագծերի վրա։ Պատահում էին նաև գետակներ, խորն ընկած ափերով, փոքրիկ լճակներ՝ անպետք ամբարտակներով, և գյուղակներ ցածր խրճիթներով, սևացած, հաճախ կիսով չափ քամուց պոկված տանիքների տակ, և ցախահյուս պատերով, կալ անելուց ծռված շինություններ և դատարկ մնացած մարագի կողքին բացած ահագին դարպաս, և եկեղեցիներ, մերթ աղյուսաշեն ու տեղ-տեղ ծեփը թափված, մերթ փայտաշեն, վրայի խաչը ծռված ու ավերված գերեզմանատներով։ Արկադիի սիրտը հետզհետե ճմլվում էր։ Կարծես դիտմամբ հանդիպող գյուղացիները բոլորը գջլոտված էին, քոնձռոտ ձիերի վրա. ճանապարհի կողքին բուսած եղևնիներն էլ նմանում էին ցնցոտի հագած մուրացկանների պոկոտված կեղևներով ու կոտրտված ճյուղերով, փրչոտ, լղարած, կարծես կրծոտած, կովերը ագահությամբ պոկոտում էին առուների մեջ բուսնած խոտը։ Այնպես էր թվում, թե նրանք հենց նոր էին դուրս պրծել ինչ որ մեկի ահռելի, մահաբեր ճիրաններից, և այս ուժասպառ կենդանիների ողորմելի տեսքը, գարնանային այս կարմիր օրվա մեջ, մարդու աչքերի առաջ, պատկերացնում էր անմխիթար, անվերջ ձմեռվա սպիտակ ուրվականը իր բուքերով, սառնամանիքներով ու ձյուներով... «Չէ՛, — մտածեց Արկադին, — աղքատ երկիր է սա. ոչ աշխատանք է երևում և ոչ ունևորություն։ Ո՛չ, ո՛չ, չի կարելի նրան այսպես թողնել, անհրաժեշտ է բարեփոխություններ մտցնել... բայց ինչպե՞ս անել, որտեղից սկսել» … Այսպես էր մտածում Արկադին... և մինչ նա այդպես մտածում էր, գարունն իր անելիքն անում էր։ Չորս կողմն ամեն ինչ փթթում էր ոսկյա կանաչով, ամեն ինչ ընդարձակ ու քնքուշ կերպով հուզվում էր ու պսպղում ջերմ քամու անդորը շնչի տակ, ամեն բան ծառերը, թփերն ու խոտերը... Ամեն տեղ անվերջ ու հնչուն հոսանքի նման գեղգեղում էին արտույտները, վայրի սիրամարգերը մեկ ճչում էին սավառնելով հարթ մարգագետինների վրա, մերթ լռիկ վազում էին կոշտերի վրայով։ Տուլաշները զբոսնում էին դեռ գարնանացանի քնքուշ, մով կանաչներում, սևին տալով, նրանք կորչում էին արդեն սպիտակին տվող տարեկանի մեջ և երբեմն միայն գլուխներն էին երևում ցանքի ծխագույն ալիքների միջից։ Արկադին նայում էր, նայում, և նրա մտքերը կամաց, կամաց թուլանալով անհետանում էին... նա վրայից ձգեց շինելը և այնպիսի զվարթ կերպարանքով, այնպես պատանու նման նայեց հորը, որ սա կրկին գրկախառնվեց նրան։ — Արդեն հասնում ենք, -. նկատեց Նիկոլայ Պետրովիչը, — հենց որ բարձրանանք այս բլրակը, տունը կերևա։ Լավ ժամանակ կանցկացնենք, Արկաշա, դու ինձ կօգնես տնտեսական գործերում, եթե միայն քեզ այդ չի ձանձրացնի։ Այժմ հարկավոր է, որ մենք իրար հետ սերտ կերպով բարեկամանանք, միմյանց լավ հասկանանք, այնպես չէ՞։ — Իհարկե, — ասաց Արկադին, — բայց ինչ հրաշալի օր է այսօր։ — Քո գալու պատճառով է, հոգիս։ Այո, գարնան ամենափայլուն ժամանակն է։ Իսկապես, ես համաձայն եմ Պուշկինին — հիշո՞ւմ ես «Եվգենի Օնեգինի» մեջ. Դու ինձ համար թախիծ ես բերում, — Արկադի, — կանչեց Բազարովը տարանտասի միջից, — լուցկի ուղարկիր ինձ. լուցկի չկա ծխամորճս կպցնեմ։ Նիկոլայ Պետրովիչը լռեց, իսկ Արկադին, որ նոր-նոր սկսում էր լսել նրան ոչ առանց զարմանքի և ոչ առանց համակրանքի, շտապեց հանել գրպանից արծաթյա տուփիկով լուցկին ու Պյոտրի միջոցով ուղարկեց Բազարովին։ — Սիգար կուզե՞ս, — դարձյալ կանչեց Բազարովը։ — Ուղարկիր, — պատասխանեց Արկադին։ Պյոտրը վերադարձավ և տուփի հետ միասին Արկադիին տվեց նաև մի հաստ սև սիգար։ Արկադին իսկույն սիգարը կպցրեց, իր շուրջը տարածելով մի այնպիսի սուր ու թթու ծխախոտի հոտ, որ Նիկոլայ Պետրովիչը, որը իր կյանքում երբեք չէր ծխել, ակամա, թեև որդուն չվիրավորելու համար, աննկատելի կերպով քիթը մյուս կողմն էր շուռ տալիս։ Քառորդ ժամից հետո երկու կառքն էլ կանգ առան նոր կառուցված փայտաշեն տան պատշգամբի առաջ, որը ներկված էր մոխրագույն ներկով, իսկ երկաթապատ կտուրը կարմիր ներկով։ Հենց այս էլ Մարյինոն էր, նույնպես Նոր-Շենը, կամ թե չէ, գյուղացոց լեզվով, Բոբիլի-Խուտորը։ IV Իրենց պարոններին դիմավորելու համար տան ծառաների բազմությունը դուրս չէր եկել պատշգամբ, միայն տասներկու տարեկան մի աղջիկ երևաց այնտեղ, իսկ նրա հետևից էլ տնից դուրս եկավ մի ջահել տղա, որ շատ նման էր Պյոտրին, հագել էր բաճկոնի ձևի սպիտակ, զինանշավոր բոճակներով մոխրագույն համազգեստ։ Սա Պավել Պետրովիչ Կիրսանովի սպասավորն էր։ Նա անխոս բաց արեց սայլակի դռնակը ու ետ քաշեց տարանտասի ծածկոցը։ Նիկոլայ Պետրովիչը որդու և Բազարովի հետ անցավ մութ և համարյա դատարկ դահլիճով, որի դռան հետևից հարևանցի կերպով երևաց մի կանացի երիտասարդ դեմք, ու մտավ ընդունարան, որը կահավորված էր նորագույն ճաշակով։ — Ահավասիկ արս էլ մեր տունը, — ասաց Նիկոլայ Պետրովիչը, գլխարկը հանելով ու մազերը թափահարելով։-Այժմ ամենագլխավորն այն է, որ մի լավ ընթրենք ու հանգոստանանք։ — Հիրավի, ուտելը վատ չէր լինի, — ձգձգվելով նկատեց Բազարովն ու նստեց գահավորակի վրա։ — Այո, այո, ընթրիքը տվեք, շուտ արեք։— Նիկոլայ Պետրովիչն առանց մի ակնհայտ պատճառի ոտներով թըխկ–թըխկացրեց։— Ահավասիկ, Պրոկոֆիչն էլ եկավ։ Ներս մտավ վաթսուն տարեկան մի մարդ, սպիտակահեր, լղար ու թխադեմ, նա հագել էր պղնձե կոճակներով դարչնագույն ֆրակ և վզին փաթաթել վարդագույն թաշկինակ։ Նա հարգալից ժպտաց, մոտեցավ Արկադիի ձեռքը համբուրեց և, հյուրին գլուխ տալով, քաշվեց ղռան մոտ ու ձեռները հետևը դրած կանգնեց։ — Ահա նա, Պրոկոֆիչ, — սկսեց Նիկոլայ Պետրովիչը։ — Վերջապես մեզ մոտ եկավ... Հը, ինչպե՞ս ես գտնում նրան։ — Շատ լավ դրության մեջ, — ասաց ծերունին ու նորից ժպտաց, բայց և իսկույն էլ թավ ունքերը կիտեց։— Կհրամայե՛ք սեղան պատրաստեմ, — ասաց նա ազդու շեշտով։ — Այո՛, այո՛, խնդրեմ։ Բայց դուք նախ ձեր սենյակը չե՞ք գնա, Եվգենի Վասիլիչ։ — Ոչ, շնորհակալ եմ, կարիք չկա։ Միայն պատվիրեցեք, որ ճամպրուկս այնտեղ տանեն և մեկ էլ ահա այս վերնազգեստս, — ավելացրեց նա վրայից հանելով բալախոնը։ — Շատ լավ։ Պրոկոֆիչ, դե վերցրու նրանց շինելը։ (Պրոկոֆիչը կարծես տարակուսանքով երկու ձեռքով վերցրեց Բազարովի «վերնազգեստը» և, գլխից բարձր բռնած, ոտքերի մատների վրա հեռացավ) ։ — Իսկ դու, Արկադի, մի րոպե քո սենյակը կերթա՞ս։ — Այո՛, պետք է փոքր ինչ մաքրվել, — պատասխանեց Արկադին և արդեն ուզում էր դեպի դուռը գնալ, բայց այդ րոպեին ընդունարանը մտավ միջակ հասակով, անգլիական մութ սյուտ[4] հագած մի մարդ, վզին մոդայիկ, նոր ձևի ցածլիկ փողպատ, ոտներին լայքե կոշիկ, դա Պավել Պետրովիչ Կիրսանովն էր։ Ըստ արտաքին տեսքի նա քառասունհինգ տարեկան կլիներ, նրա կարճ խուզած սպիտակ մազերը, նոր արծաթի նման, մուգ փայլ ունեին, դեմքը, որ մաղձոտ էր, բայց առանց կնճիռների, և արտակարգ կանոնավոր ու մաքուր, կարծես թե հմուտ անդրիագործի նուրբ կտրիչով էր դուրս բերված, զարմանալի գեղեցկության հետքեր ուներ։ Մանավանդ շատ սիրուն էին պայծառ, սև, երկարավուն աչքերը։ Արկադիի հորեղբոր ամբողջ կերպարանքը գեղեցկատես ու ազնվազարմ, պահպանել էր իր պատանեկական վայելչակազմությունը և այն ձգտումը հեռանալու հողից դեպի վեր, որը մեծ մասամբ քսան տարեկանից հետո անհետանում է։ Պավել Պետրովիչը վարտիքի գրպանից հանեց իր երկար, կարմրագույն եղունգներով գեղեցիկ ձեռքը, որ արևակնյա կոճակավոր բազպանի քնքուշ սպիտակության պատճառով ավելի ևս գեղեցիկ էր թվում, և մեկնեց եղբոր որդուն։ նախապես կատարելով եվրոպական «shake hands» [5], նա երեք անգամ, ռուսական սովորությամբ, համբուրվեց նրա հետ, այսինքն իր անուշահոտ բեղերով երեք անգամ կպավ նրա թշերին ու ասաց՝ «Բարի գալուստ» ։ Նիկոլայ Պետրովիչը նրան ներկայացրեց Բաղարովին. Պավել Պետրովիչը իր ճկուն իրանը խոնարհեց ու թեթևակի ժպտաց, բայց ձեռքը չտվեց և նույնիսկ ձեռքը նորից գրպանը դրեց։ — Ես արդեն կարծում էի, թե այսօր այլևս չեք գա, — հաճելի ձայնով ասաց նա սիրալիր շորորալով, ուսերը վեր քաշելով ու սպիտակ, սիրուն ատամները ցույց տալով։— Ճանապարհին հո որևէ բան չպատահե՞ց… — Ոչինչ չպատահեց, — պատասխանեց Արկադին, — ճանապարհին փոքր-ինչ ուշացանք։ Դրա համար էլ մենք այժմ գայլի նման քաղցած ենք։ Հայրիկ, Պրոկոֆիչին շտապեցրու, իսկ ես այս րոպեիս կգամ։ — Սպասիր, ես էլ հետդ գամ, — բացականչեց Բաղարովը, տեղից վեր թռչելով։ Երկու երիտասարդները դուրս եկան։ — Այս ո՞վ է, — հարցրեց Պավել Պետրովիչը։ — Արկաշայի ընկերը, նրա ասելով, մի շատ խելոք մարդ։ — Նա մեզ մոտ հյո՞ւր է մնալու։ — Այո։ — Այս երկարամա՞զը։ — Այո, այո։ Պավել Պետրովիչը եղունգներով սեղանը թխկթխկացրեց։ — Ինձ թվում է, որ Արկադին s’est dégourdi[6], -նկատեց նա։— Ուրախ եմ նրա վերադարձին։ Ըթրիքին քիչ էին խոսում։ Մանավանդ Բազարովը համարյա ոչինչ չէր ասում, բայց ուտում էր շատ։ Նիկոլայ Պետրովիչը զանազան դեպքեր էր պատմում իր, ինչպես ինքն էր ասում, ֆերմերական կյանքից, խոսում էր առաջիկայում կառավարության ձեռք առնելիք միջոցների մասին, մասնաժողովների, պատգամավորների, մեքենաներ մտցնելու անհրաժեշտության մասին և այլն։ Պավել Պետրովիչը ծանր-ծանր ետ ու առաջ էր քայլում սեղանատան մեջ (նա երբեք ընթրիք չէր անում), երբեմն-երբեմն բերանին էր տանում կարմիր գինով լի փոքրիկ բաժակը, մի կում խմում և էլ ավելի հազվադեպ որևէ դիտողություն կամ, ավելի շուտ, այսպիսի բացականչություն անում, «հը, էհե, հըմ» ։ Արկադին մի քանի նորություններ հաղորղեց Պետերբուրդի կյանքից, բայց նա իրեն մի փոքր անհարմար դրության մեջ էր զգում, դա այն անհարմարությունն էր, որ սովորաբար համակում է երիտասարդ մարդուն, երբ նա արդեն երեխա լինելուց նոր է դադարել և վերադարձել է այն տեղը, ուր նրան սովոր են տեսնել ու համարել երեխա։ Նա անտեղի ձգձգում էր իր ասածները, խույս էր տալիս «հայրիկ» խոսքից և մինչև իսկ մի անգամ փոխարինեց նրան «հայր» բառով, ճիշտ է, այդ բառը քթի տակ արտասանեց, ավելորդ համարձակությամբ իր բաժակի մեջ ավելի գինի լցրեց, քան ինքն ուզում էր, և բոլոր գինին էլ խմեց։ Պրոկոֆիչն աչքը նրանից չէր հեռացնում և միայն շրթունքներն էր ծամծմում։ Ընթրիքից հետո ամենքն էլ անմիջապես բաժանվեցին։ — Ինչ տարօրինակ մարդ է եղել հորեղբայրդ, — ասում էր Բազարովը գիշերազգեստով Արկադիի անկողնի մոտ նստած ու կարճ ծխամորճը ****ով։— Ինչ պճնամոլություն է գյուղ տեղում։ Հապա եղունգնե՞րը… իսկ և իսկ ցուցահանդես ուղարկելու բան է։ — Դե, դու, իհարկե, չգիտես, — պատասխանեց Արկադին, — թե նա ինչ անուն է ունեցել իր ժամանակին։ Մի ուրիշ անգամ ես նրա պատմությունը կպատմեմ քեզ։ Ախր նա շատ գեղեցիկ տղամարդ է եղել, կանանց գժվացրել է իր գեղեցկությամբ։ — Ահա թե ինչ։ Ուրեմն, ըստ հին սովորության։ Ափսոս, որ այստեղ հրապուրելու մարդ չկա։ Ես շարունակ դիտում էի նրան, ինչ զարմանալի օձիքներ ունի, կարծես քարից լինի, կզակն էլ այնպես մաքուր սափրված է։ Ծիծաղելի բան չէ՞, Արկադի Նիկոլայիչ։ — Գուցե։ Միայն թե նա իրոք լավ մարդ է։ — Հնամենի երևույթ է։ Իսկ հայրդ պատվական մարդ է։ Նա իզուր է ոտանավորներ կարդում և տնտեսությունից էլ հազիվ թե բան է հասկանում, բայց բարի մարդ է։ — Հայրս իսկապես ոսկի մարդ է։ — Նկատեցի՞ր ինչպես քաշվում է։ Արկադին գլխով արավ, որպես թե ինքը չէր քաշվում։ — Զարմանալի մարդիկ են այս ծեր ռոմանտիկները, — շարունակեց Բազարովը։— Իրենց նյարդային համակարգն այնքան կզարգացնեն, որ գրգռման աստիճանի հասնի… և դրանով էլ խանգարվում է հավասարակշռությունը։ Սակայն, ներիր։ Իմ սենյակում անգլիական լվացարան է դրված, մինչդեռ դուռը փակ չունի։ Այնուամենայնիվ պետք է այդ բանը խրախուսել անգլիական լվացարանները, այսինքն առաջադիմությունը։ Բազարովը գնաց, իսկ Արկադիին համակեց բերկրության զգացումը։ Ինչ քաղցր բան է քնել հայրենի կտրի տակ, ծանոթ անկողնի մեջ, այն վերմակի տակ, որի վրա աշխատել են սիրելի ձեռներ, գուցե և դայակի ձեռները, այդ բարի, քնքուշ ու անխոնջ ձեռները։ Արկադին հիշեց Եգորովնային և հառաչեց, և մաղթեց նրան երկնային արքայություն։ Նա իր համար չէր աղոթում։ Նա էլ, Բազարովն էլ շատ շուտով քնեցին, բայց տանը եղած մյուս անձինք դեռ երկար ժամանակ չէին քնում։ Որդու վերադարձը հուզել էր Նիկոլայ Պետրովիչին։ Նա անկողին մտավ, բայց մոմերը չհանգցրեց և, գլուխը ձեռքին հենած, երկար մտածմունքների մեջ էր։ Եղբայրը կեսգիշերը վաղուց անց դեռ նստած էր իր առանձնասենյակում գամբսոմյան լայն բազկաթոռում, բուխարու դիմաց, որի մեջ թույլ վառվում էր քարածուխը։ Պավել Պետրովիչը չէր հանվել, միայն չինական անկրունկ կարմիր հողաթափերն էին փոխարինել նրա ոտներին լայքավոր ոտնամաններին։ Ձեռքին բռնել էր նա Galignani[7] վերջին համարը, բայց չէր կարդում, նա աչքը հառած նայում էր բուխարուն, որտեղ մերթ մարելով, մերթ բորբոքվելով թրթռում էր կապտավուն բոցը... Աստված գիտե, թե որտեղ էին թափառում նրա մտքերը, բայց նրանք մենակ անցյալում չէր, որ թափառում էին՝ նրա դեմքի արտահայտությունը կենտրոնացած էր ու մռայլ, որը չի լինում, երբ մարդ զբաղված է միմիայն հիշողություններով։ Իսկ հետևի փոքրիկ սենյակում, մեծ սնդուկի վրա, կապույտ բաճկոն հագած և մուգ մազերի վրայից սպիտակ գլխաշոր ձգած, նստել էր մի նորատի կին, Ֆենիչկան, և երբեմն ականջ էր դնում, երբեմն նիրհում, երբեմն էլ նայում էր բաց դռանը, որի մյուս կողմում երևում էր մանկական մահճակալը և լսվում քնած մանկան համաչափ շնչառությունը։ V Մյուս օրն առավոտյան Բազարովը ամենքից վաղ զարթնեց և դուրս եկավ տնից։ «էհե՜, — մտածեց նա իր չորս կողմը նայելով։— Էս ինչ անպետք տեղ է եղել» ։ Երբ Նիկոլայ Պետրովիչը իր գյուղացիներից սահմանաբաժանվեց, ստիպված էր իր նոր դաստակերտի համար հատկացնել չորս դեսյատին բոլորովին տափարակ ու լերկ տարածություն։ Նա շինեց տուն, ֆերմա և ծառաների համար բնակարաններ, պարտեզ գցեց, լճակ ու երկու հոր վարեց, բայց մատղաշ ծառերը լավ չէին բռնում, լճակում շատ քիչ ջուր հավաքվեց, իսկ ջրհորների ջուրը աղահամ էր։ Միայն հասմիկների և ակացիաների տունկերից կազմված զովանոցը բավականաչափ աճեց, այնտեղ երբեմն թեյում էին ու ճաշում։ Բազարովը մի քանի րոպեում անցավ պարտեզի բոլոր ուղիներով, գոմ ու ախոռ մտավ, երկու տղա գտավ և նրանց հետ իսկույն էլ ծանոթություն հաստատեց և հետները միասին գնաց դաստակերտից մի վերստ հեռու, փոքրիկ ճահճուտը՝ գորտեր որսալու։ — Ինչի՞դ են պետք գորտերը, պարոն, — հարցրեց տղաներից մեկը։ — Այ թե ինչի համար, — պատասխանեց Բազարովը, որ մի առանձին ընդունակություն ուներ ստորին կարգի մարդկանց վստահությունը գրավելու, թեև երբեք նրանց երես չէր տալիս և հետները անփույթ էր վարվում, — էս գորտը շերտատում եմ ու սկսում նայել, թե ինչ է կատարվում նրա ներսը. և որովհետև ես էլ, դու էլ միևնույն գորտն ենք, միայն թե մենք ոտների վրա ենք ման գալիս, ես էլ կարող եմ իմանալ, թե ինչ է կատարվում նաև մեր ներսում։ — Ախր, ինչի՞դ է հարկավոր։ — Որպեսզի, երբ դու հիվանդանաս ու ես քեզ բժշկելու լինեմ, չսխալվեմ։ — Դու ի՞նչ է, դոխտր ես։ — Այո։ — Վասկա, լսիր, պարոնն ասում է, թե ես էլ դու էլ միևնույն գորտն ենք։ Զարմանք բան է։ — Ես նրանցից, գորտից վախում եմ, — նկատեց Վասկան, որ յոթնամյա, վուշի նման սպիտակ մազերով աղա էր, ոտաբոբիկ, հագին օձիքավոր բաճկոն։ — Ի՞նչ կա վախենալու։ Մի՞թե նրանք կծում են։ — Դեհ, մտեք ջուրը, փիլիսոփաներ, — ասաց Բազարովը։ Մինչ այդ Նիկոլայ Պետրովիչն էլ էր արթնացել ու գնացել Արկադիի սենյակը։ Արկադին արդեն հագնված էր։ Հայր ու որդի դուրս եկան պատշգամբ, զովանոցի տակ, բազրիքի մոտ դրված սեղանի վրա, հասմիկի խոշոր փնջերի միջև արդեն եռում էր հեշտաեռը։ Եկավ այն աղջիկը, որ երեկ առաջինը դիմավորեց նրանց պատշգամբում, և բարակ ձայնով ասաց. — Ֆեդոսյա Նիկոլաևնան մի քիչ հիվանդ է, չեն կարող գալ. հրամայեցին ձեզ հարցնել ինքնե՞րդ եք թեյ լցնելու, թե Դունյաշային ուղարկի։ — Ես, ես ինքս կանեմ, — շտապ վրա բերեց Նիկոլայ Պետրովիչը։-Դու թեյ ինչո՞վ ես խմում, Արկադի, սերո՞վ թե լիմոնով։ — Սերով, — պատասխանեց Արկադին և փոքր-ինչ լռելուց հետո հարցական եղանակովդ արտասանեց, — հայրի՞կ։ Նիկոլայ Պետրովիչը շփոթվելով նայեց որդուն։ — Ի՞նչ է, — ասաց նա։ Արկադին աչքերը կախեց։ — Ներիր, հայրիկ, եթե հարցս քեզ անտեղի թվա, — սկսեց նա, — բայց դու ինքդ քո երեկվա անկեղծությամբ ստիպում ես ինձ էլ անկեղծ լինել... հո չե՞ս բարկանա... — Ասա։ — Դու ինձ համարձակություն ես տալիս քեզ հարցնելու... Արդյոք Ֆեն... արդյոք նրա թեյ լցնելու չգալը այն պատճառով չէ՞, որ ես այստեղ եմ։ Նիկոլայ Պետրովիչը մի փոքր շուռ տվեց երեսը։ — Գո՛ւցե, — ասաց նա վերջապես, — նա կարծում է… նա ամաչում է… Արկադին աչքերն արագ ուղղեց հոր վրա։ — Իզուր է ամաչում։ Նախ՝ քեզ արդեն հայտնի է իմ մտածելակերպը (Արկադին շատ մեծ հաճույք էր զգում այդ խոսքերն արտասանելիս) և երկրորդն էլ մի՞թե ես մազաչափ անգամ կուզենամ նեղել քո կյանքը, քո սովորությունները։ Մանավանդ, համոզված եմ, որ դու չէիր կարող վատ ընտրություն անել։ Եթե դու թույլ ես տվել նրան ապրել քեզ հետ միևնույն հարկի տակ, ասել է, թե նա դրան արժանի է։ Համենայն դեպս որդին հոր դատավորը լինել չի կարող, մանավանդ ես, և մանավանդ քեզ նման մի հոր նկատմամբ, որը ոչ մի ժամանակ և ոչ մի բանում իմ ազատությունը չի ճնշել։ Սկզբում Արկադիի ձայնը դողում էր, նա զգում էր իրեն մեծահոգի, բայց հասկանում էր, որ հոր գլխին խրատի նման մի բան է կարդում։ Սակայն սեփական խոսքերի ձայնը սաստիկ ազդում է մարդու վրա, և Արկադին վերջին խոսքերն արտասանեց անդրդվելի և նույնիսկ տպավորիչ։ — Շնորհակալ եմ, Արկաշա, — խուլ ձայնով խոսեց Նիկոլայ Պետրովիչը, և նրա մատները դարձյալ ճակատի և հոնքերի վրայով սկսեցին շարժվել։— Քո ենթադրությունները իրոք արդարացի են։ Իհարկե, եթե այդ աղջիկն արժանի չլիներ... Սա մի թեթևամիտ քմահաճույք չէ։ Ինձ համար հեշտ չէ այդ մասին քեզ, հետ խոսել։ Բայց դու հասկանում ես, իհարկե, որ նրա համար դժվար էր քո ներկայությամբ, այն էլ այստեղ գալուդ հենց առաջին օրը։ — Թե որ այդպես է, ես ինքս կգնամ նրա մոտ, — բացականչեց Արկադին մեծահոգության զգացմունքների նոր թափով և տեղից վեր թռավ։— Ես նրան կհասկացնեմ, որ ամենևին ինձանից քաշվելու ոչինչ չկա։ Նիկոլայ Պետրովիչն էլ վեր կացավ։ — Արկադի, — ասաց նա, — ախր... ինչպես կարելի է… այնտեղ... Քեզ չեմ նախազգուշացրել, որ… բայց Արկադին այլևս չէր լսում նրան և վազեց, գնաց պատշգամբից։ Նիկոլայ Պետրովիչը նայեց նրա հետևից ու շփոթված նստեց աթոռի վրա։ Նրա սիրտը բաբախում էր… Այդ րոպեին նրան պատկերացավ արդյոք իր և որդու ապագա փոխհարաբերությունների անխուսափելի տարօրինակությո՞ւնը, թե՞ գիտակցում էր նա, որ Արկադին գուցեև ավելի հարգանք ցույց տար իրեն, եթե բոլորովին չշոշափեր այդ հարցը, կամ կշտամբո՞ւմ էր նա արդյոք ինքն իրեն իր թուլամորթության համար դժվար է ասել, այդ բոլոր զգացումներն էլ կային նրանում, բայց իբրև զգացողություններ և այն էլ անորոշ, իսկ երեսի կարմրությունը չէր անցնում, և սիրտն էլ բաբախում էր։ Լսվեցին շտապ քայլեր, և պատշգամբ եկավ Արկադին։ — Հայր, մենք ծանոթացանք, — բացականչեց նա, և նրա դեմքի վրա փայլեց մի քաղցր ու բարի հանդիսավորություն։— Ճիշտ որ, Ֆեդոսյա Նիկոլաևնան մի քիչ առողջ չէ այսօր և կգա քիչ ուշ։ Բայց ինչպես է, որ դու ինձ չես ասել, թե ես եղբայր ունեմ։ Եթե իմանայի, ես հենց երեկ երեկոյան կհամբուրեի նրան, ինչպես որ այս րոպեիս համբուրեցի։ Նիկոլայ Պետրովիչն ուզում էր մի բան ասել, ուզում էր վեր կենալ տեղից և գիրկը բանալ... Արկադին ինքը նրա վզովն ընկավ։ — Այդ ի՞նչ է։ Դարձյա՞լ գրկախառնվել եք, — նրանց հետևից լսվեց Պավել Պետրովիչի ձայնը։ Հայր ու որդի երկուսն էլ հավասարապես ուրախացան, որ նա երևաց այդ րոպեին։ Լինում են սրտաշարժ վիճակներ, որոնցից սակայն մարդ ուզում է շուտ դուրս գալ։ — Ինչո՞ւ ես զարմանում, — ռւրախ-ուրախ ասաց Նիկոլայ Պետրովիչը։— Ախր այնքան եմ սպասել Արկաշային... Երեկվանից չեմ հասցրել մի կուշտ նայելու վրան։ — Ամենևին էլ չեմ զարմանում, — նկատեց Պավել Պետրովիչը, — ես ինքս էլ կուզենայի հետը համբուրվել։ Արկադին մոտեցավ հորեղբորը ու նորից երեսին զգաց նրա անուշաբույր բեղերի հպումը։ Պավել Պետրովիչը սեղանի մոտ նստեց։ Նա հագել էր անգլիական ճաշակի նուրբ հագուստ, գլխին դրել էր փոքրիկ ֆես։ Այս ֆեսն ու անփույթ կերպով կապած փողկապը ակնարկ էր գյուղական կյանքի ազատության։ Սակայն շապկի քիփ օձիքը, որ, ճշմարիտ է, սպիտակ չէր, այլ խայտաբղետ, ինչպես որ վայել է առավոտյան զգեստին, սովորական անողորմությամբ սեղմում էին սափրած կզակը։ — Ո՞րտեղ է քո նոր բարեկամը, — հարցրեց նա Արկադիին։ — Տանը չի, սովորաբար նա վաղ է վեր կենում և ՛մի որևէ տեղ գնում։ Գլխավորն այն է, որ նրա վրա ամենևին չպետք է ուշադրություն դարձնել, նա ձևականություններ չի սիրում։ — Այո, երևում է։— Պավել Պետրովիչն սկսեց առանց շտապելու հացին կարագ քսել։— Երկա՞ր է մեզ մոտ հյուր մնալու։ — Տեսնենք։ Նա հոր մոտ էր գնում և ճանապարհին եկավ մեզ մոտ։ — Իսկ հայրը որտե՞ղ է ապրում։ — Մեր նահանգում, այստեղից ութսուն վերստ հեռու։ Այնտեղ մի փոքրիկ կալվածք ունի։ Առաջ նա եղել է զինվորական բժիշկ։ — Հաա՜... Ես էլ հարց եմ տալիս ինքս ինձ, թե այս ի՞նչ ծանոթ ազգանուն է՝ Բազարո՞վ… Հիշո՞ւմ ես, Նիկոլայ, կարծեմ հայրիկի դիվիզիայում Բազարով ազգանունով մի բժիշկ կար։ — Կարծեմ, կար։ — Այո, այո։ Ուրեմն այդ բժիշկը սրա հայրն է։ Հըմ։— Պավել Պետրովիչը բեղերը շարժեց։— Իսկ ինքը, պարոն Բազարովը, ի՞նչ է իսկապես, — հարցրեց նա շեշտելով։ — Բազարո՞վն ինչ է, — Արկադին քթի տակ ծիծաղեց։-Ուզո՞ւմ եք, հորեղբայր, ասեմ ձեզ, թե նա իսկապես ինչ բան է։ — Շնորհ արա, եղբորորդի։ — Նա նիհիլիստ է։ — Ինչպե՞ս, — հարցրեց Նիկոլայ Պետրովիչը, իսկ Պավել Պետրովիչը օդի մեջ բարձրացրեց դանակը, որի ծայրին մի կտոր կարագ կար, ու մնաց անշարժ։ — Նա նիհիլիստ է, — կրկնեց Արկադին։ — Նիհիլի՜ստ, — ասաց Նիկոլայ Պետրովիչը։— Ինչքան ես գիտեմ, դա լատիներեն nihil — բառիցն է, հետևաբար այդ բառը նշանակում է այնպիսի մի մարդ, որը... որը ոչի՞նչ չի ընդունում։ — Ասա՝ որը ոչինչ չի հարգում, — վրա բերեց Պավել Պետրովիչը, և նորից սկսեց հացին կարագ քսել։ — Որը ամեն բանի քննադատաբար է վերաբերվում, — նկատեց Արկադին։ — Իսկ դա միևնույն բանը չէ՞։— Հարցրեց Պավել Պետրովիչը։ — Նիհիլիստը մի այնպիսի մարդ է, որը ոչ մի հեղինակության առաջ չի խոնարհվում, ոչ մի սկզբունք, ինչքան էլ այդ սկզբունքը հարգանքի արժանացած լինի, չի ընդունում լոկ հավատքով։ — Եվ ինչ է, այդ լա՞վ բան է, — ընդհատեց Պավել Պետրովիչը։ — Նայած թե ում համար։ Ոմանց համար դա լավ է, ուրիշների համար շատ վատ։ — Մի՞թե։ Է՜հ, ինչպես տեսնում եմ, դա մեր խելքի բանը չէ։ Մենք հին դարու, մարդիկ ենք և կարծում ենք, որ առանց պրինսիպների (Դավել Պետրովիչն այդ բառն արտասանում էր փափուկ, ֆրանսիացիների նման։ Մինչդեռ Արկադին, ընդհակառակը, արտասանում էր «պրինցիպ», շեշտը դնելով առաջին վանկի վրա), առանց, ինչպես դու ես ասում, պրինսիպների, լոկ հավատքով ընդունելով որևէ քայլ անել, շունչ քաշել չի կարելի. Vous avez changé tout cela[8], աստված տա ձեզ առողջություն և գեներալական աստիճան, իսկ մենք մտիկ կտանք ձեզ ու կուրախանանք, պարոնայք... — Նիհիլիստներ, — որոշակի ասաց Արկադին։ — Այո. Առաջ կայիք, հեգելիստներ[9], իսկ այժմ նիհիլիստներ։ Տեսնենք, թե ինչպե՞ս պետք է մենք գոյության ունենանք դատարկության մեջ, օդազուրկ տարածության մեջ, իսկ այժմ խնդրեմ, եղբայր, Նիկոլայ Պետրովիչ, զանգը տուր, արդեն կակաո խմելուս ժամանակն է։ Նիկոլայ Պետրովիչը զանգը տվեց և գոռաց. «Դունյաշա» ։ Բայց Դունյաշայի փոխարեն Ֆենիչկան ինքը դուրս եկավ։ Դա մի երիտասարդ կին էր, քսաներեք տարեկան, ամբողջովին սպիտակ ու փափլիկ, թուխ մազերով ու աչքերով, կարմիր, մանկական-փափլիկ շրթունքներով ու քնքուշ ձեռներով։ Նա հագել էր չթե մաքուր զգեստ, կապտագույն նոր գլխաշորը թեթև գրկել էր նրա կլոր ուսերը։ Նա մի մեծ գավաթով կակաո բերեց և, Պավել Պետրովիչի առաջը դնելով սաստիկ ամաչեց, ջերմ արյունը հորձանք տվեց նրա սիրուն դեմքի նուրբ մաշկի տակով, և նրա երեսը կարմրատակեց։ Ֆենիչկան աչքերը խոնարհեց և կանգ առավ սեղանի կողքին և թեթևորեն հենվեց մատների ծայրերին։ Թվում էր, թե նա մեկ ամոթ էր համարում, որ եկել էր, և միևնույն ժամանակ նա կարծես թե զգում էր, որ իրավունք ուներ գալու։ Պավել Պետրովիչը խստությամբ հոնքերը հավաքեց, իսկ Նիկոլայ Պետրովիչը շփոթվեց։ — Բարև, Ֆենիչկա, — ասաց նա ատամների արանքով։ — Բարև ձեզ, — պատասխանեց Ֆենիչկան ոչ բարձր, բայց հնչուն ձայնով և, աչքի ծայրով նայելով Արկադիին, որը բարեկամաբար ժպտում էր նրան, կամացուկ դուրս գնաց։ Նա փոքր-ինչ շորորալով էր ման գալիս, բայց այդ էլ էր նրան սազ գալիս։ Մի քանի րոպե պատշգամբում լռություն տիրեց։ Պավել Պետրովիչը խմում էր իր կակաոն և հանկարծ գլուխը վեր բարձրացրեց։ — Ահավասիկ պարոն նիհիլիստն էլ է շնորհ բերում այստեղ, — ասաց նա ցածրաձայն։ Հիրավի, պարտեզով, ծաղկանց թմբերը շրջանցելով, գալիս էր Բազարովը։ Նրա կտավե վերարկուն ու վարտիքը ցեխոտվել էին, ճահճային կպչուն բույսը փաթաթվել էր նրա հին, կլոր գլխարկին, աջ ձեռքին բռնել էր մի փոքր տոպրակ, տոպրակի մեջ մի կենդանի բան էր շարժվում։ Նա արագությամբ մոտեցավ պատշգամբին և, գլխով անելով, ասաց. — Բարև ձեզ, պարոններ, ներեցեք, որ թեյին ուշացա, այս րոպեին կվերադառնամ։ Հարկավոր է այս գերիներին տեղավորել։ — Այդ ի՞նչ է ձեզ մոտ, տզրուկնե՞ր, — հարցրեց Պավել Պետրովիչը։ — Ոչ, գորտեր են։ — Դուք դրանց ուտո՞ւմ եք, թե՞ բազմացնում։ — Փորձերի համար է, — անտարբերությամբ պատասխանեց Բազարովն ու տուն գնաց։ — Նա այդ գորտերին պիտի կտրատի, — նկատեց Պավել Պետրովիչը։— Պրինսիպներին չի հավատում, իսկ գորտերին հավատում է։ Արկադին ափսոսանքով նայեց հորեղբորը, և Նիկոլայ Պետրովիչն էլ ծածուկ ուսերը թոթվեց։ Պավել Պետրովիչը ինքն էլ զգաց, որ անհաջող սրախոսեց, և սկսեց խոսել տնտեսության ու նոր կառավարչի մասին, որր նախօրյակին եկել էր իր մոտ գանգատվելու, թե մշակ Ֆոման արբեցություն է անում և բոլորովին ձեռից գնացել է… «Այնպիսի Եզոպոսն է, — ասաց նա ի միջի այլոց, — ամեն տեղ իրեն ցույց է տվել որպես վատ մարդ։ Կապրի և այդպես հիմար էլ կմեռնի» ։ VI Բազարովը վերադարձավ, սեղանի մոտ նստեց ու սկսեց շտապով թեյ խմել։ Երկու եղբայրներն էլ լռիկ նրան էին նայում, իսկ Արկադին աչքի տակով մեկ հորն էր նայում, մեկ հորեղբորը։ — Հեռո՞ւ էիք գնացել, — հարցրեց վերջապես Նիկոլայ Պետրովիչը։ — Այստեղ, ձեր կաղամախի պուրակի մոտ ճահճուտ կա։ Մի հինգ հատ կտցար ես փախցրի։ Արկադի, դու կարող ես սպանել նրանց։ — Իսկ դուք որսորդ չե՞ք։ — Ոչ։ — Դուք, իսկապես, ֆիզիկայո՞վ եք զբաղվում, — իր հերթին հարցրեց Պավել Պետրովիչը։ — Ֆիզիկայով, այո, առհասարակ բնական գիտություններով։ — Ասում են վերջին ժամանակներս գերմանացիները խիստ առաջ են գնացել այդ կողմից։ — Այո, գերմանացիներն այդ կողմից մեր ուսուցիչներն են, — անփույթ կերպով պատասխանեց Բազարովը։ Պավել Պետրովիչը գերմանացիներ խոսքը գործածեց հեգնաբար, սակայն այդ բանը ոչ ոք չնկատեց։ — Դուք այդքան բարձր համարո՞ւմ ունիք գերմանացիների մասին, — վերին աստիճանի քաղաքավարությամբ ասաց Պավել Պետրովիչը։ Նա սկսել էր ներքուստ զայրանալ։ Բազարովի չափազանց ազատ վարմունքը վրդովեցնում էր նրա արիստոկրատական բնավորությունը։ Այդ հեքիմի որդին ոչ միայն չէր քաշվում, այլև պատասխանում էր դժկամարար և կցկտուր, և նրա ձայնն էլ հնչում էր մի տեսակ կոպիտ ու հանդուգն։ — Այնտեղի գիտնականներն էլ բանիմաց մարդիկ են։ — Լավ, իսկ ռուս գիտնականների մասին, դուք, երևի, նույնքան լավ համարում չունի՞ք։ — Հենց այդպես էլ է։ — Այդ խիստ գովելի ինքնաժխտումն է, — ասաց Պավել Պետրովիչն իրանն ուղղելով և գլուխը ետ գցելով։— Հապա ի՞նչ էր Արկադի Նիկոլայիչը նոր ասում, որ դուք ոչ մի հեղինակություն չեք ընդունում։ Չեք հավատում նրանց։ — Եվ ինչո՞ւ պիտի ես նրանց ընդունեմ։ Եվ ինչի՞ պիտի հավատամ։ Խելոք բան կասեն՝ կհամաձայնեմ, պրծավ գնաց։ — Իսկ գերմանացիները բոլո՞րն էլ խելոք բան են ասում, — ասաց Պավել Պետրովիչը, և նրա դեմքը մի այնպիսի անտարբեր, անհոգ արտահայտություն ստացավ, որ կարծես ամբողջապես խորասուզվեց երկնային բարձունքների մեջ։ — Ոչ ամենքը, — կարճ հորանջումով պատասխանեց Բազարովը, որ ակնհայտ կերպով չէր ցանկանում վեճը շարունակել։ Պավել Պետրովիչը նայեց Արկադիին, կարծես ուզում էր ասել նրան, «Խոսք չունիմ, շատ քաղաքավարի է բարեկամդ» ։ — Ինչ վերաբերում է ինձ, — նորից խոսեց նա աշխատելով իրեն զսպել, — ես, ինչ մեղքս պահեմ, գերմանացիներին չեմ սիրում։ Ռուսական գերմանացիների մասին չեմ էլ խոսում, արդեն հայտնի է, թե նրանք ինչ պտուղներ են։ Բայց հենց Գերմանիայի գերմանացիներն էլ ինձ դուր չեն գալիս։ Առաջվա գերմանացիները էլի տանելի էին. այն ժամանակ նրանք ունեին Շիլլեր է, ինչ է, ****ե... Մանավանդ եղբայրս առանձնապես սիրում է նրանց... Իսկ այժմ բոլորն էլ ինչ-որ քիմիկոսներ են ու մատերիալիստներ։ — Կարգին քիմիկոսը քսան անգամ ավելի է օգտակար ամեն տեսակ բանաստեղծներից, — ընդհատեց Բազարովը։ — Ահա թե ինչ, — ասաց Պավել Պետրովիչն ու, ասես թե քնի մեջ ընկնելով, հոնքերը մի քիչ վերև բարձրացրեց։— Ասել է, դուք գեղարվեստը չե՞ք ընդունում։ — Փող վաստակելու արհեստը, կամ այլևս չկա դեմարոյը, — արհամարհական ծաղրով բացականչեց Բազարովը։ — Լա՛վ։ Ահա թե դուք ինչպես եք բարեհաճում կատակել։ Ուրեմն այղպիսով ժխտում եք ամե՞ն ինչ։ Լավ։ Նշանակում է, դուք հավատում եք միայն գիտաթյա՞նը։ — Ես արդեն ասացի ձեզ, որ ոչնչի չեմ հավատում, և ի՞նչ բան է գիտություն ասածդ, ընդհանրապես գիտությունը։ Կան գիտություններ, ինչպես որ կան նաև արհեստներ, կոչումներ, իսկ ընդհանրապես գիտություն ասած բանը բոլորովին գոյություն չունի։ — Շատ լավ։ Իսկ ուրիշ, մարդկային կենցաղավարության մեջ ընդունված կանոններին, դրանց վերաբերմամբ էլ այդպիսի բացասական ուղղության եք հետևում։ — Սա ի՞նչ բան է, հարցաքննությո՞ւն, — հարցրեց Բազարովը։ Պավել Պետրովիչը թեթևակի գունատվեց… Նիկոլայ Պետրովիչը հարկ համարեց խոսակցությանը միջամտել։ — Այդ մասին, սիրելի Եվգենի Վասիլիչ, մի ուրիշ անգամ ավելի մանրամասն կերպով կխոսենք, ձեր կարծիքներն էլ կիմանանք, մերն էլ կհայտնենք։ Իմ կողմից ես շատ ուրախ եմ, որ բնական գիտություններով եք պարապում։ Լսել եմ, որ Լիբիխը[10] զարմանալի գյուտեր է արել հողը պարարտացնելու վերաբերմամբ։ Դուք կարող եք օգնել ինձ գյուղատնտեսական աշխատանքներում, դուք կարող եք մի որևէ օգտակար խորհուրդ տալ։ — Ես ամենայն ուրախությամբ պատրաստ եմ, Նիկոլայ Պետրովիչ, բայց մենք որտեղ, Լիբիխը որտեղ։ Առաջ պետք է դեռ այբուբենը սովորել, և հետո միայն ձեռներս գիրք առնել։ Իսկ մենք դեռ սևը սպիտակից ջոկել չենք կարողանում։ «Ինչպես տեսնում եմ, ճիշտ որ դու նիհիլիստ ես եղել», մտածեց Նիկոլայ Պետրովիչը։ — Այնուամենայնիվ, թույլ տվեք, հարկավոր դեպքում ձեր օգնությանը դիմելու, — ավելացրեց նա։— Իսկ այժմ, եղբայր, ժամանակն է գնալ խոսելու կառավարչի հետ։ Պավել Պետրովիչը վեր կացավ աթոռից։ — Այո, — խոսեց նա առանց որևէ մեկին նայելու, — կատարյալ դժբախտություն է այսպես մի հինգ տարի ապրել գյուղում, հանճարեղ մարդկանցից հեռու։ Տխմարից տխմար կդառնաս։ Դու աշխատում ես չմոռանալ այն, ինչ սովորեցրել են, իսկ հետո բանից դուրս է գալիս, որ այդ ամենն անմիտ բաներ են եղել, և քեզ ասում են, որ խելոք մարդիկ այդպիսի դատարկ բաներով այլևս չեն զբաղվում և որ դու, իբր, դատարկ թասակ ես։ Ինչ արած։ Երևի երիտասարդությունը, արդարև, մեզանից խելոք է։ Պավել Պետրովիչը կրունկների վրա դանդաղ շուռ եկավ ու դանդաղ էլ դուրս գնաց։ Նիկոլայ Պետրովիչն էլ նրա հետևից գնաց։ — Ի՞նչ է, նա մի՞շտ այդպես է, — սառն կերպով հարցրեց Բազարովը Արկադիից, երբ որ երկու եղբայրների ետևից դուռը փակվեց։ — Լսիր, Եվգենի, դու արդեն չափազանց խիստ վարվեցիր նրա հետ, — նկատեց Արկադին։— Նրան վիրավորեցիր։ — Հա, այդ էր պակաս, որ հիմա ես դրանց, այդ գավառական արիստոկրատներին, երես էլ տամ։ Ախր, այդ բոլորը անձնասիրություն է, առյուծային սովորություններ, պճնամոլություն։ Դե, եթե նա այդպիսի ձգտումներ ունի, այդ դեպքում թող շարունակեր իր ասպարեզը Պետերբուրգում... Էհ, տերը նրա հետ։ Գիտե՞ս, ջրային բզեզի մի բավականին հազվագյուտ Dytiscus marginatus օրինակ եմ գտել։ Ցույց կտամ քեզ։ — Ես քեզ խոստացել էի նրա պատմությունը պատմել, -սկսեց Արկադին։ — Միջատի պատմությունը։ — Դե, հերիք է, Եվգենի։ Հորեղբորս պատմությունը։ Կտեսնես, որ նա այնպիսի մարդ չէ, ինչպիսին դու նրան պատկերացնում ես։ Նա ավելի շատ արժանի է կարեկցանքի, քան ծաղրի։ — Չեմ վիճում։ Բայց հերիք է այդ մասին խոսել։ — Պետք է արդարամիտ լինել, Եվգենի։ — Ա՞յդ ինչից է հետևում։ — Չէ՛, լսի՛ր… Եվ Արկադին պատմեց իր հորեղբոր պատմությունը։ Ընթերցողն այդ պատմությունը կգտնի հաջորդ գլխում։ VII Իր կրտսեր եղբոր, Նիկոլայի նման, Պավել Պետրովիչ Կիրսանովն էլ սկզբում դաստիարակվում էր տանը, հետո զինվորական ուսումնարանում (պաժեսկի կորպուս) ։ Մանկությունից աչքի էր ընկնում զարմանալի գեղեցկությամբ, մանավանդ որ ինքնավստահ էր, մի քիչ ծաղրասեր և մի տեսակ ծիծաղելի-մաղձոտ. նա չէր կարող դուր չգալ։ Հենց որ նա սպա դարձավ, սկսեց ամեն տեղ մտնել-դուրս գալ։ Նրան ձեռքե-ձեռք էին խլում, և նա ինքն էլ իրեն երես էր տալիս, մինչև անգամ գժություններ էր անում, մինչև անգամ կոտրատվում էր։ Բայց այդ էլ էր նրան սազում։ Կանայք նրա համար գժվում էին, տղամարդիկ նրան թեթևսոլիկ էին անվանում ու թաքուն նախանձում նրան։ Ինչպես արդեն ասված էր, նա ապրում էր եղբոր հետ միևնույն բնակարանում և նրան անկեղծորեն սիրում էր, թեպետ ամենևին նրան նմանություն չուներ։ Նիկոլայ Պետրովիչը կաղին էր տալիս, ուներ մանր ու հաճելի դիմագծեր, բայց մի քիչ թախծալի մանր սև աչքեր ու փափուկ ցանցառ մազեր։ Նա սիրում էր ծուլանալ, բայց սիրում էր և կարդալ ու վախենում էր հասարակությունից։ Պավել Պետրովիչը ոչ մի երեկո տանը չէր մնում, համարձակ ու ճարպիկ մարդու հռչակ ուներ (բարձր հասարակության երիտասարդների մեջ մարմնամարզությունը նա քիչ էր մնում մոդա դարձներ) և ընդամենը հինգ թե վեց ֆրանսերեն գիրք էր կարդացել։ Քսանութ տարեկան հասակում նա արդեն կապիտան էր. փայլուն ապագա էր սպասում նրան։ Հանկարծ այդ ամենը փոխվեց։ Այն Ժամանակ Պետերբուրգի բարձր շրջաններում երբեմն-երբեմն երևում էր մի կին, որին մինչև օրս էլ չեն մոռացել, դա իշխանուհի Ր-ն էր։ Նա ուներ բարեկիրթ ու վայելուչ, բայց մի փոքր պակասամիտ ամուսին և երեխաներ չուներ։ Այդ իշխանուհին մեկ տեսար հանկարծ արտասահման կգնար, մեկ էլ տեսար՝ հանկարծ Ռուսաստան կվերադառնար, և առհասարակ տարօրինակ կյանք էր վարում։ Նա թեթևամիտ կոկետուհու համբավ ուներ, մեծ հափշտակությամբ անձնատուր էր լինում ամեն տեսակի զվարճաթյունների, ուժասպառ լինելու աստիճան պարում էր, կչկչալով ծիծաղում էր ու հանաքներ անում երիտասարդների հետ, որոնց ընդունում էր նա ճաշից առաջ կիսախավար հյուրասենյակում, իսկ գիշերները լաց էր լինում և աղոթում, ոչ մի տեղ նա հանգիստ չէր գտնում, և շատ անգամ էլ մինչև լույս իր սենյակում դես-դեն էր ընկնում, թախծագին մատները կոտրտելով, կամ էլ, բոլորովին դժգույն ու սառը, նստում էր սաղմոս կարդում։ Բայց օրը բացվում էր թե չէ, նա դարձյալ նույն աշխարհիկ կինն էր, դարձյալ հյուր կգնար, կծիծաղեր, կշատախոսեր և ասես թե ընդառաջ կսլանար ամեն բանի, որ իրեն կարող էր ամենաչնչին հաճույք պատճառել։ Նա զարմանալի գեղեցիկ կազմվածք ուներ, նրա ոսկեգույն և ոսկու նման ծանր հյուսը ծնկներից ցած էր իջնում, սակայն ոչ ոք նրան գեղեցկուհի չէր անվանի, նրա ամբողջ դեմքի վրա միակ լավը նրա աչքերն էին, և նույնիսկ բուն աչքերն էլ չէին — նրանք մանր էին ու գորշ — բայց նրանց հայացքը. արագ և խորունկ, կտրիճության աստիճանի անհոգ և վհատության աստիճանի մտախոհ, — խորհրրդավոր հայացք։ Մինչև անգամ այն ժամանակ, երբ նրա լեզուն ամենադատարկ խոսքեր էր բլբլում, նրա հայացքի մեջ ինչ-որ արտասովոր բան էր փայլում։ Նա հագնվում էր նուրբ ճաշակով։ Պավել Պետրովիչը նրան հանդիպեց մի պարահանդեսում, հետը մազուրկա պարեց, որի ընթացքում իշխանուհին ոչ մի խելոք խոսք չասաց, բայց Պավել Պետրովիչը սաստիկ սիրահարվեց նրան։ Հաղթանակների սովոր լինելով, նա այստեղ էլ շուտով իր նպատակին հասավ, բայց հաղթության հեշտությունը չսառեցրեց նրան։ Ընդհակառակն, ավելի ևս չարատանջ, ավելի ուժեղ կապվեց այդ կնոջ հետ, որի մեջ, մինչև անգամ այն միջոցին, երբ նա անվերադարձ անձնատուր էր լինում, կարծես թե դարձյալ մնում էր մի ինչ-որ նվիրական ու անմատչելի բան, որտեղ ոչ ոք չէր կարող մուտք գործել։ Ի՞նչ էր բուն դրել այդ հոգու մեջ— աստծուն է հայտնի։ Թվում էր, թե նա գտնվում էր իրեն էլ անհայտ խորհրդավոր ուժերի իշխանության տակ։ Այդ ուժերը խաղում էին նրա հետ ինչպես ուզում էին. նրա ոչ այնքան մեծ խելքը չէր կարողանում նրանց քմահաճույքներին դիմադրել։ Նրա ամբողջ վարքը անհեթեթությունների մի շարան էր. միակ նամակները, որոնք կարող էին ամուսնու մեջ արդարացի կասկածներ հարուցել, նա գրել էր մի մարդու, որը համարյա թե իրեն օտար էր, իսկ սերը նրա մեջ միայն թախիծ էր առաջացնում, նա այլևս չէր ծիծաղում և կատակներ չէր անում այն մարդու հետ, որին ընտրում էր, և նրա ասածներին ականջ էր դնում ու նրան նայում էր վարանումով։ Երբեմն, մեծ մասամբ հանկարծակի այդ վարանումը սառը սարսափի էր փոխարկվում, դեմքը մեռելային ու վայրենի արտահայտություն էր ստանում, նա փակվում էր իր ննջարանում, և սպասուհին, միայն ականջը դռան կպցրած, լսում էր նրա խուլ հեկեկանքները։ Կիրսանովը շատ անգամ, քնքուշ տեսակցությունից հետո տուն վերադառնալով, իր մեջ զգում էր այն դառն ու սրտամաշ ցասումը, որ բարձրանում էր սրտում վերջնական անհաջողությունից հետո։ «Էլ ի՞նչ եմ ուզում» — հարցնում էր նա ինքն իրեն, իսկ սիրտը շարունակում էր կսկծալ։ Նա մի անգամ իշխանուհուն նվիրեց մի մատանի, որի ակի վրա սֆինքսի պատկեր էր փորագրած։ — Ի՞նչ է սա, — հարցրեց իշխանուհին, — սֆի՞նքս։ — Այո, — պատասխանեց նա, — և այս սֆինքսը դուք եք։ — Ե՞ս, — հարցրեց իշխանուհին և իր խորհրդավոր հայացքը դանդաղ բարձրացրեց նրա վրա։— Գիտե՞ք, որ այդ ինձ համար շատ նպաստավոր է, — ավելացրեց նա թեթև հեգնությամբ, իսկ աչքերը նայում էին դարձյալ նույն տարօրինակ արտահայտությամբ։ Ծանր էր Պավել Պետրովիչի վիճակը նույնիսկ այն ժամանակ, երբ իշխանուհի Ր-ն նրան սիրում էր. Բայց երբ իշխանուհին սառեց դեպի նա, իսկ այդ բավականին շուտ պատահեց, քիչ էր մնում խելքը կորցներ։ Նա տանջվում էր ու խանդում, իշխանուհուն հանգիստ չէր տալիս ու ամեն տեղ հետևից քարշ էր գալիս։ Իշխանուհուն ձանձրացրին նրա հետապնդումները, ու նա մեկնեց արտասահման։ Պավել Պետրովիչը, չնայած իր ընկերների խնդրանքներին, իր մեծավորների խրատներին, թողեց պաշտոնն ու գնաց իշխանուհու հետևից, չորս տարի նա ապրեց օտար երկրներում, երբեմն հետամտելով սիրուհուն, երբեմն՝ դիտմամբ նրա հետքը կորցնելով, նա ինքն իրենից ամաչում էր, իր փոքրոգության վրա զայրանում... բայց ոչինչ չէր օգնում։ Իշխանուհու պատկերը, այդ անհասկանալի, համարյա անիմաստ, բայց դյութական պատկերր չափազանց խորն էր տպավորվել նրա հոգում։ Բադենում նրանք նորից առաջվա նման մոտեցան իրար, թվում էր, թե իշխանուհին երբեք այդպես բուռն կերպով չէր սիրել նրան... բայց մի ամսից հետո ամեն ինչ արդեն վերջացել էր, կրակը բռնկվեց վերջին անգամ և ընդմիշտ հանգավ։ Նախազգալով անխուսափելի անջատումը, Կիրսանովն ուզում էր, որ գոնե մնա նրա բարեկամը, կարծես թե մի այդպիսի կնոջ հետ բարեկամությունը հնարավոր էր... Իշխանուհին թաքուն հեռացավ Բադենից և այնուհետև միշտ էլ խույս էր տալիս Կիրսանովից։ Պավել Պետրովիչը վերադարձավ Ռուսաստան, փորձեց ապրել առաջվա նման, բայց այլևս նախկին հունի մեջ չկարողացավ ընկնել։ Նա հալածականի պես շարունակ մեկ տեղից մյուս տեղն էր թափառում, նա դեռ այցելություններ էր անում, պահպանել էր աշխարհիկ մարդու բոլոր սովորությունները, կարող էր պարծենալ իր երկու-երեք նոր հաղթանակներով, բայց այլևս ոչ մի առանձին բան չէր սպասում նա ոչ իրենից, ոչ ուրիշներից, և ոչինչ չէր ձեռնարկում։ Նա ծերացավ, ճերմակեց, երեկոները նստել ակումբում, մաղձոտ տրամադրությամբ ձանձրանալ, ամուրիների շրջանում անտարբեր վիճաբանել՝ այս ամենը նրա համար պահանջ դարձավ, որը, ինչպես հայտնի է, վատ նշան էր։ Իհարկե, ամուսնանալու մասին չէր էլ մտածում։ Տասը տարի անցավ այսպես անգույն, ապարդյուն և արագ, չափազանց արագ։ Ոչ մի տեղ ժամանակն այնպես արագ չի վազում, ինչպես Ռուսաստանում, ասում են, բանտում այն էլ ավելի արագ է անցնում։ Մի անգամ ակումբում ճաշելիս Պավել Պետրովիչն իմացավ իշխանուհի Ր-ի մահվան մասին։ Նա մեռել էր Փարիզում, համարյա խելագարության մոտիկ վիճակում։ Պավել Պետրովիչը վեր կացավ սեղանի մոտից և երկար ժամանակ անց ու դարձ էր անում ակումբի սենյակներով, արձանացած կանգնում էր թուղթ խաղացողների մոտ, բայց սովորականից վաղ տուն չվերադարձավ։ Մի քանի ժամանակից հետո նա ստացավ իր անունով հասցեագրված մի ծրար, ծրարի մեջ գտնվում էր իշխանուհուն նվիրած իր մատանին։ Իշխանուհին սֆինքսի վրա խաչ էր քաշել և պատվիրել նրան ասելու, որ սֆինքսի բացատրությունը խաչն է։ Այս բանը պատահեց 48 թվականի սկզբներին, հենց այն միջոցին, երբ Նիկոլայ Պետրովիչը կնոջից զրկվելով՝ Պետերբուրգ էր եկել։ Այն օրվանից, երբ Նիկոլայ Պետրովիչը բնակություն էր հաստատել գյուղում, Պավել Պետրովիչը համարյա եղբոր հետ չէր տեսնվել— Նիկոլայ Պետրովիչի հարսանիքը զուգադիպել էր իշխանուհու հետ Պավել Պոտրովիչի ծանոթության ամենասկզբի օրերին։ Արտասահմանից վերադառնալով նա գնաց եղբոր մոտ մի երկու ամիս այնտեղ հյուր մնալու և նրա երջանկությամբ ուրախանալու դիտավորությամբ, բայց միայն մի շաբաթ կարողացավ մնալ։ Երկու եղբայրների դրության մեջ եղած տարբերությունը խիստ մեծ էր։ 48 թվին այդ տարբերությունը պակասեց։ Նիկոլայ Պետրովիչր կնոջը կորցրեց, Պավել Պետրովիչն էլ կորցրեց իր հիշողությունները, իշխանուհու մահվանից հետո աշխատում էր նրա մասին չմտածել։ Բայց Նիկոլայի մեջ կար կանոնավոր անցկացրած կյանքի զգացումը, և որդին էլ մեծանում էր իր աչքի առաջ։ Պավելը, ընդհակառակը, մենակյաց ամուրի լինելով, ոտք էր դնում այն անորոշ, աղջամուղջային ժամանակի մեջ, ափսոսանքների ժամանակի, որ նման էին հույսերի, հույսերի, որոնք նման են ափսոսանքների, երբ երիտասարդությունն անցել է, իսկ ծերությունը դեռ չի հասել։ Այդ ժամանակն ավելի դժվարին էր Պավել Պետրովիչի համար, քան որևէ մի ուրիշի համար, իր անցյալը կորցնելով, նա կորցրել էր ամեն բան։ — Ես այժմ քեզ Մարյինո չեմ հրավիրում, — Նիկոլայ Պետրովիչն ասաց նրան մի անգամ (իր գյուղը նա այդ անունով էր կոչում ի պատիվ կնոջ), — դու հանգուցյալի կենդանի ժամանակն էլ ձանձրանում էիր այնտեղ, իսկ այժմ, կարծում եմ, ձանձրույթից բոլորովին կկորչես։ — Ես այն ժամանակ հիմար էի ու անհանգիստ, — պատասխանեց Պավել Պետրովիչը, — այն ժամանակից ի վեր, եթե չեմ խելոքացել, գոնե հանդարտվել եմ։ Այժմ, ընդհակառակը, եթե դու թույլ կտաս, ես պատրաստ եմ ընդմիշտ բնակվել քեզ մոտ։ Նիկոլայ Պետրովիչը պատասխանելու փոխարեն գրկեց նրան, համբուրեց։ Բայց մինչև Պավել Պետրովիչը իր այդ մտադրությունը կիրագործեր, տարիուկեսից ավելի ժամանակ անցավ այդ խոսակցությունից։ Բայց դրա փոխարեն հենց որ արդեն բնակվեց գյուղում, նա այլևս չհեռացավ այնտեղից։ Անգամ այն երեք ձմեռներն էլ, երբ Նիկոլայ Պետրովիչը Պետերբուրգում որդու հետ անցկացրեց։ Նա սկսեց ընթերցանությամբ զբաղվել, կարդում էր ավելի շատ անգլերեն։ Նա առհասարակ իր ամբողջ կյանքը կառուցել էր անգլիական ճաշակով, հարևանների հետ շատ քիչ էր տեսնվում և միայն ընտրություններին մասնակցելու համար էր դուրս գալիս, որտեղ մեծ մասամբ լուռ էր մնում, և մեկ-մեկ միայն իր ազատամիտ արարքներով գրգռում ու վախեցնում էր հին հասկացողություններ ունեցող կալվածատերերին, իսկ նոր սերնդի ներկայացուցիչների հետ էլ չէր մոտենում։ Թե մեկը և թե մյուսները նրան գոռոզ էին համարում, թե մեկը և թե մյուսները նրան հարգում էին իր արիստոկրատական հիանալի ձևերի համար, նրա տարած հաղթանակների մասին տարածված լուրերի համար, նրա համար, որ նա շատ լավ հագնվում էր և միշտ լավագույն հյուրանոցի լավագույն սենյակումն էր իջնում։ Նրա համար, որ նա առհասարակ լավ էր ճաշում, իսկ մի անգամ էլ նույնիսկ Լյուդովիկոս-Ֆիլիպպի մոտ Վելլինգտոնի հետ էր ճաշել, նրա համար, որ նա ամեն տեղ իր հետ տանում էր իսկական արծաթյա նեսսեսերն ու ճանապարհի լողարանը, որ միշտ վրայից մի ինչ որ արտասովոր, զարմանալի «ազնիվ» օծանելիքների հոտ էր բուրում, նրա համար, որ շատ վարպետ կերպով վիստ էր խաղում ու միշտ էլ տանուլ տալիս։ Վերջապես նրան հարգում էին նաև նրա անբասիր ազնվության համար։ Կանայք նրան զմայլելի մելամաղձիկ էին անվանում, բայց նա կանանց հետ ծանոթություն չէր հաստատում։ — Այ, տեսնում ես, Եվգենի, — ասաց Արկադին իր պատմությունն ավարտելով, — ինչքան անարդարացի ես դատում հորեղբորս մասին։ Էլ չեմ խոսում այն մասին, որ նա քանի-քանի անգամ հորս ազատել է նեղությունից, իր ունեցած բոլոր փողը տվել է նրան, իսկ կալվածքը, գուցե դու չես էլ իմանում, դեռ բաժանված չէ, նա պատրաստ է ամեն մարդու էլ օգնել և, ի միջի այլոց, միշտ գյուղացիների կողմն է բռնում, ճիշտ է՝ նրանց հետ խոսելիս դեմքը կնճռոտում է և օդեկոլոն է հոտոտում։ — Հասկանալի բան է, նյարդերը կարգին չեն, — ընդհատեց Բազարովը։ — Կարող է պատահել, միայն թե նա շատ բարի սիրտ ունի։ Եվ խելոք էլ մարդ է։ Ինչպիսի օգտակար խորհուրդներ էր տալիս ինձ... մանավանդ... մանավանդ կանանց հետ վարվելու մասին։ — Չալ օձ տեսնողը չալ չաթուից էլ կվախենա։ Գիտենք։ — Մի խոսքով, — շարունակեց Արկադին, — նա շատ անբախտ մարդ է, հավատա ինձ հանցանք է նրան արհամարհելը։ — Ախր ո՞վ է նրան արհամարհում, — առարկեց Բազարովը։— Իսկ այնուամենայնիվ պիտի ասեմ, որ մի մարդ, որն իր ամբողջ կյանքը կապել է կանացի սիրո հետ, և երբ այդ կապը կտրել են, նա թթվել է ու այն աստիճանին հասել, որ ոչ մի բանի այլևս ընդունակ չէ, այդպիսի մարդը տղամարդ չէ, արու չէ։ Ասում ես, թե նա դժբախտ է, իհարկե, դու այդ բանը ավելի լավ կարող ես իմանալ, բայց նրա գլխի հոպոպները դեռ բոլորովին չեն դուրս եկել։ Հավատացած եմ, որ նա, առանց կատակի, իրեն համարում է գործունյա մարդ, որովհետև կարդում է Գալինիաշկան[11] և ամիսը մի անգամ գյուղացուն կազատի մարմնական պատժից։ — Ախր հիշիր նրա ստացած դաստիարակությունը այն ժամանակը, երբ նա ապրում էր, — նկատեց Արկադին։ — Դաստիարակությո՞ւնը, — վրա բերեց Բազարովը։— Ամեն մի մարդ պարտավոր է ինքն իրեն դաստիարակել, այ, եթե կուզես հենց ես, օրինակ… իսկ ինչ վերաբերում է, ժամանակին, ինչո՞ւ պետք է ես նրանից կախված լինեմ։ Ավելի լավ է թող նա՛ ինձանից կախված լինի։ Չէ, սիրելիս, այդ ամենը մեղկություն է, դատարկություն։ Եվ այդ ի՞նչ խորհրդավոր հարաբերություն կարող է լինել տղամարդու և կնոջ մեջ։ Մենք, բնախոսներս, գիտենք, թե այդ ինչ հարաբերություն է։ Հապա մի ուսումնասիրիր աչքի կազմությունը, այդտեղ ի՞նչ գործ ունի, ինչպես դու ես ասում, խորհրդավոր հայացքը։ Այդ բոլորը ռոմանտիզմ է, անհեթեթություն, նեխածություն, գեղարվեստ։ Ավելի լավ է գնանք բզեզը տեսնենք։ Եվ երկու բարեկամները գնացին Բաղարովի սենյակը, ուր արդեն մի տեսակ բժշկա-վիրաբուժական հոտ էր տիրել, որ խառնվել էր էժանագին ծխախոտի հոտին։ VIII Պավել Պետրովիչը կարճ ժամանակ ներկա եղավ եղբոր և կառավարչի խոսակցությանը։ Կառավարիչը, որ մի բարձրահասակ, նիհար մարդ էր, թոքախտավորի քաղցր ձայնով ու խարդախ աչքերով, Նիկոլայ Պետրովիչի բոլոր նկատողություններին պատասխանում էր. «Ի՞նչ խոսք, հայտնի բան է», և աշխատում էր գյուղացիներին ներկայացնել արբեցող ու գող։ Վերջին ժամանակներս նոր ձևի կազմակերպված տնտեսությունը ճռնչում էր, ինչպես չյուղած անիվ, ճաքճաքում, որպես խամ փայտից տանու շինած կարասիք, Նիկոլայ Պետրովիչը չէր հուսահատվում, բայց հաճախ հառաչում էր ու մտածմունքի մեջ ընկնում, նա զգում էր, որ առանց փողի գործը առաջ չի գնա, իսկ ունեցած փողերը համարյա բոլորն էլ ծախսված էին, Արկադին ճիշտ էր ասել. Պավել Պետրովիչը մի անգամ չէր, որ օգնել էր եղբորը, քանի-քանի անգամ, տեսնելով, թե ինչպես էր եղբայրը չարչարվում, գլուխ կոտրում մտածելով մի ելք գտնելու, Պավել Պետրովիչը ծանրաքայլ մոտեցել էր պատուհանին և, ձեռները գրպանը դրած, ատամների արանքից փնթփնթացել. «Mais je puis vous donner dé I’argent» [12] և նրան փող էր տալիս։ Բայց այդ օրը նա ինքն էլ փող չուներ, ուստի լավ համարեց հեռանալ։ Տնտեսական գլխացավանքը նրան ձանձրույթ էր պատճառում, մանավանդ որ նրան միշտ թվում էր, թե Նիկոլայ Պետրովիչը, չնայելով իր եռանդին ու աշխատասիրությանը, այնպես չի գործը բռնում, ինչպես որ պետք է, թեև ցույց տալ, թե ինչ բանում է, իսկապես, սխալվում Նիկոլայ Պետրովիչը, նա չէր կարող։ «Եղբայրս, — մտածում էր նա ինքն իրեն, — այնքան էլ գործնական մարդ չէ, նրան խաբում են» ։ Իսկ Նիկոլայ Պետրովիչը, ընդհակառակը, մեծ համարում ուներ Պավել Պետրովիչի գործնականության մասին և միշտ նրանից խորհուրդ էր հարցնում։ «Ես կակուղ, թույլ մարդ եմ, ողջ կյանքս անց եմ կացրել խուլ անկյունում, — ասում էր նա, — իսկ դու զուր չի, որ այնքան երկար ես ապրել մարդկանց հետ, դու նրանց շատ լավ ես ճանաչում, արծվի հայացք ունես» ։ Պավել Պետրովիչը ի պատասխան այդ խոսքերին՝ շուռ էր գալիս, բայց եղբոր կարծիքը չէր ժխտում։ Նիկոլայ Պետրովիչին առանձնասենյակում թողնելով, նա անցավ միջանցքով, որը տան առաջին մասը զատում էր հետին մասից և, ցածլիկ դռանը հավասարվելով, մտախոհությամբ կանգ առավ, բեղերը ձգեց ու բախեց դուռը։ — Ո՞վ է։ Մտեք, — լսվեց Ֆենիչկայի ձայնը։ — Ես եմ, — ասաց Պավել Պետրովիչը և ներս մտավ։ Ֆենիչկան վեր թռավ աթոռից, որի վրա նա նստել էր երեխայի հետ, և երեխային տալով աղջկա ձեռքը, որը նրան իսկույն էլ սենյակից դուրս հանեց, շտապով ուղղեց գլխի շորը։ — Ներեցեք, եթե խանգարեցի, — սկսեց Պավել Պետրովիչը, առանց նրա վրա նայելու, — ես միայն ուզում էի ձեզ խնդրել... կարծեմ այսօր մարդ են ուղարկում քաղաք… հրամայեցեք, որ ինձ համար կանաչ թեյ գնեն։ — Շատ բարի, — պատասխանեց Ֆենիչկան։— Ինչքա՞ն կհրամայեք առնել։ — Կարծում եմ մի կես ֆունտ առնեն հերիք է։ Այստեղ, ձեր սենյակում ես տեսնում եմ փոփոխություններ, — ավելացրեց նա արագ հայացք ձգելով շուրջը, որը սահելով անցավ Ֆենիչկայի դեմքի վրայով։— Ահա այս վարագույրները, — ասաց նա, տեսնելով, որ Ֆենիչկան իր ասածը չի հասկանում։ — Վարագույրների՞ մասին է։ Նիկոլայ Պետրովիչը մեզ նվիրեց։ Եվ վաղուց է, որ կախված են։ — Ասենք ես էլ վաղուց է, որ ձեզ մոտ չեմ եղել։ Այժմ շատ լավ է ձեզ մոտ։ — Նիկոլայ Պետրովիչի շնորհիվ, — շշնջաց Ֆենիչկան։ — Ձեզ համար այստեղ ավելի լա՞վ է, քան առաջվա տանը, — հարցրեց Պավել Պետրովիչը քաղաքավարությամբ, բայց առանց ժպիտի։ — Իհարկե, լավ է։ — Այժմ ո՞ւմ են ձեր տեղը տեղավորել։ — Լվացք անող կանայք են։ — Հըմ, Պավել Պետրովիչը լռեց։ «Հիմա դուրս կգնա», — մտածեց Ֆենիչկան։ Բայց նա դուրս չէր գնում, և Ֆենիչկան արձանի նման կանգնել էր նրա առաջ, մատները թեթև կերպով շարժելով։ — Ինչո՞ւ ասացիք, որ ձեր փոքրին դուրս տանեն, — խոսեց վերջապես Պավել Պետրովիչը։— Ես երեխաներ սիրում եմ։ Հապա նրան ցույց տվեք ինձ։ Ֆենիչկան շփոթվելուց և ուրախությունից բոլորովին կարմրեց, նա Պավել Պետրովիչից վախենում էր — նա համարյա երբեք իր հետ չէր խոսում։ — Դունյաշա, — կանչեց նա, -Միտյային ներս բերեք (Ֆենիչկան տանը ամենքի հետ դուք-ով էր խոսում) ։— Կամ թե չէ սպասեցեք. պետք է շորը հագցնել։— Ֆենիչկան դեպի դուռը գնաց։ — Միևնույն է, — նկատեց Պավել Պետրովիչը։ — Այս րոպեիս, — պատասխանեց Ֆենիչկան և արագ դուրս գնաց։ Պավել Պետրովիչը մենակ մնաց և այս անգամ առանձին ուշադրությամբ դիտեց շուրջը։ Դա մի փոքրիկ, ցածլիկ սենյակ էր, շատ մաքուր ու հարմարավետ։ Սենյակի հատակը նոր էր ներկած և ներկի հոտը խառնված էր երիցուկի ու խնձադեղի հոտի հետ։ Պատերի երկարությամբ շարված էին քնարաձև մեջքով աթոռներ։ Այդ աթոռները դեռ հանգուցյալ գեներալն էր գնել Լեհաստանում, պատերազմի ժամանակ[13], մի անկյունում դրված էր փոքրիկ մահճակալ՝ շղարշյա վարագույրով սքողված, կողքին մի երկաթապատ սնդուկ բոլորակ խուփով։ Հանդիպակաց անկյունում Նիկոլայ հրաշագործի մեծ, սևացած պատկերի առաջ վառվում էր կանթեղը, սուրբի կրծքին կախած էր հախճապակյա մի փոքրիկ ձու՝ կարմիր ժապավենով կպած սրբի ճառագայթներին։ Պատուհանների վրա շարված էին ապակյա ամաններ անցյալ տարվա եփած մուրաբաներով լի։ Նրանց բերանին խնամքով կապած թղթե բոլորակների վրա Ֆենիչկան իր ձեռքով խոշոր տառերով գրել էր «կրուժովնիկ» ։ Նիկոլայ Պետրովիչն ամենից շատ այս մուրաբան էր սիրում։ Առաստաղից երկար երիզով կախած վանդակի մեջ փակած էր կարճ պոչով մի դեղձանիկ, որը շարունակ թռչկոտում էր ու ճռվողում, իսկ վանդակն անդադար օրորվում էր ու դողում։ Կանեփի սերմերը թեթև չխկոցով ընկնում էին հատակի վրա։ Երկու պահարանի արանքում, պահարանից վերև, պատի վրա կախած էին Նիկոլայ Պետրովիչի բավականին անհաջող լուսանկարները, զանազան դիրքով, որ պատրաստել էր մի պատահական անցորդ լուսանկարիչ։ Հենց այդտեղ էլ կախած էր նաև Ֆենիչկայի լուսանկարը, խիստ անհաջող։ Մի ինչ-որ անաչք դեմք լարված ժպտում էր սև շրջանակի միջից-ուրիշ ոչինչ չէր կարելի ջոկել։ Իսկ Ֆենիչկայից վերև կախած էր յափնջավոր Երմոլովը, որի դեմքը կնճռոտած, ահարկու հայացքով ուղղված էր Կովկասյան հեռավոր սարերի վրա, նայում էր մի մետաքսյա ոտնամանի տակից, որը հատկացրած էր գնդասեղներ պահելու համար և կախ էր ընկած ուղիղ Երմոլովի ճակատին։ Անցել էր հինգ րոպե, կողքի սենյակում լվեց խշխշոց ու փսփսոց։ Պավել Պետրովիչը պահարանի վրայից վերցրեց մի յուղոտված գիրք, որը Մասալսկու «Ստրելցիների» քրքրված, բաժան-բաժան եղած հատորն էր, մի քանի թերթ շուռ տվեց... Դուռը բացվեց։ Ներս մտավ Ֆենիչկան՝ Միտյային գրկած։ Նա երեխային հագցրել էր կարմիր շապիկ, օձիքին ոսկեթել ժապավեն կարած, մազերը սանրել էր, երեսը լվացել։ Երեխան ծանր շունչ էր առնում, ամբողջ մարմնով ձգտում առաջ և թաթիկները շարժում, ինչպես որ անում են բոլոր առողջ երեխաները։ Բայց ինչպես երևում էր, շքեղ շապիկը նրա վրա ներգործել էր բավականության արտահայտությունը երևում էր նրա ամբողջ փափլիկ կերպարանքի վրա։ Ֆենիչկան իր մազերն էր կարգի բերել, և գլխի ծածկոցն էլ ավելի լավ էր հագել, բայց նա կարող էր ինչպես կար այնպես էլ մնալ։ Եվ իսկապես, մի՞թե աշխարհիս երեսին կա ավելի հրապուրիչ բան, քան նորատի գեղեցիկ մայրը՝ առողջ երեխան գրկին։ — Մի այս տռզիկին տես, — ներողամտաբար ասաց Պավել Պետրովիչը և ցուցամատի երկար եղունգի ծայրով խտուտ ածեց Միտյայի կրկնակզակը։ Երեխան աչքը հառեց դեղձանիկին ու ծիծաղեց։ — Սա հորեղբայրդ է, — ասաց Ֆենիչկան երեխայի վրա խոնարհվելով և նրան թեթևակի ցնցելով։ Մինչդեռ այդ միջոցին Դունյաշան պատուհանի մեջ, կոպեկանոցի վրա դնում էր վառած հոտավետ մոմը։ — Քանի՞ ամսական է, — հարցրեց Պավել Պետրովիչը։ — Վեց ամսական, շուտով, ամսի տասնմեկին յոթը կմտնի։ — Ութը չպիտի՞ մտնի, Ֆեդոսյա Նիկոլաևնա, — քաշվելով մեջ մտավ Դունյաշան։ — Չէ, յոթերորդը կմտնի, ինչպե՞ս կարելի է։— Երեխան նորից ծիծաղեց, աչքը սնդուկին հառեց, և հանկարծ բոլոր հինգ մատներով բռնեց մոր քիթն ու շրթունքները։— Չարաճճի, — ասաց Ֆենիչկան, առանց երեսը նրա մատներից հեռացնելու։ — Նա եղբորս նման է, — նկատեց Պավել Պետրովիչը։ «Հապա էլ ո՞ւմն է նմանելու», — մտածեց Ֆենիչկան։ — Այո, — կարծես ինքն իրեն հետ խոսելով, շարունակեց Պավել Պետրովիչը, — անկասկած նման է նրան։— Նա ուշադրությամբ, համարյա տխուր նայեց Ֆենիչկային։ — Սա հորեղբայրդ է, — կրկնեց Ֆենիչկան, բայց արդեն շշնջալով։ — Պավել, դու այստե՞ղ ես եղել, — հանկարծ լսվեց Նիկոլայ Պետրովիչի ձայնը։ Պավել Պետրովիչը շտապով շուռ եկավ և ունքերը հավաքեց, բայց եղբայրն այնպես ուրախ-ուրախ, մի այնպիսի երախտագիտությամբ էր նայում նրան, որ նա չէր կարող ժպիտով չպատասխանել նրան։ — Շատ լավ տղա ունես, — ասաց նա ու նայեց ժամացույցին, — ես եկա այստեղ թեյի համար... Եվ, անտարբեր արտահայտություն ընդունելով, Պավել Պետրովիչն իսկույն դուրս գնաց սենյակից։ — Ի՞նքն իրեն եկավ, -հարցրեց Ֆենիչկային Նիկոլայ Պետրովիչը։ — Նա ինքը, դուռը ծեծեց ու մտավ։ — Հապա Արկաշա՞ն. էլ չի՞ եկել քեզ մոտ։ — Ոչ։ Չի եկել։ Լավ չի՞ լինի, Նիկոլայ Պետրովիչ, որ ես նորից մյուս տունը փոխադրվեմ։ — Այդ ինչո՞ւ։ — Ես մտածում եմ. ավելի լավ չի՞ լինի այդպես անել գոնե սկզբի շրջանում։ — Չէ…— կմկմալով ասաց Նիկոլայ Պետրովիչը և ճակատը շփեց։— Պետք էր առաջ անել... բարև, տկճոր, -ասաց նա հանկարծ աշխուժացած, ու երեխային մոտենալով՝ նրա թուշը համբուրեց, հետո նա կռացավ և շրթունքները կպցրեց Ֆենիչկայի ձեռքին, որ Միտյայի կարմիր շապկի վրա կաթի նման սպիտակ էր երևում։ — Նիկոլայ Պետրովիչ, այդ ի՞նչ եք անում, — թոթովեց մա և աչքերը խոնարհեց։ Ապա կամացուկ վեր բարձրացրեց... Հրաշալի էր նրա աչքերի արտահայտությունը, երբ որ նա կարծես թե ունքերի տակիցն էր նայում ու փաղաքուշ և փոքր-ինչ անմիտ կերպով քմծիծաղ էր տալիս։ Նիկոլայ Պետրովիչը Ֆենիչկայի հետ հետևյալ կերպով էր ծանոթացել։ Մի անգամ, սրանից երեք տարի առաջ, ստիպված էր եղել գավառական մի հեռավոր քաղաքում մնալ ու իջևանում գիշերել։ Նա ապշած էր մնացել, տեսնելով իր սենյակի մաքրությունն ու անկողնու սպիտակեղենի թարմությունը, տանտիկինը հո գերմանուհի չէ՞, մտածեց նա, բայց դուրս եկավ, որ տանտիկինը մոտ հիսուն տարեկան, մաքուր հագնված, վայելչակազմ, խելացի դեմքով և խոհեմ խոսակցությամբ մի ռուս կին էր։ Թեյի ժամանակ նա խոսքի բռնվեց այդ կնոջ հետ և խիստ հավանեց նրան։ Այդ միջոցին Նիկոլայ Պետրովիչը նոր էր իր դաստակերտը փոխագրվել, և, չցանկանալով իր մոտ ճորտեր պահել, վարձու մարդիկ էր փնտրում, միևնույն ժամանակ հիշյալ կինն էլ գանգատվում էր, թե քիչ մարդ է գալիս քաղաք, ծանր ժամանակներ են։ Նիկոլայ Պետրովիչը նրան առաջարկեց իր մոտ տնտեսուհի մտնել, կինը համաձայնեց։ Նրա մարդը վաղուց էր մեռած և թողել էր նրան մի աղջիկ, Ֆենիչկային։ Մի երկու շաբաթից հետո Արինա Սավիշնան (այդպես էր նոր տնտեսուհու անունը) իր աղջկա հետ եկավ Մարյինո և բնակություն հաստատեց կից տնակում։ Նիկոլայ Պետրովիչը հաջող ընտրություն էր արել։ Արինան տան մեջ կարգ ու կանոն մտցրեց։ Ֆենիչկայի մասին, որն այդ ժամանակ տասնութ տարեկան էր, ոչ ոք չէր խոսում, և քչերն էին նրան տեսնում, ապրում էր շատ սուս ու փուս, համեստ և միայն կիրակի օրերն էր, որ Նիկոլայ Պետրովիչը նկատում էր ծխական եկեղեցու մի անկյունում նրա սպիտակ դեմքի նուրբ կիսապատկերը։ Մի տարուց ավելի անցավ այդպես։ Մի առավոտ Արինան եկավ նրա առանձնասենյակը և ըստ սովորականին խոնարհ գլուխ տալով հարցրեց, թե արդյոք չէ՞ր կարող օգնել իր աղջկան, որի աչքի մեջ վառարանից կայծ էր թռել։ Նիկոլայ Պետրովիչը, ինչպես բոլոր տնից դուրս չեկող մարդիկ, բժշկություն էլ էր անում և մինչև անգամ հոմեոպատային դեղարան էր բերել տվել։ Իսկույն պատվիրեց, որ հիվանդին բերեն իր մոտ։ Երբ Ֆենիչկան իմացավ, որ պարոնը կանչել է, շատ վախեցավ, բայց և այնպես մոր հետևից գնաց։ Նիկոլայ Պետրովիչը նրան տարավ պատուհանի մոտ և գլուխը երկու ձեռքի մեջն առավ։ Նրա կարմրած ու բորբոքված աչքը լավ դիտելուց հետո պատվիրեց, որ աչքին թրջոց դնեն, և հենց տեղնուտեղը, թաշկինակը պատռեց ու ցույց տվեց, թե ինչպես պետք էր այդ բանն անել։ Ֆենիչկան լսեց ասածը և ուզում էր գնալ. «Ադայի ձեռքը պաչի, հիմարիկ», ասաց Արինան։ Նիկոլայ Պետրովիչը ձեռքը չտվեց և, շշկլված, ինքը համբուրեց նրա խոնարհած գլուխը։ Ֆենիչկան շուտով առողջացավ, բայց Նիկոայ Պետրովիչի վրա նրա թողած տպավորությունը շուտ չանցավ։ Շարունակ նրա աչքի առաջն էր գալիս այդ մաքուր, քնքուշ, երկչոտությամբ վերև բարձրացրած դեմքը, իր ձեռքերի ափերի մեջ նա զգում էր նրա փափուկ մազերը, տեսնում էր այդ անմեղ, մի քիչ բաց շրթունքները, որոնց արանքից արևի առաջ թաց փայլում էին մարգարտանման սպիտակ ատամները։ Նա սկսեց եկեղեցում ավելի ուշադրությամբ դիտել նրան, աշխատում էր հետը խոսել։ Սկզբում աղջիկը նրանից փախչում էր, և մի անգամ իրիկնապահին, երբ նա անց էր կենում մի նեղ կածանով, որ անցորդները բաց էին արել տերևուկով ու օշինդրով բուսած տարեկանի արտի միջից, հանդիպեց Նիկոլայ Պետրովիչին և որպեսզի նրա աչքին չերևա, մտավ բարձր ու խիտ արտի մեջ։ Նիկոլայ Պետրովիչը հասկերի ոսկեգույն ցանցի միջից տեսավ նրա գլուխը, որ փոքրիկ գազանի նման իրեն էր մտիկ տալիս, և քնքշությամբ ձայն տվեց։ — Բարև, Ֆենիչկա։ Մի վախիր, ես մարդ ուտող չեմ։ — Աստծու բարին, — շշնջաց աղջիկը՝ առանց իր թաքստոցից դուրս գալու։ Ֆենիչկան կամաց-կամաց սկսեց նրան ընտելանալ, բայց էլի նրա առաջ քաշվում էր, երբ հանկարծ մայրը, Արինան, խոլերայից մեռավ, ո՞ւր գնար Ֆենիչկան։ Նա մորից ժառանգել էր սեր դեպի կարգապահությունը, խոհեմություն ու լրջմտություն, բայց նա այնքան ջահել էր, այնպես մենակ։ Նիկոլայ Պետրովիչն ինքն էլ խիստ բարի էր ու համեստ… Հարկ չկա մնացածը պատմելու... — Ուրեմն եղբայրս հենց այնպես ուղղակի նե՞րս մտավ, — հարցնում էր նրան Նիկոլայ Պետրովիչը։— Դուռը ծեծեց ու մտա՞վ։ — Այո։ — Այդ լավ է։ Դե հիմա Միտյային ինձ տուր, մի քիչ գրկեմ։ Եվ Նիկոլայ Պետրովիչը սկսեց երեխային վեր-վեր թռցնել, համարյա մինչև առաստաղը, ի մեծ բավականություն մանկան, որից մայրը սաստիկ անհանգստանում էր և ամեն անգամ, երբ երեխան վեր էր թռչում, ձեռքը մեկնում էր նրա մերկ ոտներին։ Իսկ Պավել Պետրովիչը վերադարձավ իր նրբաճաշակ առանձնասենյակը, որի պատերին մոխրագույն գեղեցիկ պաստառ էր կպցրած, պարսկական երփներանգ գորգի վրա զենքեր էին կախված, կահ-կարասիքը ընկույզի փայտից էր՝ երեսին մուգ-կանաչ կտոր քաշած, սենյակում կային ռենեսանսի ոճի գրադարան հին, սև կաղնուց փառահեղ գրասեղանի վրա բրոնզե արձանիկներ, բուխարի... նա ընկավ գահավորակի վրա, ձեռները ծալեց գլխի հետև և մնաց անշարժ, համարյա հուսահատությամբ նայելով առաստաղին։ Արդյոք պատերի՞ց էլ էր ուզում նա ծածուկ պահել այն, ինչ որ կատարվում էր նրա դեմքի վրա, թե մի այլ պատճառով, միայն թե նա վեր կացավ, պատուհանների ծանր վարագույրները բաց թողեց, և նորից ընկավ գահավորակի վրա։ XI Նույն օրը Բազարովն էլ ծանոթացավ Ֆենիչկայի հետ։ Նա Արկադիի հետ ման էր գալիս պարտեզում ու նրան բացատրում, թե ինչն է պատճառը, որ մի քանի ծառեր, մանավանդ կաղնիները, չեն բռնել։ — Այստեղ պետք է ավելի արծաթատերն կաղամախի ու եղևնի, մեկ էլ գուցե լորի տնկել ու մի քիչ սևահող ավելացնել։ Տես զովանոցը լավ է եղել, — ավելացրեց նա, — որովհետև հասմիկն ու ակացիան լավ թփեր են, խնամք չեն աահանջում։ Վահ, այստեղ մարդ է եղել։ Զովանոցում նստած էր Ֆենիչկան Դունյաշայի ու Միտկայի հետ։ Բազարովը կանգ առավ, իսկ Արկադին Ֆենիչկային, իբրև հին ծանոթի, գլխով արեց։ — Սա ո՞վ է, — հարցրեց Բազարովը, հենց որ հովանոցի կողքիցն անցան։— Ինչ լավիկն է։ — Ապ դու ո՞ւմ մասին ես խոսում։ — Հայտնի բան է ում մասին, մեկն է միայն գեղեցիկ։ Արկադին փոքր ինչ շվաթված կարճ խոսքերով բացատրեց, թե ով է Ֆենիչկան։ — Ըհը, — ասաց Բազարովը։— Երևում է հայրդ բերանի համը գիտե։ Ինչ կա — հայրդ ինձ դուր է գալիս, ճիշտ եմ ասում։ Կրիճն է։ Սակայն հարկավոր է ծանոթանալ, ավելացրեց նա ու ետ դարձավ դեպի զովանոցը։ — Եվգենի, — վախեցած կանչեց Արկադին նրա հետևից, — ի սեր աստծո, զգույշ եղիր։ — Մի հուզվիր, — ասաց Բազարովը, — մենք քաղաքներում ապրած, եփված մարդ ենք։ Բազարովը, Ֆենիչկային մոտենալով, գլխարկը հանեց։ — Թույլ տվեք ներկայանալու, — սկսեց նա քաղաքավարությամբ գլուխ տալով։— Արկադի Նիկոլայիչի ընկերը և մի խոնարհ մարդ։ Ֆենիչկան նստարանից վեր կացավ ու լուռ նայում էր նրան։ — Ինչ հրաշալի երեխա է, — շարունակեց Բազարովը։— Մի անհանգստանաք, կյանքումս ես դեռ ոչ ոքի աչքով չեմ տվել։ Այս ինչո՞ւ են թշերը կարմրած։ Հո ատամներ չի՞ հանում։ — Այո, — ասաց Ֆենիչկան, — արդեն չորս ատամ հանել է։ Իսկ այժմ լնդերը դարձյալ ուռել է։ — Հապա մի ցույց տվեք... Միք վախենա, ես բժիշկ եմ։ Բազարովը գրկեց երեխային, որ ի զարմանս մոր և Դյունաշայի, ոչ վախեցավ և ոչ էլ ընդդիմացավ։ — Տեսնում եմ, տեսնում... Ոչինչ, ամեն բան կանոնավոր է, լավ ատամներ պիտի ունենա։ Եթե որևէ բան պատահի, ասացեք ինձ։ Իսկ դուք ինքներդ առո՞ղջ եք։ — Փառք աստծո, առողջ եմ։ — Փառք աստծուն — ամենից լավն է։ Իսկ դո՞ւք, — ավելացրեց Բազարովը Դունյաշային դառնալով։ Դունյաշան, որ աղայի տանը շատ խստաբարո էր, իսկ դուրսը սաստիկ ծիծաղկոտ, պատասխան չտվեց և միայն փռթկաց։ — Շատ լավ, ահա ձեզ ձեր հսկան։ Ֆենիչկան մանկանը իր գիրկն առավ։ — Ինչպես նա հանգիստ էր ձեր գրկում, — ցած ձայնով ասաց նա։ — Բոլոր երեխաներն էլ հանգիստ են նստում իմ գրկում, — պատասխանեց Բազարովը, — ես դրա գաղտնիքը գիտեմ։ — Երեխաներն զգում են, թե ով է իրենց սիրում, — նկատեց Դունյաշան։ — Այդ ճիշտ է, — հաստատեց Ֆենիչկան։— Այ հենց մեր Միտյան. ոչ մի կերպ ուրիշին չի գնա։ — Իսկ ինձ կգա՞, — հարցրեց Արկադին, որը, մի քիչ ժամանակ հեռվում կանգնելուց հետո, մոտեցել էր զովանոցին։ Նա Միտյային ձեռքով արեց, ուզեց վեր առնել, բայց Միտյան գլուխը ետ գցեց ու ճչաց, որով շատ շփոթեցրեց Ֆենիչկային։ — Մի ուրիշ անգամ, երբ կընտելանա, — ներողամտաբար ասաց Արկադին, և երկու բարեկամները հեռացան։ — Ինչպե՞ս էր այդ կնոջ անունը, — հարցրեց Բազարովը։ — Ֆենիչկա... Ֆեդոսյա, — պատասխանեց Արկադին։ — Իսկ հայրանո՞ւնը։ Այդ էլ պետք է իմանալ։ — Նիկոլաևնա։ — Bene[14]. Ինձ նրանում դուր է գալիս այն, որ նա շատ ամաչկոտ չէ։ Մեկ ուրիշը, ով գիտե, հենց այդ բանն էլ կդատապարտեր։ Ինչ հիմարություն է, ի՞նչ կա ամաչելու։ Նա մայր է և իրավացի է։ — Ասենք նա իրավացի է, — նկատեց Արկադին, -բայց այ, հայրս… — Նա էլ իրավացի է, — ընդհատեց Բազարովը։ — Է, ոչ, ես կարծում եմ իրավացի չէ։ — Ինչպես երևամ է ավելորդ ժառանգը մեր սրտովը չի։ — Չե՞ս ամաչում, այդպիսի բան ես մտածում իմ մասին, — տաքացած վրա բերեց Արկադին։— Այդ տեսակետից չէ, որ հորս իրավացի չեմ համարում, իմ կարծիքով նա պարտավոր էր նրա հետ ամուսնանալ։ — Էհե — հե, — հանդարտ կերպով ասաց Բազարովը։— Այ թե ինչ մեծահոգի ենք մենք։ Մի՞թե ամուսնությանը նշանակություն ես տալիս, քեզանից այդ բանը չէի սպասում։ Ընկերները մի քանի քայլ անցան լռիկ։ — Ես տեսա հորդ բոլոր տնտեսությունը, — նորից սկսեց Բազարովը։— Անասունները վատ են, ձիերն էլ ուժասպառ են։ Շինությունները խարխլվել են, և մշակները, երևում է, սարսափելի ծույլ մարդիկ են, իսկ կառավարիչը կամ հիմար է, կամ խաբեբա է, այդ դեռ լավ չեմ հասկացել։ — Այսօր դու շատ խստապահանջ ես, Եվգենի Վասիլիչ։ — Եվ բարի գյուղացիներն էլ անպատճառ խաբելու են հորդ։ Հո գիտես ռուսական առածը, «Ռուս մուժիկը աստծուն էլ կծախի» ։ — Ես սկսում եմ հորեղբորս հետ համաձայնվել, — նկատեց Արկադին, — դու բոլորովին վատ կարծիք ունես ռուսների մասին։ — Շատ հարկավոր է։ Ռուս մարդը հենց նրանով է լավ, որ ինքն իր մասին շատ վատթար կարծիք ունի։ Կարևորն այն է, որ երկու անգամ երկուսը չորս է, իսկ մնացյալ բոլորը դատարկ բաներ են։ — Բնությունն է՞լ է դատարկ բան, — ասաց Արկադին՝ մտախոհ նայելով հեռավոր գույնզգույն արտերին, որ գեղեցիկ ու քնքուշ լուսավորված էին ոչ շատ բարձրացած արևի շողերով։ — Այն մտքով, ինչ մտքով որ դու ես հասկանամ, բնությունն էլ դատարկ բան է։ Բնությունը տաճար չէ, այլ արհեստանոց, իսկ մարդը նրա մեջ լոկ մշակ է։ Այդ միջոցին տան կողմից նրանց ականջին հասան թավջութակի ծորուն հնչյուններ։ Մեկը, թեպետ անփորձ ձեռքով, բայց զգացմունքով նվագում էր Շուբերտի Ակնկալությունը, և քաղցրահունչ մեղեդին անուշ զեղվում էր օդում։ — Ա՞յս ով է, — զարմացած ասաց Բազարովը։ — Հայրս։ — Հայրդ թավջութա՞կ է նվագում։ — Այո։ — Քանի տարեկան է հայրդ։ — Քառասունչորս։ Բազարովը հանկարծ քրքջաց։ — Ինչո՞ւ ես ծիծաղում։ — Ախր ինչպե՞ս չծիծաղեմ, քառասունչորս տարեկան մարդը, pater familias[15] գավառում թավջութակ է նվաgում։ Բազարովը շարունակում էր քրքջալ, բայց Արկադին, որքան էլ պատկառում էր իր ուսուցչից, այս անգամ նույնիսկ չժպտաց։ X Մոտ երկու շաբաթ էր անցել։ Մարյինոյում կյանքն անցնում էր իր կարգով — Արկադին անհոգ սիբարիտի կյանք էր վարում, Բազարովն աշխատում էր։ Տանը ամենքն էլ ընտելացել էին նրան, նրա անփույթ ձևերին, նրա հակիրճ ու կցկտուր խոսքերին։ Մանավանդ Ֆենիչկան այն աստիճան ընտելացել էր նրան, որ մի գիշեր մարդ ուղարկեց, որ նրան զարթեցնեն.— Միտյային ջղաձգություն էր պատահել, և Բազարովը եկավ և ըստ սովորականի կես կատակով-կես հորանջելով նստեց նրա մոտ երկու ժամվա չափ և օգնեց երեխային։ Նրա փոխարեն Պավել Պետրովիչը իր հոգու բոլոր ուժերով ատամ էր Բազարովին։ Նա նրան համարում էր գոռոզ, լիրբ, շնաբարո, ստրուկ, կասկածում էր, որ Բազարովն իրեն չի հարգում և նույնիսկ համարյա թե արհամարհում է իրեն՝ Պավել Կիրսանովին։ Նիկոլայ Պետրովիչը երիտասարդ «նիհիլիստից» վախենում էր և կասկածում էր, որ նա կարող լիներ Արկադիի վրա բարերար ազդեցություն ունենալ, բայց սիրով ականջ էր դնում նրան, սիրով էլ ներկա լինում նրա ֆիզիկական ու քիմիական փորձերին։ Բազարովը հետը մանրադիտակ էր բերել և ամբողջ ժամերով զբաղվում էր դրանով։ Ծառաներն էլ էին նրա հետ կապվել, թեև նա նրանց վրա ծիծաղում էր, նրանք զգում էին, որ նա այնուամենայնիվ իրենցից է, աղա չէ։ Դունյաշան հաչությամբ նրա հետ զրուցում էր, ծիծաղում ու ամեն անգամ մոտիցն արագությամբ անցնելիս աչքի պոչովը խորհրդավոր հայացք էր նետում վրան։ Պյոտրը, որ վերին աստիճանի ինքնասեր ու հիմար մարդ էր, միշտ ճակատը կնճռոտած, մի մարդ, որի բոլոր արժանիքն այն էր, որ քաղաքավարի էր թվում, վանկ-վանկ կարդալ գիտեր և խոզանակով էլ հաճախ իր սերթուկն էր մաքրում, մինչև անգամ նա էլ լուռ ծիծաղում էր ու պայծառանում, հենց որ Բազարովը նրա վրա ուշադրություն էր դարձնում, ճորտերի երեխաները, շան նման վազվզում էին «դոխտուրի» հետևից։ Միայն ծերունի Պրոկոֆիչն էր, որ չէր սիրում նրան, ճաշի ժամանակ մռայլ տեսքով նրան կերակուրներ էր մատուցում, անվանում էր նրան «քերթող» ու «խարդախ» և հավատացնում էր, թե նա իր այտմորուսներով կատարյալ թփերում պառկած խոզ է։ Պրոկոֆիչն էլ յուրատեսակ, Պավել Պետրովիչից ոչ պակաս մի արիստոկրատ էր։ Տարվա ամենալավ օրերը վրա հասան — հունիսի առաջին օրերը։ Սքանչելի եղանակ էր, ճիշտ է, խոլերան հեռվից սպառնալիք էր տալիս, բայց ...ի նահանգի բնակիչներն արդեն նրա այցելություններին սովորել էին։ Բազարովը շատ վաղ էր վեր կենում տեղից և երկու-երեք վերստ գնում, ոչ թե զբոսնելու, չէ՛, նա աննպատակ զբոսանք տանել չէր կարողանում, այլ խոտեր, միջատներ հավաքելու։ Երբեմն իր հետ վերցնում էր նաև Արկադիին։ Վերադառնալու ժամանակ սովորաբար ճանապարհին նրանց մեջ վեճ էր ծագում, և սովորաբար Արկադին մնում էր հաղթված, թեև իր ընկերոջից ավելի էր խոսում։ Մի անդամ նրանք սովորականից ավելի ուշացան, Նիկոլայ Պետրովիչը գնաց պարտեզ նրանց դիմավորելու և, զովանոցին հասնելով, հանկարծ արագ քայլերի ձայն ու երկու երիտասարդների խոսակցություն լսեց։ Նրանք գալիս էին զովանոցի մյուս կողմից և իրեն չէին կարող տեսնել։ — Դու հորս լավ չես ճանաչում, — ասում էր Արկադին։ Նիկոլայ Պետրովիչր թաք կացավ։ — Հայրդ բարի մարդ է, — ասաց Բազարովը, — բայց արդեն ժամանակից ետ է մնացել, նրա երգը երգված է։ Նիկոլայ Պետրովիչը ականջը սրեց… Արկադին ոչինչ չպատասխանեց։ «Ժամանակից ետ մնացած մարդը» մի երկու վայրկյան կանգնեց անշարժ և ապա դանդաղ քայլերով դնաց դեպի տուն։ — Երեք օր առաջ նայեմ, տեսնեմ Պուշկին է կարդում, — շարունակեց Բազարովը։— Ի սեր աստծո, նրան հասկացրու, որ այդ անհարմար բան է։ Երեխա հո չի՞, ժամանակն է այդ անմիտ բաներից ձեռք քաշել։ Եվ ինչ հաճույք է ներկա ժամանակներում ռոմանտիկ լինել։ Նրան մի որևէ օգտակար բան տուր կարդա։ — Ինչ տամ նրան, — հարցրեց Արկադին։ — Կարծում եմ, որ սկզբում ավելի լավ կլինի տալ Բյուխների՝ Stoff und Kraft[16]։ — Ինքս էլ եմ այդպես կարծում, — հավանություն տվեց Արկադին։— Stoff und Kraft-ը գրված է հանրամատչելի լեզվով։ — Ահա թե մենք ինչպիսին ենք, — ասում էր Նիկոլայ Պետրովիչը նույն օրը ճաշից հետո իր եղբորը, նստած նրա առանձնասենյակում, — հետամնաց մարդկանց շարքն ընկանք, եղբայրս, ուրեմն, մեր երգը երգված է։ Ի՞նչ արած։ Գուցե Բազարովն իրավացի է։ Բայց, խոստովանում եմ, մի բան ինձ ցավ է պատճառում, ես հույս ունեի, մանավանդ այժմ, ավելի սերտ, ավելի բարեկամաբար կապվել Արկադիի հետ, մինչդեռ բանից պարզվում է, որ ես ետ եմ մնացել, իսկ նա առաջադիմել է, և մենք իրար հասկանալ չենք կարող։ — Ախր, ինչու է նա մեզանից առաջ գնացել։ Եվ ինչո՞վ է մեզանից այդքան տարբերվում, — անհամբերությամբ բացականչեց Պավել Պետրովիչը։— Այդ բոլորը այն պարոնն է, նիհիլիստն է որդուդ գլուխը լցրել։ Ինչպես ատում եմ այդ հեքիմին, իմ կարծիքով նա ուղղակի խաբեբա է։ Հավատացած եմ, որ նա, իր բոլոր գործերով հանդերձ, բնագիտության մեջ էլ շատ առաջ չի գնացել։ — Ոչ, եղբայր, այդ բանը մի ասի, Բազարովը խելոք ու հասկացող մարդ է։ — Եվ ինչ զզվելի ինքնասիրություն ունի, — դարձյալ ընդհատեց Պավել Պետրովիչը։ — Այո, — նկատեց Նիկոլայ Պետրովիչը, — ինքնասեր մարդ է։ Բայց, ինչպես երևում է, առանց դրան անկարելի է. միայն մեկ բանի խելքս չի հասնում։ Կարծեմ, ես ամեն բան անում եմ, որպեսզի այս դարից ետ չմնամ, գյուղացիների գործը կարգավորեցի, ֆերմա հիմնեցի, այնպես որ մինչև անգամ ամբողջ նահանգում ինձ կարմիր են անվանում, կարդում եմ, սովորում եմ, առհասարակ աշխատում եմ ժամանակակից պահանջներին համապատասխան լինել, իսկ նրանք ասում են, որ իմ երգը երգված է արդեն։ Ինչ ասեմ, եղբայր, ինքս էլ եմ սկսում մտածել, որ իրոք իմ երգը երգված է։ — Ինչո՞ւ այդպես։ — Ահա թե ինչու։ Այսօր ես նստել էի, Պուշկին էի կարդում... Որքան հիշում եմ, բաց էի արել Ցիգանները… Մեկ էլ Արկադին մոտեցավ ինձ և, անխոս, – փաղաքուշ ցավակցության արտահայտությունը դեմքին, գիրքը կամացուկ խլեց ձեռքիցս, ինչպես որ երեխայի հետ են վարվում, և առաջիս դրեց մի ուրիշը, գերմաներեն գիրք... ժպտաց ու գնաց, և Պուշկինն էլ հետը տարավ։ — Մի՞թե։ Իսկ ի՞նչ գիրք տվեց։ — Ահա, այս գիրքը։ Եվ Նիկոլայ Պետրովիչը սերթուկի հետևի գրպանից հանեց Բյուխների տխրահռչակ գրքույկի իններորդ հրատարակությունը։ Պավել Պետրովիչը վերցրեց գրքույկը ու շուռ ու մուռ տվեց։ — Հըմմ, — մռնչաց նա։— Արկադի Նիկոլայիչը հոգ է տանում քո դաստիարակության մասին։ Հը, ինչ է, փորձեցի՞ր կարդալ։ — Փորձեցիր։ — Հետո՞։ — Կամ ես հիմար եմ, կամ այդ բոլորը անմիտ բաներ են։ Երևի ես եմ հիմար։ — Մի՞թե գերմաներենը չես մոռացել, — հարցրեց Պավել Պետրովիչը։ — Գերմաներեն հասկանում եմ։ Պավել Պետրովիչը դարձյալ ձեռքի մեջը շուռ ու մուռ տվեց դիրքն ու աչքի տակով եղբորը նայեց։ Երկուսն էլ լռեցին։ — Հա, ի դեպ, — սկսեց Նիկոլայ Պետրովիչը՝ ցանկանալով խոսքը փոխել։— Կոլյագինից նամակ ստացա։ — Մատվեյ Իլյիչի՞ց։ — Այո։ Նա եկել է ...-ի նահանգի գործերը քննելու։ Այժմ նա մեծ մարդ է դարձել և ինձ գրում է, թե իբրև ազգական ուզում է հետներս տեսնվել, և ինձ, քեզ ու Արկադիին հրավիրում է քաղաք։ — Պիտի գնա՞ս, — հարցրեց Պավել Պետրովիչը։ — Ո՛չ։ Իսկ դո՞ւ։ — Ես էլ չեմ գնա։ Շատ հարկավոր է հիսուն վերստ քարշ գամ, թե ինչ է՝ նրա երեսը տեսնեմ։ Mathieu-ն ուզում է ներկայանալ մեզ իր բոլոր փառքով, սատանան նրա հետ։ Բավական է նրան նահանգի խունկը։ Առանց մերինին էլ յոլա կգնա։ Մեծ բան է կարծես գաղտնի խորհրդական լինելը։ Եթե ես շարունակեի ծառայել, քարշ տայի այդ հիմար լուծը, այժմ գեներալ-ադյուտանտ կլինեի։ Այս էլ կա, որ ես էլ, դու էլ արդեն հետամնաց մարդիկ ենք։ — Հա, եղբայր, երևի ժամանակն է դագաղ պատվիրելու ու ձեռներս էլ կրծքներիս խաշելու, — հոգոց հանելով նկատեց Նիկոլայ Պետրովիչը։ — Չէ, ես այդպես շուտ անձնատուր չեմ լինի, — մրթմրթաց եղբայրը։— Այդ հեքիմի հետ մենք դեռ կռիվ կունենանք. ես այդ նախազգում եմ։ Ընդհարումը պատահեց հենց նույն օր երեկոյան՝ թեյի միջոցին, Պավել Պետրովիչը ընդունարան մտավ արդեն կռվի պատրաստ, նա գրգռված էր և վճռական։ Միայն առիթ էր փնտրում նա, որպեսզի թշնամու վրա հարձակվի, բայց երկար ժամանակ առիթ չէր ներկայանում։ Բազարովն առհասարակ «ծերուկ Կիրսանովների» ներկայությամբ սակավ էր խոսում (նա այդպես էր անվանում երկու եղբայրներին), իսկ այդ երեկոյան վատ տրամադրություն ուներ և լուռ ու մունջ թեյը խմում էր բաժակ բաժակի հետևից։ Պավել Պետրովիչը անհամբերությունից այրվում էր. վերջապես նրա ցանկությունը կատարվեց։ Հարևան կալվածատերերից մեկի վրա խոսք բացվեց։ «Անպետք, խղճուկ արիստոկրատ», — անտարբեր կերպով նկատեց Բազարովը, որ հանդիպել էր նրան Պետերբուրգում։ — Թույլ տվեք ձեզ հարցնելու, — սկսեց Պավել Պետրովիչը, և նրա շրթունքները ղողղողացին։— Ձեր հասկացողությամբ «անպետք» և «արիստոկրատ» բառերը միևնույն նշանակությունն ունեն։ — Ես «խղճուկ արիստոկրատ» ասացի, — պատասխանեց Բազարովը, դանդաղ կերպով թեյի ումպը կուլ տալով։ — Շատ լավ, բայց ես կարծում եմ, որ դուք արիստոկրատների մասին էլ միևնույն կարծիքն ունեք։ Պարտքս եմ համարում հայտարարելու ձեզ, որ ես այդ կարծիքին չեմ։ Համարձակվում եմ ասել, որ ամենքն էլ ինձ ճանաչում են որպես մի լիբերալ և պրոգրեսը սիրող մարդ, և հենց դրա համար էլ ես հարգում եմ իսկական արիստոկրատներին։ Հիշեցեք, մեծարգո պարոն (այս խոսքերի վրա Բազարովը աչքը Պավել Պետրովիչի վրա բարձրացրեց), հիշեցեք, մեծարգո պարոն, — կրկնեց նա զայրացած, — անգլիական արիստոկրատներին։ Նրանք իրենց իրավունքներից մի նշանախեց անգամ չեն զիջում, և այդ պատճառով էլ հարգում են նաև ուրիշի իրավունքները, նրանք պահանջում են, որ կատարվեն դեպի իրենց եղած պարտավորությունները, ուստի և իրենք էլ իրենց պարտավորություններն են կատարում։ Արիստոկրատիան էր Անգլիային ազատություն տվողը ու նա է նրան պահպանողը։ — Մենք այդ երգը շատ անգամ ենք լսել, — պատասխանեց Բազարովը։— Բայց դրանով ի՞նչ եք ուզում ապացուցել։ — Էստոնք ասելով ուզում եմ ապացուցել, մեծարգո պարոն (Պավել Պետրովիչը, երբ բարկանում էր, դիտմամբ գործ էր ածում «էստոնք-էնդոնք» խոսքերը, թեև շատ լավ գիտեր, որ գրական լեզվի քերականությունը նման խոսքեր չէր թույլատրում։ Այդ քմահաճույքը ալեքսանդրյան շրչանի ավանդությունների մնացորդ էր։ Այդ ժամանակվա ականավոր անձինք, երբ հազարից մեկ ուզում էին մայրենի լեզվով խոսել գործ էին ածում մեկը՝ էստոնք, մյուսները էնդոնք, որպեսզի ցույց տան, թե մենք բուն ռուսակներ ենք, և միևնույն ժամանակ մենք ազնվատոհմ իշխաններ ենք, որոնց թույլատրվում է կարևորություն չտալ դպրոցական կանոններին), էնդոնք ով ես ուզում եմ ապացուցել, որ առանց սեփական արժանապատվության զգացումի, առանց ինքնահարգման, — իսկ արիստոկրատի մեջ այդ զգացումները զարգացած են, — չկա ոչ մի ամուր հիմք հասարակական bien publie-ի համար, հասարակական կառուցվածքի համար։ Անձնավորությունը, անհատը, մեծարգո պարոն, ահա գլխավորը։ Մարդկային անհատը ժայռի նման ամուր պիտի լինի, որովհետև բոլորը կառուցվում է նրա վրա։ Ես շատ լավ գիտեմ, օրինակ, որ դուք իմ սովորությունները, արդ ու զարդը, իմ մաքրասիրությունը գտնում եք ծիծաղելի։ Սակայն այդ ամենը բխում է ինքնահարգման զգացումից, պարտքի գիտակցության զգացումից, այո՛, պարտքի գիտակցումից, ես ապրում եմ գյուղում, խուլ տեղում, բայց ես իմ պատիվը չեմ գցում, ես հարգում եմ իմ մեշ մարդուն։ — Ներեցեք, Պավել Պետրովիչ, — ասաց Բաղարովը, — ահավասիկ դուք հարգում եք ձեզ և նստած եք ձեռքերդ ծալած. ի՞նչ շահ դրանից bien public-ի համար։ Եթե դուք ձեզ չհարդեք, դարձյալ միևնույն բանը կանեք։ Պավել Պետրովիչր գունատվեց։ — Այդ արդեն բոլորովին ուրիշ խնդիր է։ Ես այժմ բոլորովին ավելորդ եմ համարում ձեզ բացատրել, թե ինչու եմ ձեռներս ծալած նստել, ինչպես դուք եք ասում։ Ես ուզում եմ միայն ասել, որ արիստոկրատիզմը պրինսիպ է, իսկ մեր ժամանակում, առանց պրինսիպների մեր օրերում ապրել կարող են միայն անբարոյական կամ դատարկ մարդիկ։ Ես այդ Արկադիին ասել եմ նրա գալու հենց մյուս օրը, և այժմս էլ կրկնում եմ ձեզ։ Այնպես չէ՞, Նիկոլայ։ Նիկոլայ Պետրովիչը գլխով արեց։ — Արիստոկրատ, լիբերալ, պրոգրես, պրինցիպ, — ասաց Բազարովը, — ինչքան օտար... և անօգուտ բառեր։ Մեր ժողովրդին ամենևին պետք չեն դրանք։ — Հապա ի՞նչ է պետք նրան ձեր կարծիքով։ Ձեզ որ ականջ դնելու լինենք, մենք գտնվում ենք մարդկությունից դուրս, օրենքներից դուրս։ Բայց ախր պատմության տրամաբանությունը պահանջում է... — Ինչների՞ս է պետք այդ տրամաբանությունը։ Մենք առանց նրան էլ յոլա ենք գնում։ — Ինչպե՞ս։ — Այնպես։ Դուք, ես կարծում եմ, տրամաբանության կարիք չունեք, որպեսզի, երբ քաղցած եք, հացի պատառ դնեք բերաններդ։ Մեր ինչ բանն է վերացական հասկացողություններով զբաղվելը։ Պավել Պետրովիչը թափ տվեց ձեռքերը։ — Սրանից հետո ես այլևս ձեզ չեմ հասկանում։ Դուք անպատվում եք ռուս ժողովրդին։ Չեմ հասկանում, ինչպես կարելի է պրինսիպներ, կանոններ չընդունել։ Ուրեմն հանուն ի՞նչ բանի եք գործում։ — Ես արդեն ձեզ ասացի, հորեղբայր, որ մենք հեղինակություններ չենք ընդունում, — մեջ մտավ Արկադին։ — Մենք գործում ենք հանուն այն բանի, ինչ որ օգտակար ենք համարում, — ասաց Բազարովը։— Ներկայումս ամենաօգտակարը ժխտելն է, — և մենք ժխտում ենք։ — Ամե՞ն բան։ — Ամեն բան։ — Ւնչպե՞ս... ոչ միայն գեղարվեստը, պոեզիան… այլև… սարսափելի է ասելը… — Ամեն բան, — աննկարագրելի հանգստությամբ, կրկնեց Բազարովը։ Պավել Պետրովիչը աչքերը սևեռեց նրան։ Նա այդ չէր սպասում, իսկ Արկադին մինչև իսկ կարմրեց բավականությունից։ — Բայց սպասեցեք, — խոսեց Նիկոլայ Պետրովիչը։— Դուք ժխտում եք ամեն բան կամ, ավելի ճիշտ արտահայտելով, դուք ամեն բան քանդում եք... Չէ՞ որ հարկավոր է նաև շինել։ — Այդ արդեն մեր գործը չէ... Նախ պետք է տեղ մաքրել։ — Ժողովրդի ներկա դրությունն այդ է պահանջում, — կարևոր շեշտով ավելացրեց Արկադին, — մենք պարտավոր ենք այդ պահանջները կատարել, մենք իրավունք չունենք մեր անձնական եսի գոհացմանը անձնատուր լինել։ Այս վերջին նախադասությունը, ըստ երևույթին, Բազարովին դար չեկավ, որովհետև նրանից փիլիսոփայության, այսինքն ռոմանտիզմի հոտ էր փչում, քանզի Բազարովը փիլիսոփայությունն էլ էր ռոմանտիզմ անվանում, սակայն նա հարկ չհամարեց իր երիտասարդ աշակերտի ասածը հերքել։ — Ո՛չ, ո՛չ, — հանկարծակի պոռթկումով բացականչեց Պավել Պետրովիչը, — չեմ ուզում հավատալ, որ դուք, պարոններ, լավ ճանաչում եք ռուս ժողովրդին, որ դուք նրա պահանջների, նրա ձգտումների ներկայացուցիչներն եք։ Ո՛չ, ռուս ժողովուրդն այնպես չէ, ինչպես որ դուք եք նրան պատկերացնում։ Նա սրբությամբ պահում է ավանդությունները, նա նահապետական է։ Նա առանց հավատի չի կարող ապրել... — Դրա դեմ չեմ վիճի, — ընդհատեց Բազարովը, — մինչև անգամ պատրաստ եմ համաձայնել, որ դուք այդ բանում իրավացի եք։ — Իսկ եթե ես իրավացի եմ... — Բայց և այնպես այդ դեռ ոչինչ չի ապացուցում։ — Արդարև ոչինչ չի ապացուցում, — կրկնեց Արկադին այն փորձված շախմատ խաղացողի վստահությամբ, որը կարծես թե նախատեսել էր հակառակորդի անելիքը, ուստի և ամենևին չշփոթվեց։ — Ինչպե՞ս թե ոչինչ չի ապացուցում, — փնթփնթաց ապշած Պավել Պետրովիչը։-Ուրեմն դուք ձեր ժողովրդի դե՞մ եք գնում։ — Թեկուզ հենց այդպես, — բացականչեց Բազարովը։— Ժողովուրդը կարծում է, թե երբ որ ամպը գոռում է, այդ Եղիա մարգարեն է երկնքում կառքով ման դալիս։ Ի՞նչ է։ Համաձայնե՞մ նրան։ Ասենք նա ռուս է, իսկ ե՞ս, մի՞թե ես ինքս ռուս չեմ։ — Ոչ, այն բոլորից հետո, որ դուք այս րոպեին ասացիք, դուք ռուս չեք։ Չեմ կարող ձեզ ռուս համարել։ — Իմ պապս հողագործ էր, — գոռոզ հպարտությամբ պատասխանեց Բազարովը։— Հենց ձեր գյուղացիներից որին ուզում եք հարցրեք, թե մեզանից որի՞ն ավելի իրեն հայրենակից կհամարի, ի՞նձ թե ձեզ։ Դուք նույնիսկ նրա հետ խոսել չգիտեք։ — Իսկ դուք հետը խոսում եք և միևնույն ժամանակ էլ նրան արհամարում։ — Ինչ արած, եթե արժանի է արհամարհանքի։ Դուք կշտամբում եք իմ ուղղությունը, բայց ո՞վ է ձեզ ասում, թե այդ ուղղությունը պատահական է իմ մեջ, որ դա առաջ չի եկել հենց նույն ժողովրդական ոգուց, հանուն որի այսքան մաքառում եք։ — Ինչպես չէ՛։ Խիստ հարկավոր են նիհիլիստները։ — Հարկավոր են թե հարկավոր չեն, այդ մենք չենք որոշում։ Չէ՞ որ դուք էլ ձեզ անօգուտ չեք համարում։ — Պարոններ, պարոններ, անձնավորության մի կպչեք, — բացականչեց Նիկոլայ Պետրովիչը և վեր կացավ տեղից։ Պավել Պետրովիչը ժպտաց ու, ձեռքը եղբոր ուսին դնելով, նրան նորից իր տեղը նստեցրեց։ — Անհանգիստ մի լինի, — ասաց նա։— Ես գլուխս չեմ կորցնի հենց արժանապատվության այն զգացումի շնորհիվ, որ այնպես սաստիկ ծաղրում է պարոն... պարոն բժիշկը։ Եվ ով գիտե, — շարունակեց նա նորից Բազարովին դիմելով, — գուցե դուք կարծում եք, թե ձեր ուսմունքը մի նո՞ր բան է։ Իզուր եք կարծում։ Ձեր քարոզած մատերիալիզմը մի անգամ չէ, որ քարոզվել է և միշտ էլ սնանկ է եղել... — Դարձյալ օտար բառ, — ընդմիջեց Բազարովը։ Նա սկսում էր չարանալ, և նրա դեմքը մի տեսակ պղնձի և կոպիտ գույն ստացավ։— Նախ մենք ոչինչ չենք քարոզում, այդպիսի սովորություն չունինք... — Հապա ի՞նչ եք անում։ — Ահա թե ինչ ենք անում։ Առաջները, դեռ ոչ շատ վաղուց, մենք ասում էինք, թե մանր պաշտոնյաները կաշառքներ են վերցնում, որ մեզանում ոչ ճանապարհներ կան, ոչ վաճառականություն, ոչ էլ արդար դատաստան... — Իհարկե, իհարկե, դուք մերկացնողներ եք, կարծեմ այդպես է կոչվում։ Ձեր մերկացումներից շատերին ես ինքս էլ եմ համաձայնում, բայց... — Իսկ հետո մենք գլխի ընկանք, որ մեր վերքերի մասին խոսելը, լոկ խոսելը արժեք չունի, որ այդ մեզ տանում է միայն դեպի գռեհկություն և տեսամոլություն. տեսանք, որ մեր խելոքները, այսպես կոչված առաջավոր մարդիկ ու մերկացնողներն էլ բոլորովին բանի պետք չեն, որ մենք դատարկ բաներով ենք զբաղված, խոսում, դատում ենք ինչ-որ արվեստի մասին, անգիտակցական ստեղծագործության մասին, պառլամենտականության մասին, փաստաբանության մասին և սատանան գիտե, թե էլ ինչ բաների մասին, երբ խնդիրը հանապազօրյա հացի մասին է, երբ ամենակոպիտ սնապաշտությունը մեզ խեղդում է, երբ մեր բոլոր բաժնետիրական ընկերությունները սնանկանում են միմիայն ազնիվ մարդկանց պակասության պատճառով, երբ հենց ազատությունը, որի համար ձեռ ու ոտ է ընկնում կառավարությունը, հազիվ թե մեզ օգուտ բերի, քանի որ մեր գեղջուկը պատրաստ է ինքն իրենից գողանալու, միայն թե խմիչքի տա գինետանը։ — Այդպես, — ընդհատեց Պավել Պետրովիչը, — այդպես, այդ բոլորի մեջ դուք համոզվեցիք և վճռեցիք ինքներդ ոչ մի բան լրջորեն չձեռնարկել։ — Եվ վճռել ենք ոչ մի բան չձեռնարկել, — մռայլված կրկնեց Բազարովը։ Նա հանկարծ սկսեց ինքն իր վրա զայրանալ, թե ինչո՞ւ նա այդքան երկար ու բարակ խոսեց այս աղայի առաջ։ — Այլ միայն հայհոյե՞լ։ — Եվ հայհոյել։ — Եվ այդ կոչվում է նիհիլի՞զմ։ — Եվ այդ կոչվում է նիհիլիզմ, — կրկնեց նորից Բազարովը, այս անգամ մի առանձին հանդգնությամբ։ Պավել Պետրովիչը աչքերը թեթևակի կկոցեց. — Ահա թե ինչ, -արտասանեց նա տարօրինակ հանդարտ ձայնով։— Նիհիլիզմը պետք է ամեն ցավի դարման անի և դուք, դուք մեր փրկիչներն եք ու հերոսները, Այդպես, էլ ինչի՞ եք դուք ուրեմն ուրիշներին, հենց թեկուզ այդ նույն մերկացնողներին, վատաբանում։ Մի՞թե դուք էլ բոլորի նման լոկ շաղակրատելով չե՞ք զբաղված։ — Ուրիշ բանով չգիտեմ, բայց այդ մեղքը մենք չունեինք, — ատամի արանքից ասաց Բազարովը։ — Ուրեմն ի՞նչ եք անում։ Գործո՞ւմ եք, ինչ է։ Թե՞ պատրաստվում եք գործելու։ Բազարովը ոչինչ չպատասխանեց։ Պավել Պետրովիչը նստած տեղը ցնցվեց, բայց իսկույն էլ ինքն իրեն զսպեց. — Հըմ... Գործել... քանդել շարունակեց նա։— Բայց ինչպե՞ս քանդել, չիմանալով նույնիսկ, թե ինչո՞ւ։ — Մենք քանդում ենք, որովհետև մենք ուժ ենք, — նկատեց Արկադին։ Պավել Պետրովիչը նայեց իր եղբորորդուն ու քմծիծաղեց. — Այո, ուժ, ուստի և հաշիվ չի տալիս, — ասաց Արկադին ու շտկվեց տեղը։ — Թշվառական, — աղաղակեց Պավել Պետրովիչը. նա այլևս բոլորովին անկարող էր իրեն զսպելու։— Գոնե դու մտածիր, թե Ռուսաստանում ինչ ես պաշտպանում քո այդ գռեհիկ խրատաբանությամբ։ Ոչ. դա հրեշտակին էլ կարող է համբերությունից հանել։ Ուժ։ Վայրենի կալմիկի մեջ էլ, մոնղոլի մեջ էլ ուժ կա — բայց ինչների՞ս է պետք։ Մեզ համար թանկ է քաղաքակրթությունը, այո, այո, մեծարգո պարոն, մեզ համար թանկ են նրա պտուղները։ Մի ասեք, թե չնչին են այդ պտուղները, ամենավերջին գրչակը un barbouilleur[17], վարձված հասարակ դաշնակահարը, որին մի երեկոյի համար տալիս են հինգ կոպեկ, նույնիսկ նրանք ավելի են օգտակար, քան դուք, որովհետև նրանք քաղաքակրթության ներկայացուցիչներն են, այլ ոչ թե մոնղոլական կոպիտ ուժի։ Դուք ձեզ առաջավոր մարդիկ եք երևակայում, մինչդեռ ձեր տեղը կալմիկի կիբիտկայում է։ Ո՛ւժ։ Հիշեցեք, վերջապես, պարոնայք ուժեղներ, որ դուք միայն երկու ջուխտ մի կենտ եք, իսկ մյուսները միլիոններ, որոնք թույլ չեն տա ձեզ ոտնատակ տալու իրենց սրբազան հավատալիքները, որոնք կջախջախեն ձեզ։ — Թե կջախջախեն՝ այդպես էլ պետք է, — ասաց Բազարովը։— Միայն էն վաղ էր, որ էշը կաղ էր։ Մենք այնքան էլ քիչ չենք, ինչպես դուք եք կարծում։ — Ի՞նչ։ Դուք հանաք չե՞ք անում, կարծելով, որ ամբողջ ժողովրդի հախից կգաք։ — Ինչպես գիտեք, Մոսկվան այրվեց կոպեկանոց մոմից, — պատասխանեց Բազարովը։ — Լավ, լավ։ Նախ համարյա դիվական գոռոզություն, իսկ հետո էլ ծաղր։ Ահա, ահա թե ինչով է հափշտակվում երիտասարդությունը, ահա թե ինչից են հաղթահարվում երեխաների անփորձ սրտերը։ Ահա, նայեցեք, դրանցից մեկը ձեր կողքին է նստած, քիչ է մնում, որ նա ձեր առաջ մոմ վառի, ուրախացեք (Արկադին երեսը շուռ տվեց և ունքերը կիտեց) ։ Եվ այս վարակն արդեն սաստիկ տարածվել է։ Ինձ պատմում էին, որ Հռոմում մեր նկարիչները Վատիկան ոտք չեն դնում։ Ռաֆայելին համարյա թե համարում են անխելք, որովհետև նա իբր թե հեղինակություն է։ Իսկ իրենք գարշելու չափ անզոր են ու անարդյունք, իսկ իրենց երևակայությունը «Աղջիկը աղբյուրի մոտ» նկարից դենը չի անցնում։ Այդ էլ գոնե մի բա՞ն լինի։ Աղջկա պատկերն էլ դուրս է բերված վատթար։ Ձեր կարծիքով, կեցցեն նրանք, այնպես չէ՞։ — Իմ կարծիքով, Ռաֆայելն էլ քոռ կոպեկ չարժե, — առարկեց Բազարովը, — և դրանք էլ Ռաֆայելից լավ չեն։ — Կեցցեք, կեցցեք։ Լավ լսիր, Արկադի... ահա ինչ ոճով պետք է արտահայտվեն ժամանակակից երիտասարդները։ Եվ ինչպես ձեր հետևից չգնան սրանք։ Առաջներում երիտասարդներն ուսանում էին, չէին ուզում տգետի համբավ ունենալ, ուստի և ակամա աշխատում էին։ Իսկ այժմ բավական է, որ նրանք ասեն՝ «Աշխարհքումս ամեն ինչ դատարկ բան է» ՝ պրծավ գնաց։ Երիտասարդներն ուրախացան։ Եվ, իսկապես, առաջ նրանք պաչզապես տխմարներ էին, իսկ այժմ հանկարծ նիհիլիստներ դարձան։ — Եվ ահա ձեր գոված արժանապատվության զգացումը դավաճանեց ձեզ, -սառնությամբ նկատեց Բազարովը, մինչդեռ Արկադին ամբողջապես բորբոքվեց, և աչքերը փայլատակեցին։— Մեր վեճը շատ հեռու գնաց... Թերևս, ավելի լավ է դադարեցնենք։ Իսկ ես այն ժամանակ միայն պատրաստ կլինեմ համաձայնել ձեզ հետ, — ասաց նա վեր կենալով, -եթե դուք ինձ կներկայացնեք գեթ մի որոշում մեր արդի ընտանեկան կամ հասարակական կյանքից, որը լիակատար և անխնա ժխտման առիթ չտար։ — Այդպիսի միլիոնավոր որոշումներ կներկայացնեմ, — բացականչեց Պավել Պևտրովիչը, -միլիոնավոր։ Այ, թեկուզ հենց համայնքը, օրինակ։ Ծաղրական սառը ժպիտը ծռեց Բազարովի շրթունքները։ — Էհ, համայնքի մասին, — ասաց նա, — ավելի լավ է խոսեք ձեր եղբոր հետ։ Կարծեմ նա այժմ արդեն փորձով իմացավ, թե ինչ բան է համայնքը, ինչ բան է համայնական երաշխավորությունը, ժուժկալությունն ու դրա նման բաները։ — Ընտանիքը, վերջապես ընտանիքն այնպես, ինչպես որ նա գոյություն ունի մեր գյուղականների մեջ, — գոչեց Պավել Պետրովիչը։ — Կարծում եմ, որ այդ հարցը ևս ավելի լավ է հենց ձեզ համար մանրամասնաբար չքննել։ Երևի լսած կլինեք հարսնապիղծների մասին։ Լսեցեք ինձ, Պավել Պետրովիչ, ավելի լավ է ձեզ մի երկու օր մտածելու ժամանակ տվեք, որովհետև միանգամից դժվար թե մի որևէ բան գտնեք։ Մի լավ խորհեցեք մեր բոլոր դասակարգերի մասին և ամեն մեկի վրա առանձին կանգ առեք, իսկ մինչ այդ ես ու Արկադին էլ... — Ամեն բան ծաղր ու ծանակ դարձնեք, — վրա բերեց Պավել Պետրովիչը։ — Ոչ, գորտեր շերտատենք։ Գնանք, Արկադի, ցտեսություն, պարոննե՛ր։ Երկու ընկերները դուրս գնացին։ Եղբայրները մնացին մենակ և սկզբում միայն միմյանց երեսի էին նայում։ — Ահա, — վերջապես սկսեց Պավել Պետրովիչը։— Ահա մեր ներկա երիտասարդությունը։ Դրանք են ահա — մեր ժառանգները։ — Ժառանգները, — թախծալի հառաչանքով կրկնեց Նիկոլայ Պետրովիչը։ Նա վեճի ամբողջ ընթացքում կարծես ասեղների վրա էր նստած, և միմիայն գողտուկ, հիվանդագին նայում էր Արկադիին։— Գիտե՞ս ես ինչ հիշեցի, եղբա՛յր։ Մի անգամ լուսահոգի մայրիկի հետ վեճ ունեցա, նա բղավում էր, չէր ուզում ինձ ականջ դնել... Վերջապես ես նրան ասացի, թե դուք իբր չեք կարող ինձ հասկանալ, որ մենք իբր թե երկու տարբեր սերունդների ենք պատկանում։ Մայրիկը սաստիկ նեղացավ, իսկ ես մտածեցի, ի՞նչ անեմ։ Հաբը դառն է, մինչդեռ հարկավոր է կուլ տալ։ Այժմ ահա մեր հերթն է հասել, և մեր ժառանգները կարող են մեզ ասել, դուք մեր սերնդի մարդ չեք, կուլ տվեք հաբը։ — Դու արդեն չափազանց բարեհոգի ես ու համեստ, – առարկեց Պավել Պետրովիչը, — ես, ընդհակառակը, հավատացած եմ, որ մենք քեզ հետ ավելի ենք իրավացի, քան այս պարոնիկները, թեպետ և գուցե փոքր ինչ հնացած vielli[18] լեզվով ենք մեր մտքերը արտահայտում, և չունենք նրանց հանդուգն անձնապաստանությունը... Եվ ինչ փքված է դարձել ներկա երիտասարդությունը։ Երբ հարց ես տալիս դրանցից մեկն ու մեկին, որ գինուցն եք ուզում, կարմիր թե սպիտակ, «ես սովորություն ունեմ գերադասելու կարմիրը» պատասխանում է նա բամբ ձայնով և դեմքի մի այնպիսի կարևոր արտահայտությամբ, որ կարծես այդ միջոցին ամբողջ տիեզերքը նրան է մտիկ տալիս... — Էլ թեյ չե՞ք ուզում, — հարցրեց Ֆենիչկան դռնից ներս նայելով, մինչ ընդունարանում լսվում էին վիճողների ձայները, նա սիրտ չէր անում ներս մտնելու։ — Ոչ, կարող ես ասել, որ հեշտաեռը վերցնեն, — պատասխանեց Նիկոլայ Պետրովիչը և վեր կացավ, նրան ընդառաջ գնաց։ Պավել Պետրովիչը կտրուկ ձևով ասաց նրան, bon soir[19], գնաց իր առանձնասենյակը։ XI Կես ժամ հետ Նիկոլայ Պետրովիչը գնաց պարտեզ, իր սիրելի հովանոցը։ Տխուր մտքերը պաշարել էին նրան։ Առաջին անգամն էր, որ նա պարզ զգում էր իր անջատվածությունը որդուց։ Նա նախազգում էր, որ օր-օրի այդ անջրպետը պիտի ավելի ու ավելի մեծանար։ Ուրեմն զուր էր նա ձմեռը Պետերբուրգում ամբողջ օրերով նստում նորագույն գրքեր կարդում, զուր էր երիտասարդների խոսակցություններին ականջ դնում, զուր էր ուրախանում, երբ հաջողվում էր իրեն նրանց կրակոտ ճառերի մեջ իր խոսքն էլ մտցնել։ «Եղբայրս ասում է, թե մենք ենք իրավացի, — մտածում էր նա, — և, ամեն մի ինքնասիրություն մի կողմ թողնելով, ինձ էլ այնպես է թվում, որ նրանք ավելի են հեռու ճշմարտությունից, քան մենք, բայց միևնույն ժամանակ ես զգում եմ, որ նրանք ունեն մի այնպիսի բան, մի տեսակ առավելություն, որը մենք չունենք... Երիտասարդությո՞ւնն է, արդյոք։ Ո՛չ երիտասարդությունը չէ միայն։ Արդյոք այդ առավելությունն այն չէ, որ նրանց մեջ ավելի քիչ են աղայության հետքերը, քան թե մեր մեջ» ։ Նիկոլայ Պետրովիչը գլուխը քաշ գցեց ու ձեռքով երեսը շփեց։ «Բայց մերժել բանաստեղծությունը, — մտածեց նա նորից, — չսիրել նկարչությունը, բնությունը...» ։ Եվ նա չորս կողմը նայեց, կարծես կամենալով հասկանալ, թե ինչպե՞ս կարելի է բնությունը չսիրել։ Արդեն երեկոյանում էր. արևը ծածկվել էր կաղամախիների անտառի հետևը, որը գտնվում էր պարտեզից կես վերստ հեռու, նրա ստվերն ընկած էր անշարժ դաշտերի վրա և վերջ չուներ։ Անտառի երկարությամբ մութ, նեղ ճանապարհով կիսարշավ գնում էր մի գյուղացի՝ սպիտակ ձի նստած, նա ամբողջովին երևում էր պարզ կերպով, ամբողջովին՝ նույնիսկ ուսի կարկատանն էլ, չնայած, որ ստվերի միջովն էր դնում, հաճելի և պարզորոշ երևում էին ձիու ոտի շարժումներ։ Արևի ճառագայթներն էլ իր հերթին մուտք էին գործում անտառը և, թավուտի միջից թափանցելով, մի այնպիսի ջերմ լույսով էին ողողել կաղամախիների բները, որ եղևնու բների էին նմանում, իսկ թավ տերևները համարյա կապույտ գույն էին ստացել, իսկ անտառի վերևը տարածված էր բաց-կապույտ երկինքը, որ վերջալույսի ճառագայթներից թեթևակի, կարմրել էր։ Ծիծեռնակները թռչում էին բարձրում, քամին բոլորովին հանդարտվել էր. ուշացած մեղուները ծուլաբար ու քնատ բզզում էին հասմիկի ծաղիկների միջև, մլակները սյունի նման վխտում էին հեռու ձգված մեն-մենակ ճյուղի վերևը։ «Ախ, ինչ սքանչելի է, աստված իմ», — մտածեց Նիկոլայ Պեարովիչը և արդեն սկսել էր իր սիրած ոտանավորը ասել, բայց հանկարծ միտքն ընկան Արկադին, Stoff und Kraft-ը և լռեց, բայց շարունակում էր մնալ միևնույն տեղում, շարունակում էր անձնատուր լինել խոհերի վշտալի ու բերկրառիթ խաղին։ Նա սիրում էր անուրջների մեջ ընկնել, գյուղական կյանքը նրա մեջ այդ հատկությունն էր զարգացրել։ Վաղո՞ւց է, որ նա նույնպես երազում էր՝ իջևանատանը որգու ճանապարհը պահելիս, իսկ այն օրից հետո արդեն փոփոխություն էր տեղի ունեցել, արդեն պարզվել էին դեռևս այն ժամանակ անորոշ հարաբերությունները... և այն էլ ինչպես։ Դարձյալ միտքն ընկավ լուսահոգի կինը, բայց ոչ այնպես, ինչպես որ նա սովոր էր տեսնել նրան երկար տարիների ընթացքում անտնտես, բարի տանտիկին, այլ որպես նորատի աղջիկ բարակ իրանով, անմեղ-փորձող հայացքով և պինդ հյուսած ծամը մանկական վզովն ընկած։ Հիշեց նա, թե ինչպես էր տեսել նրան առաջին անգամ։ Այն ժամանակ ինքը դեռ ուսանող էր։ Նրան հանդիպել էր իր բնակած տան աստիճանների վրա և հանկարծ նրան զարնվելով, շուռ էր եկել, որ ներողություն խնդրի, բայց այսքանն էր միայն կարողացել թոթովել՝ «pardon, monsieur» [20], իսկ նա գլուխդ խոնարհել էր, քմծիծաղել, և հանկարծ կարծես վախեցած փախել գնացել էր, իսկ աստիճանների պտույտքին շտապ նայել էր նրան, լուրջ դեմք ընդունել ու կարմրել։ Այնուհետև հիշեց իր առաջին վեհերոտ այցելությունները, կես-բերան խոսքերը, կես-ժպիտները, և ապշությունը, թախիծը, խոյանքը և վերջապես այն հեղձուցիչ բերկրանքը... Ո՞ւր կորան այն ամենը։ Նա դարձավ. իր կինը։ Ինքն այնպես բախտավոր էր, որ քչերին է վիճակվում երկրիս վրա... «Բայց, — մտածում էր նա, — այդ քաղցր, առաջին վայրկյանները, ինչու չպետք է ապրեին նրանք հավերժական, անմահական կյանքով» ։ Նա չէր աշխատում իր համար պարզել իր մտքերը, սակայն զգում էր, որ կցանկար այդ երանավետ ժամանակների հիշատակը պահպանած լինել մի ավելի զորեղ բանով, քան թե լոկ հիշողությունն էր. կուզենար նորից շոշափել իր Մարիայի մտերմությունը, զգալ նրա ջերմությունն ու շունչը, և նրան արդեն թվում էր, որպես թե նա իր վերևն էր... — Նիկոլայ Պետրովիչ, — մոտիկից լսվեց Ֆենիչկայի ձայնը, — ո՞ւր եք։ Նիկոլայ Պետրովիչը ցնցվեց, նա ոչ ցավ զգաց, ոչ խղճի խայթ... Նա չէր կարող մինչև անգամ հնարավոր համարել, որպեսզի իր կնոջն ու Ֆենիչկային համեմատեն իրար հետ, բայց նա ափսոսեց, որ Ֆենիչկան եկավ իրեն փնտրելու։ Ֆենիչկայի ձայնը միանգամից նրան հիշեցրեց իր սպիտակած մազերը, իր ծերությունը, իր ներկան... Դյութական աշխարհը, ուր նա նոր էր ոտք դրել, որը արդեն ծագում էր անցյալ միգամած ալիքների միջից, շարժվեց ու չքացավ։ — Այստեղ եմ ես, — պատասխանեց նա, — գնա, կգամ։ «Ահավասիկ աղայության հետքերը», — անցավ նրա մտքով։ Ֆենիչկան լռիկ մտիկ տվավ զովանոցի մեջն ու անհետացավ։ Իսկ նա զարմացած նկատեց, որ մինչ ինքը անուրջներին էր անձնատուր եղել, արդեն գիշերը վրա էր հասել։ Չորս կողմն ամեն բան մթնել ու լռել էր, և Ֆենիչկայի դեմքը նրա աչքի առաջ խիստ դժգույն ու մանր թվաց։ Նա վեր կացավ և ուզում էր տուն վերադառնալ, բայց քնքշացած սիրտը չէր կարողանում հանգստանալ իր կրծքի մեջ, և նա սկսեց ծանր-ծանր ման գալ պարտեզում՝ մերթ մտախոհ մտիկ տալով ոտների տակ, մերթ աչքերը բարձրացնելով դեպի երկինքը, որտեղ աստղերն արդեն պար բռնած իրար աչքով էին անում։ Նա երկար ժամանակ, համարյա մինչև հոգնելը, ման եկավ, իսկ ներսը ինչ-որ անհանգստություն, որոնող, անորոշ ու տխուր անհանգստություն ամենևին չէր հանդարտվում։ Օհ, ինչպես պիտի ծիծաղեր այժմ Բաղարովը, եթե իմանար, թե ինչ էր կատարվում իր ներսում այդ միջոցին։ Արկադին ինքն էլ կդատապարտեր նրան։ Նրա, քառասուն-չորսամյա մարդու, գյուղատնտես և տնարար մարդու աչքերն արտասվակալեցին անառիթ արտասուքով։ Դա թավջութակից հարյուր անգամ վատթար էր։ Նիկոլայ Պետրովիչը շարունակում էր ման գալ և սիրտ չէր անում մտնել տուն, իր խաղաղ ու հարմարավոր բույնը, որ իր բոլոր լուսավոր պատուհաններով այնպես հրապուրիչ կերպով նայում էր իրեն։ Նա ուժ չուներ բաժանվելու խավարից, պարտեզից, դեմքի վրա թարմ օդի զգացողությունից և իր թախծից, անհանգստությունից… Ճանապարհի շրջադարձում նրա առաջն ելավ Պավել Պետրովիչը։ — Այդ ի՞նչ է պատահել քեզ, — հարցրեց նա Նիկոլայ Պետրովիչին.— երեսիդ գույն չկա, կարծես ուրվական լինես։ Դու տկար ես, ինչո՞ւ չես պառկում։ Նիկոլայ Պետրովիչը կարճ խոսքերով պատմեց նրան իր հոգեկան վիճակը և հեռացավ։ Պավել Պետրովիչը հասավ մինչև պարտեզի վերջը և նույնպես մտքի մեջ ընկավ, նույնպես աչքը դեպի երկինք բարձրացրեց։ Բայց նրա գեղեցիկ, սև աչքերի մեջ, բացի աստղերի լույսից, ոչինչ չանդրադարձավ։ Նա ռոմանտիկ չէր ծնվել և նրա՝ պճնասերին հատուկ, ֆրանսիական ձևի մարդատյաց չար ու կրքոտ հոգին չգիտեր անուրջներով տարվել… — Գիտես ի՞նչ կա, — նույն գիշերը Բազարովն ասում էր Արկադիին։— Մի հոյակապ միտք է հղացել իմ գլխում։ Հայրդ այսօր ասում էր, թե ձեր այն նշանավոր ազգականից նամակ է ստացել։ Հայրդ չի գնալու, եկ ես ու դու գնանք…-ն, չէ որ այդ պարոնը քեզ էլ է կանչում։ Տեսնում ես, թե ինչպիսի եղանակ է անում այստեղ։ Իսկ մենք մի քիչ քամուն կտանք մեզ, քաղաքը կտեսնենք։ Մի հինգ-վեց օր ման կգանք ու բավական է։ — Իսկ այնտեղից դու կվերադառնա՞ս այստեղ։ — Ո՛չ, պետք է հորս տեսության գնամ։ Գիտես, որ նա ...-ից երեսուն վերստ հեռավորության վրա է։ Վաղուց է ես նրան չեմ տեսել, մորս՝ նույնպես, պետք է ծերունիներին մխիթարել։ Նրանք լավ մարդիկ են, մանավանդ՝ հայրս-զվարճալի մարդ է։ Ես ախր նրանց մինուճար որդին եմ։ — Նրանց մոտ երկա՞ր ես մնալու։ — Չեմ կարծում։ Երևի ձանձրալի կլինի։ — Իսկ վերադարձիդ մեզ մոտ չե՞ս մտնի։ — Չգիտեմ… տեսնեմ։ Հը։ Ինչ կասես։ Գնո՞ւմ ենք։ — Ինչու չէ, — ծուլորեն նկատեց Արկադին։ Նա իր սրտում շատ ուրախացավ ընկերոջ արած առաջարկությանը, բայց պարտք համարեց իր այդ զգացմունքը ծածկելու։ Զուր չէր նա նիհիլիստ էր։ Մյուս օրն Արկադին Բազարովի հետ …-ն գնաց։ Մարյինոյի երիտասարդությունը նրանց գնալուն ափսոսաց. Դունյաշան մինչև անգամ լաց էլ եղավ... Սակայն ծերունիները սկսեցին ազատ շունչ քաշել։ XII Այն *** քաղաքը, ուր մեկնեցին երկու ընկերները, գտնվում էր մի երիտասարդ նահանգապետի իշխանության տակ, որը առաջադեմ, բայց միևնույն ժամանակ նաև բռնակալ մարդ էր, մի երևույթ, որը սովորաբար պատահում է Ռուսաստանում։ Նա արդեն իր կառավարության առաջին իսկ տարում ոչ միայն ընդհարվել էր նահանգական ազնվականության պարագլուխ, ձիաբուծարանի տեր և հյուրասեր մարդու գվարդիայի պաշտոնաթող շտաբս-ռոտմիստրի հետ, այլև իր սեփական պաշտոնյաների հետ։ Այդ առթիվ ծագած վեճերն այնպիսի չափերի էին հասել, որ Պետերբուրգում մինիստրությունն անհրաժեշտ գտավ հատուկ հավատարմատար անձ ուղարկել, հանձն արարելով տեղն ու տեղը քննել գործը։ Իշխանության ընտրությունն ընկավ Մատվեյ Իլյիչ Կոլյազինի վրա, այն Կոլյազինի որդու, որի խնամատարության տակ մի ժամանակ գտնվում էին երիտասարդ Կիրսանովները։ Նա էլ էր «երիտասարդներից», այսինքն նոր էր քառասունն անցել, բայց արդեն պետական բարձր պաշտոնների աչք ուներ և կրծքին երկու կողմից մի-մի աստղ էր կրում։ Թեև այդ աստղերից մեկը, խոստովանանք լինի, օտար պետության մի հասարակ աստղ էր։ Սա էլ, նահանգապետի նման, որին եկել էր դատելու, առաջադիմական էր համարվում և, արդեն նշանավոր դիրք ուներ, բայց նման չէր նշանավոր գիրք ունեցողների մեծամասնության։ Իր մասին նա շատ մեծ համարում ուներ, նրա փառասիրությունը չափ ու սահման չուներ, բայց իրեն պահում էր պարզ, նայում էր խրախուսաբար, ականջ էր դնում ներողամտաբար և այնպես բարեսրտորեն ծիծաղում էր, որ սկզբի շրջանում կորող էր մինչև անգամ «հրաշալի մարդ» թվալ։ Կարևոր դեպքերում նա գիտեր սակայն, ինչպես ասում են, մարդկանց աչքին թոզ փչել։ «Եռանդն անհրաժեշտ բան է», — ասում էր նա այդպիսի դեպքերում, «l’énergie est la première qualite dum home d’état» [21], բայց, չնայելով դրան, նա միշտ խաբվում էր և ամեն մի փոքր ի շատե փորձված պաշտոեյա նստում էր նրա գլխին։ Մատվեյ Իլյիչը մեծ հարգանքով էր խոսում Գիզոյի մասին, և աշխատում էր բոլորին ու ամեն մեկին հասկացնել, որ ինքը հնապաշտ և հետամնաց բյուրոկրատների թվին չի պատկանում, որ ինքն անուշադիր չի թողնում հասարակական կյանքի ոչ մի նշանավոր երևույթ… Բոլոր այդպիսի խոսքերը շատ լավ ծանոթ էին նրան։ Նա մինչև անգամ հետևում էր, թեպետ և անհոգ վեհությամբ, ժամանակակից գրականության զարգացմանը, այնպես, ինչպես որ հասակավոր մարդը փողոցում հանդիպելով երեխաների խմբին, երբեմն գնում է նրանց հետևից։ Իսկապես Մատվեյ Իլյիչր շատ չէր զանազանվում Ալեքսանդրյան շրջանի այն պետական գործիչներից, որոնք պատրաստվելով Պետերբուրգում ապրող տիկին Սվեչինայի տունը երեկույթի գնալ, առավոտյան Կոնդիլյակից[22] մի-մի էջ էին կարդում։ Միայն թե սրա ձևերը ուրիշ էին, ավելի ժամանակակից էին։ Նա ճարպիկ պալատական էր, խիստ խորամանկ մարդ, և ուրիշ ոչինչ, ոչ մի գործից գաղափար չուներ, խելք չուներ, իմանում էր իր սեփական գործերը առաջ տանել, այդտեղ արդեն ոչ ոք չէր կարող նրան թամքել, իսկ գլխավորն էլ այդ էր։ Մատվեյ Իլյիչը Արկադիին ընդունեց լուսամիտ պաշտոնյային հատուկ բարեհոգությամբ, ավելին ասենք, ծիծաղերես։ Սակայն նա զարմացավ, երբ իմացավ, որ հրավիրված ազգականները գյուղումն էին մնացել։ «Քո հայրիկը միշտ տարօրինակ մարդ է եղել», — նկատեց նա իր փառահեղ խալաթի փնշերը ձեռքի մեջ վեր-վեր ձգելով, և հանկարծ, դառնալով դեպի մի ծառայողի, որը ամենայն խնամքով կոճկել էր իր նշանազգեստի բոլոր կոճակները, մտախոհ կերպարանքով բացականչեց՝ «ի՞նչ է» ։ Երիտասարդը, որի շրթունքները երկար ժամանակ լուռ մնալուց արդեն իրար էին կպած, տեղից մեր կացավ և տարակուսանքով իր մեծավորի երեսին նայեց։ Սակայն Մատվեյ Իլյիչը ստորադրյալին տարակուսանքի մեջ գցելուց հետո այլևս նրա վրա ուշադրության չդարձրեց։ Մեր մեծավորները սովորաբար սիրում են իրենց ստորադրյալներին շփոթեցնել, այդ նպատակին հասնելու համար նրանց գործ դրած միջոցները բավական տարբեր են։ Ի միջի այլոց հետևյալ միջոցը բավական գործածական է, «is quite à favourite» [23], ինչպես ասում են անգլիացիք. մեծավորը հանկարծ դադարում է ամենահասարակ խոսքերն անգամ հասկանալուց, իրեն խուլ է ձևացնում։ Նա, օրինակի համար, կհարցնի, թե ի՞նչ օր է այսօր։ Նրան հարգանքով զեկուցում են՝ «Այսօր ուրբաթ է, Ձերդ մե-ծու-թ-թ-թյուն» ։ — Հը՞, ի՞նչ է, ի՞նչ է։ Ի՞նչ եք ասում, — լարված կրկնում է բարձրաստիճան պաշտոնյան։ — Այսօր ուրբաթ է, Ձերդ մմ..մ..թյուն։ — Ինչպե՞ս, ի՞նչ, ի՞նչ բան է ուրբաթը։ Ի՞նչ ուրբաթ։ — Ուրբաթ է, Ձերդ … թ…թթթ…թ…թյուն, շաբաթվա մի օրն է։ — Ի՞նչ է, չլինի՞ ուզում ես ինձ դաս տալ։ Մատվեյ Իլյիչը, թեև ազատամիտ էր համարվում, բայց և այնպես հո մեծավո՞ր էր։ — Քեզ խորհուրդ եմ տալիս, բարեկամս, որ նահանգապետին այցելության գնաս, — ասաց նա Արկադիին, — հասկանում ես, իհարկե, այս խորհուրդը որ տալիս եմ ոչ թե այն պատճառով է, որ հետևող եմ հին հասկացողությունների, թե անհրաժեշտ է խոնարհության համար գնալ իշխանավորներին գլուխ տալու, այլ պարզապես այն պատճառով, որ նահանգապետը լավ մարդ է, մանավանդ որ հավանորեն ցանկանում էլ ես այստեղի հասարակության հետ ծանոթանալ... Հուսով եմ, հասարակությունից փախչող չես։ Իսկ նա վաղը չէ մյուս օրը մեծ պարահանդես է տալիս։ — Դուք լինելո՞ւ եք այդ պարահանդեսին, — հարցրեց Արկադին։ — Պարահանդեսը նա իմ պատվին է տալիս, — համարյա ափսոսանքով ասաց Մատվեյ Իլյիչը։— Պարել կարողանո՞ւմ ես։ — Պարում եմ, բայց ոչ լավ։ — Իզուր։ Այստեղ սիրուն կանայք աղջիկներ կան. համ էլ ամոթ է, որ երիտասարդը պարել չիմանա։ Դարձյալ այս որ ասում եմ ամենևին չկարծես, թե հին հասկացողությունների հետևանք է ասածս, ամենևին չեմ կարծում, թե մարդու խելքը ոտներումն է, բայց բայրոնականությունը ծիծաղելի բան է։ Il a fait son temps[24]։ — Ես բոլորովին էլ բայրոնականությունից չէ, որ... — Ես քեզ կծանոթացնեմ այստեղի տիկինների հետ, քեզ կառնեմ իմ թևերիս տակ, — ընդհատեց Մատվեյ Իլյիչը և ինքնագոհ ժպտաց։— Չես մրսի, չէ՞։ Ներս մտավ ծառան ու հայտնեց, որ եկել է արքունական պալատի նախագահը, կնճռապատ շրթունքներով քաղցրահայաց մի ծերուկ, որը բնության սաստիկ սիրահար էր, մանավանդ ամառային օրը, երբ, նրա խոսքերով, «ամեն մի մեղվիկ ամեն մի ծաղկից վերցնում է հարկիկ...» ։ Արկադին դուրս եկավ։ Նա Բազարովին գտավ այն պանդոկում, ուր իջևանել էին և երկար համոզում էր նրան, որ նահանգապետի մոտ գնան։ — Ի՞նչ արած, — ասաց վերջապես Բազարովը, — ջուրն ընկնողը անձրևից չի վախենա։ Որ եկել ենք կալվածատերերին տեսնելու, դե արի տեսնենք։ Նահանգապետը երիտասարդներին սիրալիր ընդունելություն ցույց տվեց, բայց նրանց չնստեցրեց ու ինքն էլ չնստեց։ Նա շարունակ շտապում էր ու անհանգիստ դրության մեջ էր. առավոտից հագնում էր նեղ համազգեստն ու կապում էր չափազանց պինդ փողկապը, ոչ կուշտ ուտում էր, ոչ կուշտ խմում, շարունակ կարգադրություններ էր անում։ Նահանգում նրա անունը Բուրդալու էին դրել, ոչ թե ակնարկելով հայտնի ֆրանսիացի քարոզչին, այլ բուրդան[25]։ Նահանգապետը Կիրսանովին և Բազարովին հրավիրեց իր մոտ՝ պարահանդեսի, իսկ երկու րոպե անց նորից կրկնեց հրավերը, ենթադրելով, որ նրանք եղբայրներ ես և Կայսարով անվանեց։ Նահանգապետի մոտից դուրս գալով նրանք տուն էին դառնում, որ հանկարծ այդտեղով անցնող կառքի միջից դուրս թռավ կարճ հասակով, սլավյանոֆիլի զգեստով մի մարդ ու «Եվգենի Վասիլիչ» կանչելով վազեց դեպի Բազարովը։ — Հը, այդ դո՞ւք եք, հերր Սիտնիկով, — ասաց Բազարովը շարունակելով քայլել մայթով, — ո՞ր խաչից։ — Երևակայեցեք, բոլորովին պատահաբար, — պատասխանեց սա և, դեպի կառքը շուռ գալով, մի հինգ անգամ ձեռքով արավ ու կանչեց, — հետևներիցս արի, հետևներիցս։ — Հայրս այստեղ գործ ուներ, — շարունակեց նա առվի վրայից թռչելով, — ինձ խնդրեց, որ... Այսօր լսեցի եկել եք և արդեն ձեր բնակարանն էլ գնացել եմ... (Հիրավի, երկու բարեկամ իրենց հյուրանոցը վերադառնալուց գտան Սիտնիկովի այցետոմսը, երկու ծայրը ծալած, և վրան գրած նրա անունը՝ մեկ երեսին ֆրանսերեն, իսկ մյուս երեսին՝ սլավոներեն ծաղկազարդ տառերով) ։ Հուսով եմ, նահանգապետի մոտից չեք գալիս։ — Մի հուսաք, ուղղակի նրա մոտից ենք գալիս։ — Հա, այդ դեպքում ես էլ կգնամ… Եվգենի Վասիլիչ, ծանոթացրեք ինձ ձեր… նրանց հետ։ — Սիտնիկով, Կիրսանով, — մրթմրթաց Բազարովս առանց կանգ առնելու։ — Ինձ համար պատիվ եմ համարում, — շարունակեց Սիտնիկովը, կողե-կող առաջ անցնելով, քաղցր ժպտալով և շտապով հանեց իր չափազանց ընտիր ու վայելուչ ձեռնոցը։ — Խիստ շատ էի լսել… Ես Եվգենի Վասիլիչի վաղուցվա ծանոթը և, կարող եմ ասել, աշակերտն եմ։ Ւմ վերածնությունս նրան եմ պարտական։ Արկադին մտիկ տվավ Բազարովի աշակերտին։ Նրա լպստած դեմքի մանր, սակայն հաճելի գծագրության վրա անհանգիստ ու բութ արտահայտություն էր երևում, փոքրիկ, ասես թե դեպի ներս սեղմած աչքերը հառած դիտում էին անհանգիստ, նրա ծիծաղն էլ անհանգիստ էր, կարճ ու չոր։ — Կհավատա՞ք, — շարունակեց նա, — առաջին անգամ որ Եվգենի Վասիլևիչը իմ ներկայությամբ ասաց, թե չպետք է հեղինակություն ճանաչել, այնպես ոգևորվեցի… կարծես աչքերս միանգամից բացվեցին։ Ահավասիկ, մտածում էի, վերջապես գտա մի մարդ։ Ի դեպ, Եվդենի Վասիլևիչ, անպատճառ պետք է դուք այստեղ այցելեք մի տիկնոջ, որը կատարելապես կարող է ըմբռնել ձեզ և որի համար ձեր այցելությունը կատարյալ տոն կլինի։ Երևի նրա անունը լսած էլ կլինեք։ — Ինչ կին է, — ակամա հարցրեց Բազարովը։ — Կուկշինա, Eudoxie, Եվդոկիա Կուկշինա։— Մի զարմանալի կին է, êmancipée[26] բառի բուն իմաստով, առաջավոր մի կին է։ Գիտե՞ք ինչ կա։ Եկեք բոլորս էլ միասին գնանք նրա մոտ։ Նրա բնակարանն այստեղից երկու քայլ է։ Այնտեղ էլ կնախաճաշենք։ Հո դեռ չե՞ք նախաճաշել։ – Ոչ՛։ — Շատ էլ լավ եք արել։ Նա, գիտեք, ամուսնուց աոանձին է ապրում, ոչ ոքից կախում չունի։ — Սիրո՞ւն կին է, — ընդհատեց Բազարովը։ — Ը… չի, չի կարելի ասել։ — Էլ, ո՞ւր եք մեզ քարշ տալիս նրա մոտ։ — Ահ, հանաքչի, հանաքչի... Նա մեզ համար շամպայն գինի կբանա։ — Հա՞։ Իսկույն երևում է գործնական մարդը։ Ի դեպ, ձեր հայրը դարձյալ կապալի գործերո՞վ է զբաղվում։ — Այո, — շտապով պատասխանեց Սիտնիկովն ու ճղճղալով ծիծաղեց։— Հը՞։ Ի՞նչ եք ասում։ Գնո՞ւմ ենք։ — Չգիտեմ, ճշմարիտ։ — Դու ուզում էիր մարդ տեսնել, գնա էլի, — կիսաձայն նկատեց Արկադին։ — Հապա դո՞ւք, պ. Կիրսանով, — վրա բերեց Սիտնիկովը։— Դուք էլ համեցեք, առանց ձեզ չի կարելի։ — Ախր ինչպե՞ս կարելի է հանկարծ բոլորս միասին վրա տանք։ — Վնաս չունի, Կուկշինան պատվական կին է։ — Շամպայն գինի կլինի՞, — հարցրեց Բազարովը։ — Երեք շիշ կլինի, — բացականչեց Սիտնիկովը։— Դա ես երաշխավորում եմ։ — Ինչո՞վ։ — Սեփական գլխովս։ — Ավելի լավ կլինի՝ հորդ քսակով։ Սակայն եկեք գնանք։ XIII Մոսկվայի տների ձևով շինած փոքրիկ ազնվականական տնակը, որտեղ ապրում էր Ավդոտյա նիկիտիշնա (կամ Եվդոքսիա) Կուկշինան, գտնվում էր *** քաղաքի նոր այրված փողոցներից մեկում։ Հայտնի է, որ Ռուսաստանի նահանգական քաղաքները հինգ տարին մի անգամ այրվում են։ Դռանը ծուռ խփած այցետոմսի վերևից երևում էր զանգակի կորը, իսկ նախասենյակում նրանը դիմավորեց գլխազարդ ծածկած մի կին, որ ոչ աղախնի նման էր, ոչ էլ ընկերակցուհու— հայտնի նշանը տանտիկնոջ առաջադիմական ձգտումների։ Սիտնիկովը հարցրեց, թե Ավդոտյա Նիկիտիշնան տա՞նն է։ — Այդ դո՞ւք եք, Victor, — կողքի սենյակից լսվեց մի բարակ ձայն։— Ներս մտեք։ Գլխազարդով կինն իսկույն անհետացավ։ — Մենակ չեմ, — ասաց Սիտնիկովը ճարպկությամբ հանելով վրայի վենգերկան, որի տակից անթև բաճկոնի կամ երկար վերարկվի պես մի բան երևաց, և Արկադիի ու Բազարովի վրա համարձակ հայացք ձգեց։ — Միևնույն է, — պատասխանեց ձայնը։— Entrez[27]։ Երիտասարդները ներս մտան։ Նրանց մտած սենյակն ավելի առանձնասենյակի էր նմանում, քան թե ընդունարանի։ Թղթերը, նամակները, հաստ ամսագրերի համարները, որոնց թերթերը մեծ մասամբ կտրված չէին, թափթփված էին փոշոտ սեղանի վրա. ամեն տեղ երևում էին քաշած ծխախոտի սպիտակ մնացորդները։ Կաշվե գահավորակի վրա թեք էր ընկած դեռևս նորատի, շիկահեր, մազերը մի փոքր շաղ եկած մի կին, մետաքսյա, ոչ այնքան թարմ հագուստով, կարճիկ բազուկներին խոշոր ապարանջաններ, գլխին հյուսկեն ծածկոց ձգած։ Նա վեր կացավ գահավորակի վրայից և անփույթ կերպով ուսերին քաշելով սպիտակ աքիսի մորթուց կարած, բայց արդեն դեղնած մուշտակը, ծույլ— ծույլ ասաց. — Բարև, Victor, — և սեղմեց Սիտնիկովի ձեռքը։ — Բազարով, Կիրսանով, — Բազարովին նմանելով կտրուկ ասաց Սիտնիկովը։ — Համեցեք, — արտասանեց Կուկշինան, և Բազարովի վրա սևեռելով իր կլոր աչքերը, որոնց արանքում կարծես որբացած մնացել էր քիթը փոքրիկ կարմիր, ծայրը դեպի վեր ցցած, ավելացրեց, — ես ձեզ ճանաչում եմ, — և նրա ձեռքն էլ սեղմեց։ Բազարովը նոթերը կիտեց։ Այդ էմանսիպացված կնոջ փոքրիկ ու տգեղ կերպարանքում որևէ այլանդակ բան չկար. միայն դեմքի արտահայտությունը անհաճո տպավորություն էր գործում տեսնողի վրա։ Մարդ ակամա ուզում էր հարցնել նրան. «Ի՞նչ է, քաղցա՞ծ ես։ Կամ ձանձրանո՞ւմ ես։ Կամ քաշվո՞ւմ ես։ Ինչո՞ւ ես լարված մնացել։ Սիտնիկովի նման, նրա սիրտն էլ շարունակ ասես մի բան կրծում էր։ Նա խոսում ու շարժվում էր շատ ազատ, բայց միևնույն ժամանակ՝ անհամարձակ։ Հավանորեն նա ինքն իրեն մի բարեհոգի ու պարզ էակ էր համարում, մինչդեռ ինչ ուզում է աներ, միշտ այնպես էր թվում, թե հենց այդ բանն է, որ նա չէր ուզում անել, նրա ամեն արածն էլ, ինչպես երեխաներն են ասում, սարքովի էր դուրս գալիս, այսինքն պարզ, բնական չէր երևում։ — Այո՛, այո՛, Բազարով, ես ձեզ գիտեմ, — կրկնեց նա (գավառական և Մոսկվայի շատ կանանց նման նա էլ սովորություն էր արել հենց ծանոթության առաջին օրից տղամարդկանց ազգանունով կոչել) ։— Սիգար կուզե՞ք։ — Սիգարը իր հերթին, — վրա բերեց Սիտնիկովը, որ արդեն վեր էր ընկել բազկաթոռի վրա ու ոտները վերև բարձրացրել, — մեզ նախաճաշ տվեք, սաստիկ քաղցած ենք։ Ասացեք, որ մի շիշ էլ շամպայն հանեն։ — Փափկամոլ, — ասաց Եվդոքսիան և ծիծաղեց։ Ծիծաղելիս ատամների վրա երևում էին նրա վերևի լինդերը։ — Ես կյանքի հարմարությունները սիրում եմ, — իր խոսքին կարևորություն տալով, արտասանեց Սիտնիկովը։— Այդ բանն իմ ազատամիտ լինելուն արգելք չէ։ — Չէ, արգելք է, արգելք, — բացականչեց Եվդոքսիան, և սպասուհիներից մեկին պատվիրեց, որ նախաճաշի ոu մեկ էլ շամպայն գինու պատրաստություն տեսնի։— Դո՞ւք ինչ կարծիքի եք, — ասաց նա Բազարովին դիմելով։— Հավատացած եմ, ինձ համակարծիք կլինեք։ — Կարծում եմ՝ ոչ, — պատասխանեց Բազարովը։— Մի կտոր միսը լավ է, քան մի պատառ հացը, նույնիսկ քիմիական տեսակետից։ — Իsk դուք պարապո՞ւմ եք քիմիայով։ Այդ իմ ամենասիրած բանն է։ Մինչև անգամ ես ինքս մի մածիկ եմ հնարել։ — Մածի՞կ։ Դո՞ւք։ — Այո, ես։ Եվ գիտե՞ք ինչ նպատակով, տիկնիկների գլուխներ շինելու նպատակով, որպեսզի չկոտրվեն։ Ախր ես էլ գործնական մարդ եմ։ Բայց դեռ պատրաստ չէ։ Հարկավոր է Լիրիխի գրվածքը կարդալ։ Ի դեպ, «Մոսկովսկիե վեդոմոստիի» մեջ կարդացե՞լ եք կանանց աշխատանքի մասին Կիսլյակովի գրած հոդվածը։ Խնդրեմ, կարդացեք։ Կանանց խնդիրը հո ձեզ հետաքրքրո՞ւմ է։ Նույնպես և ուսումնարանները։ Ինչո՞վ է պարապում ձեր բարեկամը։ Ի՞նչ է նրա անունը։ Տիկին Կոլկշինան իրար հետևից քնքշացած անհոգությամբ թափում էր իր հարցերը, չսպասելով պատասխանի։ Երես առած երեխաները իրենց դայակների հետ այդպես են խոսում։ — Ինձ կանչում են Արկադի Նիկոլայիչ Կիրսանով, – ասաց Արկադին, — ես ոչնչով էլ չեմ պարապում։ Եվդոքսիան ծիծաղեց։ — Այդ լավ բան է՞։ Ինչ է, դուք չե՞ք ծխում։ Վիկտոր, գիտե՛ք, ձեզ վրա բարկացած եմ։ — Ինչի՞ համար։ — Ասում են, թե դուք դարձյալ սկսել եք Ժորժ Սանդին գովաբանել։ Նա մի հետամնաց կին է և ուրիշ ոչինչ։ Ինչպե՞ս կարելի է նրան համեմատել Էմերսոնի հետ։ Ոչ մի գաղափար չի արտահայտում ոչ դաստիարակության մասին, ոչ էլ մարդակազմության, ոչ մի բանի մասին։ Հավատացած եմ, նա սաղմնաբանության անունն անգամ չի լսել, իսկ մեր ժամանակում-առանց դրան կարելի բան է։ (Եվդոքսիան մինչև անգամ ձեռներով զարմացական շարժում արավ) ։ Ախ, ինչ հրաշալի հոդված է գրել Ելիսևիչն այդ մասին։ Հանճարեղ պարոն է։ (Եվդոքսիան շարունակ «մարդ» ասելու տեղ «պարոն» էր ասում) ։ Բազարով, նստեցեք կողքիս գահավորակի վրա։ Գուցե չգիտեք, ես սաստիկ վախենում եմ ձեզանից։— Ինչո՞ւ։ Հետաքրքրական է իմանալ։ — Դուք վտանգավոր պարոն եք խիստ քննադատ եք։ Ախ, աստված իմ, մինչև անգամ ծիծաղս գալիս է, այնպես եմ խոսում, կարծես հետամնաց կալվածատեր կանանցից լինեմ։ Ասենք, հենց կալվածատեր էլ եմ։ Կալվածքս կառավարում եմ ինքս և, երևակայեցեք, իմ գյուղապետ Երոֆեյը զարմանալի տիպար է, ճիշտ և ճիշտ Կուպերի Պատֆայնդերն է, մի առանձին բնական բան կա նրանում։ Ես վերջնականապես բնակություն եմ հաստատել այստեղ։ Անտանելի քաղաք է, չէ՞։ Բայց ի՞նչ արած։ — Քաղաք է քաղաքի պես, — անտարբերությամբ նկատեց Բազարովը։ — Բայց և այնպես այստեղ մանր-մունր շահեր են միմիայն, և այդ է սարսափելին։ Առաջներում ձմեռները Մոսկվայում էի ապրում… բայց այժմ այնտեղ ապրում է իմ կողակիցը, մսիո Կուկշինը։ Ասենք Մոսկվան էլ այժմ... չգիտեմ ճշմարիտ, նույնպես նախկինը չէ։ Ուզում եմ արտասահման գնալ, անցյալ տարի արդեն բոլորովին պատրաստվել էի ճանապարհ ընկնելու։ — Իհարկե, Փարի՞զ, — հարցրեց Բազարովը։ — Փարիզ և Հայդելբերգ։ — Ինչո՞ւ Հաւդելբերդ։ — Ախր Բունգենն այնտեղ է։ Բազարովը ոչ մի բան չգտավ ասելու։ — Pierre Սապոժնիկովը... ճանաչո՞ւմ եք։ — Ոչ, չեմ ճանաչում։ — Ինչ եք ասում. Pierre Սապոժնիկովը... այն, որ շարունակ լինում է Լիդիա Խոստատովայի մոտ։ — Ես այդ տիկնոջն էլ չեմ ճանաչում։ — Այդ պարոնն ահա հանձն է առել ինձ ուղեկցելու։ Փառք աստուծո, ես ազատ եմ, զավակներ չունեմ... Այս ի՞նչ էր ասացի՝ փառք աստուծո։ Է՛հ, ասենք, այդ միևնույն է, Եվդոքսիան ծխախոտից դեղնած իր մատնեքով ոլորեց, գլանակ շինեց, լեզվով թուղթը թրջեց, ծծեց ու կպցրեց։ Ներս մտավ աղախինը ափսեն ձեռին։ — Ահա և նախաճաշը։ Ուզում եք ուտե՞լ։ Վիկտոր, շիշը բաց արեք, այդ ձեր գծով է։ — Այո, այո, իմ գծով է, — քրթմնջաց Սիտնիկովը և դարձյալ ճղճղալով ծիծաղեց։ — Այստեղ սիրուն կանայք կա՞ն, — հարցրեց Բազարովը երրորդ բաժակը խմելիս։ — Կան, — պատասխանեց Եվդոքսիան, — բայց բոլորն էլ դատարկամիտ բաներ են։ Օրինակ mon amie Օդինցովան վատ չէ։ Միայն ափսոս, որ մի քիչ վարքը... Ասենք, այդ էլ ոչինչ, բայց ոչ մի ազատ հայացք, ոչ մի ընդարձակություն, ոչ մի... այնպիսի բան։ Պետք է ամբողջ դաստիարակության սիստեմը փոխել։ Ես այդ մասին արդեն մտածել եմ. մեր կանայք շատ վատ են դաստիարակված։ — Նրանց հետ դուք ոչինչ չեք կարող անել, — վրա բերեց Սիտնիկովը։— Պետք է նրանց արհամարհել, և ես արհամարհում եմ նրանց, լիովին ու կատարելապես։ (Արհամարհելու հնարավորությունն ու իր արհամարհանքը արտահայտելը Սիտնիկովի ամենահաճելի զգացողությունն էր. նա մանավանդ հարձակվում էր կանանց վրա, աոանց կասկածելու, որ մի քանի ամսից հետո ինքը պետք է իր կնոջ առաջ սողար լոկ այն պատճառով միայն, որ նա ի ծնե իշխանուհի Դուրդուեոսովան էր) ։ Նրանցից և ոչ մեկն էլ չարժե, որպեսզի մենք, լուրջ տղամարդիկս, նրանց մասին խոսենք։ — Եվ նրանց բնավ հարկավոր էլ չէ, որ մեր զրույցները հասկանան, — ասաց Բազարովը։ — Այդ ո՞ւմ մասին եք խոսում, — մեջ մտավ Եվդոքսիան։ — Սիրուն կանանց մասին։ — Ի՞նչ։ Ուրեմն դուք Պրուդոնին համակարծի՞ք եք։ Բազարովն ամբարտավանությամբ շտկվեց։ — Ես ոչ ոքի համակարծիք չեմ։ Ես իմ կարծիքներն ունեմ։ — Կորչի հեղինակությունը, — գոռաց Սիտնիկովն ուրախացած, որ առիթ ներկայացավ խիստ արտահայտելու իր կարծիքն այն մարդու ներկայությամբ, որի առաջ նա այնպես ստրկանում էր։ — Բայց իսքը Մակոլեյը[28], — ուզեց սկսել Կուկշինան… — Կորչի Մակոլեյը, — որոտաց Սիտնիկովը։— Դուք պաշտպանո՞ւմ եք այդ կանանց։ — Այդ կանանց չէ, այլ կանանց իրավունքները, որոնց ես երդվել եմ մինչև արյանս վերջին կաթիլը պաշտպանել։ — Կորչի, — Բայց Սիտնիկովն այստեղ կանգ առավ, — ես այդ չեմ ժխտում, — ասաց նա։ — Ոչ, ես տեսնում եմ, որ սլավյանոֆիլ եք։ — Ոչ, ես սլավյանոֆիլ չեմ, թեպետ, իհարկե... — Ոչ, ոչ, ոչ։ Դուք սլավյանոֆիլ եք։ Դուք Դոմոստրոյի[29] հետևող եք։ Ձեզ սազ կգա ձեռքի մտրակ պահել։ — Մտրակը վատ բան չէ, — նկատեց Բազարովը, — բայց ահավասիկ մենք հասանք վերջին կաթիլին... — Ի՞նչ բանի, — ընդհատեց Եվդոքսիան։ — Շամպայնի, ամենահարգելի Ավղոտյա նիկիտիշնա, շամպայնի և ոչ ձեր արյան։ — Ես չեմ կարող անտարբեր լսել, երբ հարձակվում են կանանց վրա, — շարունակեց Եվդոքսիան։— Այղ սարսափելի, սարսափելի է։ Փոխանակ նրանց վրա հարձակվելու, ավելի լավ է Միշելի De l’amour[30] գիրքը կարդացեք։ Հրաշաւի բան է։ Պարոններ, եկեք սիրո մասին խոսենք, — ավելացրեց Եվդոքսիան, ձեռքը թալուկ կերպով գահավորակի ճմռթկած բարձի վրա ձգելով։ Հանկարծական լռություն տիրեց։ — Ոչ, ի՞նչ հարկ կա սիրո մասին խոսել, — ասաց Բազարովը, — այ, դուք հիշեցեք Օդինցովայի մասին... Կարծեմ այսպես ասացիք։ Ո՞վ է այդ տիկինը։ — Չքնաղ, չքնաղ արարած, — ճչաց Սիտնիկովը։— Ես ձեզ կծանոթացնեմ։ Շատ խելոք, հարուստ, այրի կին։ Դժբախտաբար բավարար չափով զարգացում չունի — լավ կլիներ, որ մեր Եվդոքսիայի հետ մոտիկից ծանոթ լիներ, Ձեր կենացը, Եվդոքսի, եկեք բաժակներս չրխկացնենք։ «El toc, et toc, et tin-tin-tin. Et toc, et tin-tin-tin» [31]. — Վիկտոր, դուք չարաճճի եք։ Նախաճաշը երկար շարունակվեց։ Շամպայնի աոաջին շշին հաջորդեց երկրորդը, երրորդը և մինչև անգամ չորրորդը.. «Եվդոքսիան անդադրում դատարկաբանում էր։ Սիտնիկովը նրան արձագանքում էր։ Երկար ժամանակ խոսում էին, թե ի՞նչ բան է ամուսնությունը՝ նախապաշարմո՞ւնք թե հանցանք, և մարդիկ ինչպես են ծնվում՝ միատեսա՞կ թե ոչ, և իսկապես ինչո՞ւմն է անհատականությունը։ Վերջապես, բանն այնտեղ հասավ, որ Եվդոքսիան, խմած գինուց բոլորովին կարմրած, և տափակ եղունգներով խանգարված դաշնամուրի ստեղները բախելով սկսեց խռպոտ ձայնով երգել նախ՝ գնչուական երգեր, հետո էլ Սեյմուր-Շիֆֆի «Նիրհում և քնկոտ Գրանադան» ռոմանսը, իսկ Սիտնիկովը գլխին վզնոց փաթաթած կատարում էր թալկահար սիրեկանի դերը, հետևյալ խոսքերն արտասանելով. Եվ քու շրթունքդ իմ շրթանց հետ Վերջապես Արկադին չհամբերեց։ «Պարոններ այս արդեն Բեդլամի[32] նման մի բան դարձավ», — նկատեց նա բարձր ձայնով։ Բազարովը, որ երբեմն միայն խոսակցության միջոցին մեկ-մեկ ծաղրական խոսքեր էր բաց թողնում և ավելի շամպայնով էր զբաղված, բարձրաձայն հորանջեց, վեր կացավ և, առանց տանտիկնոջը մնաս բարև ասելու, Արկադիի հետ միասին դուրս եկավ տնից։ Սիտնիկովն էլ նրանց հետևից դուրս թռավ։ — Ինչպե՞ս է, հը՞, ինչպե՞ս է, — ասում էր նա շողոքորթաբար մեկ աջ և մեկ ձախ վազելով, — ասացի ախր, որ զարմանալի անձնավորություն է։ Ահա թե ինչպիսի կանայք են մեզ պետք։ Սա իր տեսակի մեջ բարոյական, վեհ երևույթ է։ — Իսկ քո հոր այն հաստատությունն է՞լ բարոյական երևույթ է, — ասաց Բաղարովը, մատով պանդոկը ցույց տալով, որի մոտից այդ միջոցին անցնում էին։ Սիտնիկովը դարձյալ ճչալով ծիծաղեց։ Նա սաստիկ ամաչում էր իր ծագումից և չէր իմանում, վիրավորվե՞ր թե, ուրախանար Բազարովի այդ անսպասելի դու-ով խոսելուց։ XIV Մի քանի օր հետո նահանգապետի պարահանդեսը կայացավ։ Մատվեյ Իլյիչը իսկապես «հանդեսի հերոսն էր» . նահանգական պարագլուխն ամենքին ու ամեն մեկին հայտնում էր, թե եկել է միմիայն ի հարգանս Մատվեյ Իլյիչի, իսկ նահանգապետը մինչև անգամ պարահանդեսում, մինչև անգամ անշարժ կանգնած ժամանակ շարունակում էր «կարգադրություններ անել» ։ Մատվեյ Իլյիչի վարմունքի քնքշությունը կարող էր հավասարվել միայն նրա վեհությանը։ Նա շոյում էր ամենքին, ոմանց նողկանքի արտահայտությամբ, իսկ ոմանց էլ հարգանքի արտահայտությամբ, «en vrai chevalier français» [33] քաղցրաբանում էր կանանց առաջ և շարունակ խոշոր, զիլ ու առանձնակի ծիծաղով ծիծաղում, ինչպես վայել էր բարձրաստիճան պաշտոնյային։ Նա թափ տվեց Արկադիի մեջքն ու բարձր ձայնով նրան իր «ազգականն» անվանեց։ Բազարովին, որը մի հին ֆրակ էր հագել, արժանացրեց մի մտազբաղ, բայց ներողամիտ հայացքի, հարևանցիորեն, այտի վրայով, նայելով նրա վրա, և արձակեց մի անորոշ, բայց բարեհամբույր մռնչոց, որի միջից կարելի էր որոշել միայն «Ես... շշտ...» ։ Նա մատը մեկնեց Սիտնիկովին ու երեսին ժպտաց, բայց միայն գլուխը շուռ տված։ Մինչև անգամ իրեն, Կուկշինային էլ, որ պարահանդես էր եկել առանց կրինոլինի և կեղտոտ ձեռնոցներով, բայց դրախտահավ մազերում, մինչև անգամ Կուկշինային ասաց. «enchanté» [34]։ Շատ մեծ բազմություն կար և երիտասարդների պակասություն չկար, ոչ-զինվորականներն ավելի պատերի տակ էին խռնված, մինչդեռ զինվորականները եռանդագին պարում էին, մանավանդ նրանցից մեկը, որ վեց շաբաթվա չափ Փարիզում մնալով, սովորել էր մի քանի խիզախ բացականչություններ, ինչպես «zut», «Ah, qichtrrrre», «pst, pst, mon bibi» և այլն։ Նա այդ բացականչություններն արտասանում էր կատարելությամբ, իսկը փարիզյան շիկով, և միևնույն ժամանակ ասում էր՝ «si j’aurais» փոխանակ ասելու «si j’avais», «absolument» [35], «անշուշտի» մտքով, մի խոսքով, արտահայտվում էր այն վելիկոռուսա-ֆրանսիական բարբառով, որի վրա այնքան ծիծաղում են ֆրանսիացիները, երբ նրանք մեզ հարկ չեն զգում հավատացնելու, թե մենք խոսում ենք իրենց լեզվով, հրեշտակների պես «comme des anges» [36]։ Ինչպես գիտենք, Արկադին լավ չէր պարում, իսկ Բազարովը ամենևին չէր պարում, նրանք երկուսով քաշվել էին մի անկյուն։ Նրանց միացավ նաև Սիտնիկովը։ Նա, իր դեմքին արհամարհական ծաղրի արտահայտություն տալով ու թունալից նկատողություններ շաղ տալով, հանդգնաբար նայում էր շուրջը և ըստ երևույթին իսկական հաճույք էր ղգում։ Հանկարծ նրա դեմքի արտահայտությունը փոխվեց և, Արկադիի կողմը դառնալով, ասես թե շփոթված, ասաց, «Օդինցովան եկավ» ։ Արկադին շուռ եկավ և տեսավ սև զգեստով մի բարձրահասակ կին, որ կանգնել էր դահլիճի դռան մեջ։ Կնոջ կեցվածքի արժանավորությունը ապշեցրեց նրան։ Նրա հոլանի թևերը գեղեցիկ կերպով ընկած էին վայելչակազմ իրանի երկարությամբ, ֆուքսիայի ոստերը փայլուն մազերի վրայով գեղեցիկ փռվել էին նրա ողորկ ուսերի վրա. փոքր-ինչ ցածր սպիտակ ճակատի տակից խաղաղ ու խելոք, արդարև խաղաղ, և ոչ մտախոհ, նայում էին պայծառ աչքերը, և շրթունքները ժպտում էին հազիվ նկատելի ժպիտով։ Մի տեսակ փաղաքուշ ու մեղմ ուժ էր բուրում նրա դեմքը։ — Ծանո՞թ եք հետը, — հարցրեց Արկադին Սիտնիկովին։ — Մոտ ծանոթ եմ։ Ուզո՞ւմ եք ծանոթացնեմ։ — Ինչու չէ… Միայն այս կադրիլից հետո։ Օդինցովայի վրա Բազարովն էլ ուշադրություն դարձրեց։ — Սա ի՞նչ կերպարանք է, — ասաց նա։— Մյուս կանանց նման չէ։ Կադրիլը վերջանալուց հետո Սիտնիկովը Արկադիին տարավ Օդինցովայի մոտ, բայց դժվար թե նա մոտիկ ծանոթ եղած լիներ Օդինցովային, որովհետև ինքն էլ շփոթվեց խոսելու միջոցին։ Օդինցովան նայեց նրա վրա մի քիչ տարակուսանքով։ Սակայն երբ լսեց Արկադիի ազգանունը՝ Օդինցովայի դեմքն ուրախ արտահայտություն ստացավ։ Նա հարցրեց Նիկոլայ Պետրովիչի որդին չէ՞ արդյոք. — Այո, նրա որդին եմ։ — Ձեր հորը երկու անգամ եմ տեսել, բայց շատ եմ լսել նրա մասին, — շարունակեց տիկինը, — շատ ուրախ եմ ձեզ հետ ծանոթանալուս։ Այդ միջոցին մի ադյուտանտ սրարշավ մոտեցավ նրան ու կադրիլի հրավիրեց։ Նա համաձայնեց։ — Մի՞թե պարում եք, — հարգանքով հարցրեց Արկադին։ — Այո։ Ինչո՞ւ եք կարծում, թե ես չեմ պարում։ Կամ գուցե ձեզ թվում է, որ ես շատ եմ պառավ։ — Քավ լիցի... ինչպես կարելի է։ Դե որ այդպես է, թույլ տվեք ձեզ մազուրկայի հրավիրել։ Օդինցովան զիջողաբար ժպտաց։ — Համեցեք, — ասաց նա և նայեց Արկադիին չէ թե բարձրից, այլ ուղղակի այնպես, ինչպես որ ամուսնացած քույրերն են նայում իրենց շատ փոքրիկ եղբայրների վրա։ Օդինցովան փոքր-ինչ մեծ էր Արկադիից, քսանիննի մեջն էր, բայց նրա ներկայությամբ Արկադին իրեն զգում էր դպրոցական, ուսանողիկ, կարծես թե նրանց մեջ տարիքի տարբերությունը անհամեմատ ավելի լիներ։ Մատվեյ Իլյիչը փառահեղ կերպարանքով ու շողոմ խոսքերով մոտեցավ նրան։ Արկադին մի կողմ քաշվեց, բայց շարունակում էր դիտել նրան։ Նա ամբողջ կադրիլի միջոցին ևս աչքը նրանից չէր հեռացնում։ Օդինցովան միատեսակ ազատությամբ էր խոսում թե իր պարակցի և թե բարձրաստիճան պաշտոնյայի հետ. նա գլուխն ու աչքերը ծանրությամբ պտտեց և մի երկու անգամ հանդարտ կերպով ծիծաղեց։ Նրա քիթը, ինչպես սովորաբար համարյա բոլոր ռուսներինը, մի քիչ հաստ էր, և մաշկի գույնն էլ այնքան մաքուր չէր, բայց և այնպես Արկադին վճռեց, որ նա իր կյանքում այդպիսի սիրուն կին երբեք չէր տեսել։ Օդինցովայի ձայնը Արկադիի ականջից չէր հեռանում, ասես թե այդ կնոջ շորի ծալքերն անդամ ուրիշ կանանց շորի ծալքերից տարբեր էին նստում, ավելի վայելչատես ու լայն, և նրա մարմնի շարժումներն էլ առանձնապես սահուն էին և միևնույն ժամանակ բնական։ Երբ մազուրկայի առաջին հնչյունների հետ Արկադին իր դամայի մոտ նստեց, նրան տիրեց ամաչկոտությունը, ուզում էր նրա հետ խոսել և միմիայն ձեռներով մազերն էր շփում, ոչ մի բառ չէր գտնում ասելու։ Բայց այդ երկար չտևեց. Օդինցովայի խաղաղությունը համակեց և նրան, քառորդ ժամ չանցած նա արդեն ազատորեն պատմում էր իր հոր, հորեղբոր Պետերբուրգում և գյուղում անցկացրած կյանքի մասին։ Օդինցովան քաղաքավարությամբ ականջ էր դնում նրա պատմածներին, հովհարը թեթևակի բաց ու խուփ անելով։ Արկադիի շատախոսությունն ընդհատվում էր, երբ Օդինցովային պարի էին հրավիրում։ Սիտնիկովր, ի միջի այլոց, նրան երկու անգամ հրավիրեց։ Օդինցովան վերադառնում էր և նորից տեղը նստում, ձեռքն առնում հովհարը, բայց նրա կուրծքն անգամ սովորականից ավելի արագ չէր շարժվում։ Իսկ Արկադին նորից էր վերսկսում իր շատախոսելը, և կատարելապես երջանիկ զգալով իրեն, որ մոտիկ է Օդինցովային, որ խոսում է հետը նայելով նրա աչքերին, նրա գեղանի ճակատին, նրա ամբողջ սիրուն, վեհ և խելացի դեմքին։ Օդինցովան ինքը քիչ էր խոսում, բայց նրա խոսքերից երևում էր կյանքի ճանաչողությունը։ Արկադին նրա մի քանի, ուրիշ դիտողություններից եզրակացրեց, որ այս նորատի կինն արդեն շատ բան է զգացել և շատ բան մտածել… — Ասացեք, ո՞ւմ հետ էիք կանգնած, — հարցրեց Օդինցովան, — երբ Սիտնիկովը ձեզ բերեց ինձ ներկայացնելու։ — Դուք նրան նկատեցի՞ք, — իր հերթին հարցրեց Արկադին։— Ինչ երևելի դեմք ունի, այնպես չէ՞։ Դա իմ ընկերն է, Բազարով ազգանունով։ Արկադին սկսեց խոսել «իր բարեկամի» մասին։ Նա այնքան մանրամասն, այնպիսի ոգևորությամբ էր նրա մասին խոսում, որ Օդինցովան շուռ եկավ և ուշադրությամբ նայեց Բազարովի վրա։ Մինչդեռ՝ մազուրկան մոտենում էր իր ավարտին։ Արկադին ափսոսում էր, որ պիտի բաժանվեի իր դամայից, նա մոտ մի ժամ շատ լավ ժամանակ, անցկացրեց նրա հետ։ Ճիշտ է, նա այդ բոլոր ժամանակը շարունակ զգում էր, որ Օդինցովան դեպի իրեն կարծես թե ներողամտաբար էր վերաբերվում, որ ինքը որպես թե պարտավոր էր շնորհապարտ լինել նրան... բայց երիտասարդ սրտերը դրանից չեն նեղվում։ Երաժշտությունը դադարեց։ — Merci, — ասաց Օդինցովան տեղից վեր կենալով։— Դուք խոստացաք ինձ մոտ այցելության գալ. հետներդ բերեք նաև ձեր ընկերոջը։ Շատ հետաքրքրական կլինի ինձ համար տեսնելու մի մարդ, որը համարձակություն ունի ոչ մի բանի չհավատալ։ Նահանգապետը մոտեցավ Օդինցովային, հայտնեց, որ ընթրիքը պատրաստ է և մտազբաղ դեմքով տվեց իր թևը։ Օդինցովան գնալիս շուռ եկավ, որպեսզի մի վերջին անգամ էլ ժպտա, Արկադիին գլխով անի։ Արկադին խոնարհ գլուխ տվեց, նրա հետևից նայեց (որքա՜ն վայելչակազմ թվաց նրա իրանը, որ զեղված էր սև մետաքսի մոխրավուն փայլով և մտածելով՝ «այս րոպեիս նա արդեն մոռացավ իմ գոյության մասին», զգաց իր ներսում մի տեսակ վայեչուչ հեզություն։ — Հը՞, — հարցրեց Բազարովը Արկադիին, հենց որ նա իր մոտ, անկյունը վերադարձավ։— Բավականություն ստացա՞ր։ Այս րոպեին ինձ մի պարոն ասաց, որ այդ տիկինը օյ-օյ-օյ. բայց այդ պարոնը, թվում է ինձ, որ տխմարի մեկն է։ Լավ, իսկ, քո կարծիքով, ինչպե՞ս է նա, ճիշտ օյ-օյ-օ՞յ է։ — Ես այդ արտահայտությունը չեմ հասկանում, — պատասխանեց Արկադին։ — Այ քեզ բան։ Ինչ անմեղն ես եղել։ — Այդ դեպքում ես չեմ հասկանում քո պարոնին։ Անկասկած, Օդինցովան խիստ քաղցրաբարո կին է, բայց այնպես սառն ու խիստ է պահում իրեն, որ... — Վախեցիր էն ջրից… գիտես էլի առակը, — վրա բերեց Բազարովը։— Ասում ես սառն էր։ Հենց համն էլ դրա մեջն է։ Պաղպաղակ հո սիրո՞ւմ ես։ — Գուցե, — քթի տակ թոթովեց Արկադին, — այդ մասին ես չեմ կարող բան ասել։ Ուզում է հետդ ծանոթանալ և խնդրեց, որ գնալիս քեզ էլ հետս տանեմ։ — Երևակայում եմ, թե իմ մասին ինչեր ասած կլինես։ Ասենք շատ էլ լավ ես արել։ Տար ինձ էլ։ Ով էլ որ լինի նա, սոսկ նահանգական մի էգ առյուծ թե Կուկշինայի նման մի «էմանցիպե», այնպիսի ուսեր ունի, ինչպիսիք վաղուց չեմ տեսել։ Բազարովի ցինիկությունը Արկադիի սրտին դիպավ, բայց, ինչպես այդ հաճախ պատահում է, նա իր բարեկամին հանդիմանեց ոչ այն բանի համար, որը իրեն դուր չէր եկել... — Ինչո՞ւ չես ընդունում, որ կանանց մեջ էլ մտքի ազատություն լինի, — ասաց նա կիսաձայն։ — Նրա համար, եղբայրս, որ ինչքան ես եմ նկատել, կանանց մեջ միմիայն անճոռնիներն են ազատ մտածում։ Խոսակցությունը հենց այստեղ էլ դադարեց։ Երկու երիտասարդներն ընթրիքից անմիջապես հետո տուն դարձան։ Կուկշինան նյարդոտ զայրույթով, բայց և վեհերկոտ ծիծաղեց նրանց հետևից։ Նրա ինքնասիրությունը խորը վիրավորվել էր նրանից, որ ոչ մեկը և ոչ մյուսը իր վրա ուշադրություն չէ դարձրել։ Պարահանդեսում նա ամենից երկար մնաց և գիշերվա ժամը չորսին Սիտնիկովի հետ Փարիզի ձևով պոլկա-մազուրկա պարեց։ Այս խրատական տեսարանով էլ վերջացավ նահանգապետի պարահանդեսը։ XV — Տեսնենք կաթնասունների որ դասակարգին է պատկանում այս անձը, — մյուս օրը Բազարովն ասում էր Արկադիին՝ Օդինցովայի իջևանած հյուրանոցի սանդուղքներով միասին վեր բարձրանալիս։— Սիրտս վկայում է, որ այստեղ ինչ-որ բան այնպես չէ։ — Զարմանում եմ քեզ վրա, — բացականչեց Արկադին։— Ի՞նչ։ Դու, դու, Բազարովդ, հետևում ես այն նեղ բարոյականության, որը... — Տարօրինակ մարդ ես, — անհոգությամբ ընդհատեց Բազարովը։— Մի՞թե չգիտես, որ մեր բարբառով և մեզ նման մարդկանց համար «այնպես չէ» նշանակում է «լավ է» ։ Ասել է օգուտ կա։ Մի՞թե այսօր ինքդ չէի՞ր ասողը, թե տարօրինակ է եղել նրա ամուսնությունը, թեև, իմ կարծիքով, հարուստ ծերուկի մարդու գնալը ամենևին էլ տարօրինակ բան չէ, և, ընդհակառակը, խոհեմություն է։ Ես քաղաքի ասեկոսեներին չեմ հավատում, բայց սիրում եմ կարծել, ինչպես ասում էր մեր նահանգապետը, որ դրանք արդարացի են։ Արկադին ոչինչ չպատասխանեց և բախեց համարի դուռը։ Նշանազգեստ հագած մի երիտասարդ սպասավոր երկու բարեկամներին տարավ մի ընդարձակ սենյակ, որ, ինչպես սովորաբար բոլոր ռուսական հյուրանոցների սենյակները, վատ էր կահավորված, բայց զարդարված էր ծաղիկներով։ Շուտով ներս մտավ նաև Օդինցովան՝ առավոտյան պարզ զգեստը հագին։ Գարնան արևի լույսով նա ավելի ևս նորատի էր թվում։ Արկադին Բազարովին ներկայացրեց նրան և ծածուկ զարմանքով նկատեց, որ կարծես թե Բազարովը շփոթվեց, մինչդեռ Օդինցովան, երեկվա նման, բոլորովին հանգիստ էր։ Բազարովը ինքն էլ զգաց, որ շփոթվեց ե ինքն իր վրա զայրացավ։ «Ա՜յ քեզ բան՝ կնիկարմատից վախեցա», — մտածեց նա և Սիտնիկովից ոչ վատ ընկավ բազկաթոռի վրա ու սկսեց չափից անց համարձակությամբ խոսել, իսկ Օդինցովան իր պարզ աչքերը նրա վրայից չէր հեռացնում։ Աննա Սերգեևնա Օդինցովայի հայրը Սերգեյ Նիկոլայիչ Լոկտևն էր, մի հայտնի գեղեցիկ, շահախարդախ և թղթամոլ մարդ, որը մի տասնհինգ տարի Պետերբուրգում ու Մոսկվայում իր դիրքը պահպանելուց և աղմուկ հանելուց հետո վերջիվերջո թղթախաղում ամեն բան տանուլ տվեց ու ստիպված եղավ բնակություն հաստատել գյուղում, որտեղ սակայն շուտով մեռավ, մի փոքրիկ կարողություն թողնելով իր երկու դուստրերին՝ Աննային, որ քսան տարեկան էր և Կատերինային, որ տասներկու տարեկան էր։ Նրանց մայրը, որ Խ… իշխանական աղքատացած տոհմի աղջիկ էր, մեռել էր Պետերբուրգում դեռ այն միջոցին, երբ ամուսինը լիակատար ուժի մեջ էր։ Հոր մահից հետո շատ ծանր վիճակի մեջ էր մնացել Աննան։ Պետերբուրգում նրա ստացած փայլուն կրթությունը նրան չէր պատրաստել տնտեսական և կյանքի հոգսերը տանելու, գյուղական խուլ անկյունում ապրելու համար։ Ամբողջ գավառակում չուներ մի մարդ, որից գոնե խորհուրդ հարցներ։ Հայրը խույս էր տալիս հարևանների հետ հարաբերություն ունենալուց, նա արհամարհում էր նրանց, և նրանք էլ նրան էին արհամարհում, ամեն մեկը իր տեսակետով։ Սակայն Աննան գլուխը չկորցրեց և անմիջապես բերել տվեց իր մորաքրոջը, իշխանադուստր Ավդոտյա Ստեպանովնա Խ...-ին, մի չար և ինքնահաճ պառավ, որ քրոջ աղջկա տանը բնակություն հաստատելով, բոլոր ամենալավ սենյակները իրեն վերցրեց, առավոտից մինչև երեկո շարունակ գրգռվում էր ու փնթփնթում, և մինչև անգամ պարտեզում զբոսնելիս էլ անպատճառ իր հետն էր վերցնում իր միակ ճորտ սպասավորին, որ մռայլ դեմքով մի մարդ էր՝ կապտագույն երիզավոր հնացած, սիսեռագույն համազգեստը հագին, եռանկյուն գլխարկով։ Աննան համբերատարությամբ դիմանում էր մորաքրոջ բոլոր քմահաճույքներին, բոլոր ժամանակը զբաղվում էր քրոջ դաստիարակությամբ, և թվում էր, թե արդեն հաշտվել էր անհայտության մեջ թառամելու մտքի հետ... Բայց բախտը ուրիշ կերպ տնօրինեց։ Նրան պատահաբար տեսավ Օդինցով անունով մեկը, քառասունվեց տարեկան մի շատ հարուստ, տարօրինակ բնավորության տեր, մաղձոտ, հաստլիկ, ծանր ու թթված մի մարդ, որը սակայն հիմար չէր և ոչ էլ չար։ Նա սիրահարվեց Աննային և առաջարկեց ամուսնանալ։ Աննան համաձայնեց նրա կինը լինել, իսկ նա մի վեց տարի ապրեց Աննայի հետ և մեռնելիս իր բոլոր կայքը նրան թողեց։ Աննա Սերգեևնան ամուսնու մահից հետո մոտ մի տարի գյուղից չհեռացավ, հետո քրոջ հետ արտասահման գնաց, -բայց եղավ միմիայն Գերմանիայում, ձանձրացավ և վերադարձավ ապրելու իր սիրալիր Նիկոլսկոյե գյուղը, որ գտնվում էր ... քաղաքից քառասուն վերստի չափ հեռու։ Այնտեղ նա ուներ մի փառահեղ, շատ լավ կահավորված տուն, մի հիանալի պարտեզ ջերմոցով. հանգուցյալ Օդինցովը իրեն համար ոչինչ չէր խնայում։ Աննա Սերգեևնան շատ քիչ էր գալիս քաղաք, մեծ մասամբ գործով, և այն էլ երկար չէր մնում։ Նահանգում նրան չէին սիրում, սաստիկ աղմուկ էին հանում Օդինցովի հետ ամուսնանալու առթիվ, ամեն տեսակ ստահոդ բաներ էին պատմում նրա մասին, հավատացնում էին, որ նա հորն օգնելիս է եղել խաբեբայական արարքներում, թե արտասահման գնալն ևս զուր տեղը չի եղել, այլ հասարակությունից մի բանի անախորժ հետևանքները ծածկելու անհրաժեշտությունից... «Ինչ բանի եղածը հո հասկանո՞ւմ եք», — ավելացնում էին զայրացած պատմողները։ «Աշխարհքի չարն ու բարին տեսած կին է», — ասում էին նրա մասին, իսկ նահանգում հայտնի սրախոսը սովորաբար ավելացնում էր «և քոքվածն է» ։ Այդ բոլոր ասեկոսեները հասնում էին նրան, բայց նա չիմանալու էր տալիս, ազատ և բավական վճռական բնավորություն ուներ։ Օդինցովան մեջքը բազկաթոռի կռնակին դեմ տված ու ձեռքը ձեռքին դրած նստել էր ու Բազարովին էր ականջ դնում։ Սա, սովորականին հակառակ, բավական շատ էր խոսում և պարզապես աշխատում էր զբաղեցնել իր խոսակցին. այս բանն էլ զարմացրեց Արկադիին։ Նա չէր կարողանում վճռել, թե արդյոք Բազարովն իր նպատակին հասնո՞ւմ էր թե ոչ։ Դժվար էր Աննա Սերդեևնայի դեմքից հասկանալ, թե նա ինչպիսի տպավորություն էր ստանում, նրա դեմքը շարունակ միևնույն արտահայտությունն ուներ՝ բարեհամբույր ու նուրբ, նրա գեղանի աչքերը փայլում էին ուշադրությունից, բայց անվրդով ուշադրությունից։ Այցելության սկզբի րոպեներին Բազարովի կոտրատվելը վատ տպավորություն արեց նրա վրա, մի այնպիսի տպավորություն, որ անում է անախորժ հոտը կամ սուր ճիչը, բայց նա իսկույն էլ հասկացավ, որ Բազարովը շփոթություն զգաց, և այդ բանը մինչև անգամ նրան գոհունակություն պատճառեց։ Գռեհիկ խոսակցությունները Օդինցովային զզվանք էին պատճառում, իսկ գռեհկության մեջ Բազարովին չէր կարող կշտամբեր Արկադիին այդ, որը վիճակված էր շարունակ զարմանալ։ Նա սպասում էր, որ Բազարովը կսկսի Օդինցովայի հետ, որպես խելացի կնոջ հետ, խոսել իր համոզմունքների և հայացքների ասես, չէ որ ինքը՝ Օդինցովան ցանկություն հայտնեց լսել մի մարդու, որր «համարձակություն ունի ոչ մի բանի չհավատալու», իսկ դրա փոխարեն Բազարովը խոսում էր բժշկականության, հոմեոպատիայի, բուսաբանության մասին։ Բանից երևաց, որ Օդինցովան առանձնության մեջ զուր ժամավաճառ չէր լինում, նա մի քանի լավ գրքեր էր կարդացել և կանոնավոր ռուսերեն էր խոսում։ Նա խոսք բաց արեց երաժշտության մասին, բայց նկատելով, որ Բազարովս գեղարվեստ չէր ընդունում, աննկատելի խոսք դարձրեց բուսաբանության վրա, չնայելով որ Արկադին փորձեց խոսել ժողովրդական մեղեդիների նշանակության մասին։ Օդինցովան դարձյալ նրա հետ վարվում էր այնպես, ինչպես… կրտսեր եղբոր հետ. ըստ երևույթին Օդինցովան գնահատում էր նրա պատանեկական պարզասրտությունն ու բարությունը, ուրիշ ոչինչ։ Երեք ժամից ավելի տևեց նրանց անշտապ, բազմակողմանի և կենդանի զրույցը։ Բարեկամները վերջապես վեր կացան տեղներից և սկսեցին հրաժեշտ տալ։ Աննա Սերգեևնան հաճությամբ նայեց նրանց վրա, իր գեղեցիկ, սպիտակ ձեռքը երկուսին էլ մեկնեց և, մի քիչ մտածելով, անվճռական, բայց լավ ժպիտով ասաց. — Եթե դուք, պարոններ, ձանձրանալուց չեք վախենում, եկեք ինձ մոտ, Նիկոլսկոյե։ — Ինչ եք ասում, Աննա Սերգեևնա, — բացականչեց Արկադին, — ինձ համար ես դա հատուկ բախտավորություն կհամարեմ... — Իսկ դո՞ւք, մսիո Բազարով։ Բազարովը միայն գլուխ տվեց, և Արկադին վերջին անգամ ևս զարմացավ, նա նկատեց, որ բարեկամը նույնիսկ կարմրեց։ — Հետո՞, — ասում էր նա Բազարովին փողոցում, – դարձյա՞լ այն կարծիքին ես, որ նա օյ-օյ-օյ է։ — Ով է իմանում։ Տեսնում էիր ինչպես էր նա ինքն իրեն սառցրել, — առարկեց Բազարովն ու, մի քիչ լուռ մնալուց հետո, ավելացրեց, — դքսուհի է, թագուհի։ Միայն պակասում է, որ գլխին թագ ունենա ու մեկ էլ շորի պոչը բռնած պահեն։ — Մեր դքսուհիներն այդպես ռուսերեն չեն խոսում, – նկատեց Արկադին։ — Դժվար օրեր է տեսել, եղբայր սիրելի, մեր հացիցն է կերել։ — Բայց և այնպես չքնաղ կին է, — ասաց Արկադին։ — Ինչ ճոխ մարմին ունի, — շարունակեց Բազարովը, — ինչ անդամահատարան տանելու բան է։ — Հերիք է, ի սեր աստծո, Եվգենի, բանի նման չէ ասածդ։ — Դե լավ, մի բարկանա, քնքշիկ։ Ասված է. առաջին տեսակից է։ Պետք է մի անգամ նրա գյուղը գնալ։ — Ե՞րբ։ — Թեկուզ հենց վաղը չէ մյուս օրը։ Այստեղ էլ ինչ գործ ունենք։ Կուկշինայի հետ շամպա՞յն պիտի խմենք։ Ազգականիդ, այն ազատամիտ պաշտոնյային ականջ պիտի դնենք... Հենց վաղը չէ մյուս օրն էլ սլանանք։ Ի դեպ հորս դաստակերտն էլ այնտեղից հեռու չէ։ Նիկոլսկոյեն ախր...-ի ճամփի՞ն է։ — Այո։ — Optime[37]։ Հապաղելու կարիք չկա. հապաղում են միմիայն անխելքները — մեկ էլ խելոքները։ Ասում եմ ճոխ մարմին ունի։ Երեք օրից հետո երկու ընկերները Նիկոլսկոյե էին գնում։ Պայծառ օր էր և ոչ շատ տաք, և փոստային կուշտ ձիերը, թեթևակի շարժելով կշկռած ու հյուսած պոչերը, ուրախ-ուրախ առաջ էին վազում։ Արկադին նայում էր ճանապարհին ու ժպտում, ինքն էլ չիմանալով, թե ինչ բանի համար։ — Շնորհավորիր ինձ, — հանկարծ բացականչեց Բազարովր, — այսօր հուլիսի 22-ն է, իմ անվանակոչության օրը։ Տեսնենք, թե ս. Եվգենին ինչպիսի խնամք է տանում ինձ համար։ Այսօր ինձ սպասում են տանը, — ավելացրեց նա ձայնը ցածրացնելով... — Բան չկա, կսպասեն, ի՞նչ մի կարևորություն կա։ XVI Աննա Սերգեևնայի բնակած դաստակերտը գտնվում էր մի բաց, փոքր-ինչ զառիվայր բլրի վրա, իսկ նրան մոտիկ կառուցված էր դեղին քարաշեն եկեղեցին՝ իր կանաչ կտուրով, սպիտակ, սյուներով և գլխավոր մուտքին քաշած al fresco նկարով, որ «իտալական ճաշակով» ներկայացնուլ էր «Քրիստոսի հարությունը» ։ Մանավանդ աչքի էր ընկնում առաջին շարքում գետնին փռված մի գեր ու կլոր թխահեր զինվորական՝ սաղավարտը գլխին։ Եկեղեցու հետևից երկշարք ձգված էր գյուղը, տեղ-տեղ հարդյա կտուրների վրայից երևացող ծխնելույզներով։ Կալվածատիրոջ տունն ու եկեղեցին շինված էին միևնույն ոճով, այն ոճով, որը մեզանում հայտնի է Ալեքսանդրյան անունով, այդ տունն ևս դեղին ներկած, ուներ կանաչ կտուր, սպիտակ սյուներ, իսկ ճակատին տոհմանիշ նկարած։ Երկու շենքն էլ նահանգակա ճարտարապետն էր կառուցել հանգուցյալ Օդինցովի հավանությամբ, որը տանել չէր կարողանում ոչ մի դատարկ ինքնակամ, ինչպես ինքն էր ասում, նորամուծություններ։ Տունը երկու կողմից պաշարել էին հին պարտեզի մութ ծառերը, խուզած եղևնիներից կազմված ճեմուղին տանում էր դեպի տան գլխավոր մուտքը։ Մեր բարեկամներին նախասենյակում դիմավորեցի երկու բարձրահասակ, համազգեստ հագած սպասավորները. նրանցից մեկն անմիջապես գնաց սենեկապանին իմաց տալու Սենեկապանը, որ սև ֆրակ հագած մի հաստ մարդ էր անմիջապես եկավ և հյուրերին գորգածածկ աստիճաններս առաջնորդեց մի առանձին սենյակ, ուր արդեն պատրաստհ էին երկու մահճակալ արդուզարդի բոլոր պարագաներով։ Ինչպես երևում էր, ամեն տեղ կարգ ու կանոն կար, ամե բան մաքուր էր, ամեն տեղ մի տեսակ անուշ հոտ էր բուրում, ինչպես մինիստրական ընդունարաններում։ — Աննա Սերգեևնան խնդրում է, որ կես ժամից հետո շնորհ բերեք իր մոտ, — հայտնեց սենեկապանը։— Որևէ ասելիք չունե՞ք։ — Ոչինչ չունենք ասելու, — ասաց Բազարովը, — եթե մի փոքր բաժակ օղի հրամցնեք, վատ չի լինի։ — Շատ բարի, — ասաց սենեկապանը փոքր-ինչ զարմացած և, կոշիկները ճռճռացնելով, հեռացավ գնաց։ — Ինչպիսի գրանժանր[38] է, — նկատեց Բազարովը, — կարծեմ այդպե՞ս է ձեր լեզվով կոչվում։ Իսկը դքսուհի է։ — Լավ դքսուհի է, — առարկեց Արկադին, — որ հենց առաջին անգամից իր մոտ հրավիրեց այնպիսի թունդ արիստոկրատների, ինչպես ես ու դու ենք։ — Մանավանդ ես, որ ապագա բժիշկ եմ, և բժշկի որդի, տիրացուի թոռ... Գիտե՞ս, որ ես տիրացուի թոռ եմ... — Ինչպես Սպերանսկին, — ավելացրեց Բազարովը, փոքր-ինչ լռելուց հետո ու շրթունքները ծռելով։— Բայց և այնպես շատ փարթամ կյանք է ստեղծել այս տիկինը, ահ, շատ փարթամ։ Արդյոք մենք էլ ֆրակ չհագնե՞նք։ Արկադին միայն ուսերը վեր քաշեց... բայց նա էլ էր մի քիչ շփոթված։ Կես ժամից Բազարովն ու Արկադին ընդունարան գնացին։ Սա մի ընդարձակ, բարձր սենյակ էր, որը թեպետ բավական շքեղ էր կահավորված, բայց մեջը մի առանձին ճաշակ չէր նկատվում։ Մանր, թանկագին կահույքը սովորական վեհ կարգով դարսած էր պատերի երկայնքով, պատերին կպցրած էր դարչնագույն ոսկեզօծ նկարներով պաստառ. հանգուցյալ Օդինցովն այդ պաստառը հատուկ բերել էր տվել Մոսկվայից իր մի բարեկամ գինեվաճառի ձեռքով, որ միևնույն ժամանակ միջնորդի դեր էր կատարում։ Միջին գահավորակի վերևը պատից կախ էր արած մի տողած, խարտյաշ տղամարդու պատկեր, որ կարծես անբարեմիտ կերպով նայում էր հյուրերին։ «Երևի ինքն է, — շշնջաց Բազարովը Արկադիին և, քիթը կնճռոտելով, ավելացրեց, — չփախչե՞նք» ։ Բայց այդ միջոցին ներս մտավ տան տիկինը։ Նա հագել էր թեթև դիպակյա զգեստ, դեպի ականջների հետևը հարթ սանրած մազերը նրա մաքուր ու թարմ դեմքին կուսական արտահայտության էին տալիս։ — Շնորհակալ եմ, որ խոսքներդ կատարեցիք, — սկսեց տիկինը, — մնացեք ինձ մոտ հյուր և հավատացեք, որ այստեղ վատ տեղ չէ։ Ձեզ կծանոթացնեմ քրոջս հետ. նա լավ դաշնամուր է նվագում։ Ասենք այդ ձեզ համար, մսիո Կիրսանով, նշանակություն չունի, բայց դուք, մսիո Կիրսանով, կարծեմ երաժշտություն սիրում եք։ Իմ մոտ, բացի քրոջիցս, կենում է նաև պառավ մորաքույրս, մեկ էլ երբեմն-երբեմն թուղթ խաղալու է գալիս հարևաններիցս մի պարոն, ահա մեր ամբողջ հասարակությունը։ Իսկ այժմ— նստենք։ Օդինցովան այս փոքրիկ ճառը սկզբից մինչև վերջը մեկիկ-մեկիկ արտասանեց, ասես թե անգիր արած լիներ, հետո դարձավ դեպի Արկադին։ Բանից երևաց, որ իր մայրը ճանաչելիս է եղել Արկադիի մորը և մինչև անգամ նրա սիրո հավատարմատարն է եղել դեպի Նիկոլայ Պետրովիչը։ Արկադին սկսեց ոգևորությամբ խոսել իր հանգուցյալ մոր մասին, իսկ Բազարովն այդ միջոցին զբաղվեց ալբոմը թերթելով։ «Ինչպես խելոքացել եմ», — մտածում էր նա ինքն իրեն։ Այդ միջոցին մի գեղեցիկ քերծե, կապույտ վզնոցը վզին, եղունգներով գետինը չխկչխկացնելով վազեց եկավ ընդունարան, իսկ նրա հետևից մտավ մի տասնութ տարեկան, սև մազերով, թուխ, փոքր-ինչ կլոր, հաճելի դեմքով, մանր սև՝ աչքերով աղջիկ։ Նա ձեռին ծաղիկներով լի կողով ուներ։ — Ահավասիկ ձեզ և իմ Կատյան, — ասաց Օդինցովան գլխովը քրոջը ցույց տալով։ Կատյան թեթևակի խոնարհվելով բարևեց, նստեց քրոջ կողքին ու սկսեց ծաղիկները ջոկել։ Քերծեն, որի անունը Ֆիֆի էր, պոչը շարժելով մոտեցավ երկու բարեկամներին և իր— սառը դնչով հերթով հրեց նրանց ձեռքը։ — Այդ բոլորը քո՞ քաղածն է, — հարցրեց Օդինցովան։ — Այո իմ, — պատասխանեց Կատյան։ — Իսկ մորաքույրը թեյի կգա՞։ — Պիտի գա։ Երբ Կատյան խոսում էր՝ շատ քաղցր ժպտամ էր, ամոթխած ու անկեղծ, և նայում էր, ներքևից վերև, ծիծաղելի-դաժան էր թվում։ Նրա մեջ ամեն ինչ դեռ կանաչ-գարուն էր՝ թե ձայնը, թե ամբողջ երեսի աղվամազը, թե վարդագույն ձեռքերը՝ սպիտակավուն բոլորակներով ափերի մեջ և թե թեթևակի սեղմված ուսերը... Նա շարունակ կարմրում էր ու արագ-արագ շունչ առնում։ Օդինցովան դեպի Բազարովը դարձավ։ — Եվգենի Վասիլիչ, — սկսեց նա, — Դուք միմիայն քաղաքավարությունից եք թերթում ալբոմը։ Մինչդեռ դա ձեզ չի հետաքրքրում։ Ավելի լավ է մոտեցեք մեզ և եկեք մի բանի մասին վիճենք։ Բազարովը մոտ եկավ։ — Ի՞նչ բանի մասին եք հրամայում, — ասաց նա։ — Ինչի մասին ուզեք։ Նախազգուշացնեմ, որ սաստիկ վիճաբանող եմ։ — Դո՞ւք։ — Ես։ Կարծես թե այդ բանը ձեզ զարմացնում է։ Ինչո՞ւ։ — Որովհետև, ինչքան կարող եմ դատել, դուք հանդարտ ու սառը բնավորություն ունեք, իսկ վիճելու համար հարկավոր է հուզվել, հափշտակվել։ — Ինչպե՞ս այդքան շուտ կարողացաք ինձ ճանաչել։ Նախ ես անհամբեր եմ և համառ, կուզեք Կատյային հարցրեք, և երկրորդ ես շատ շուտ եմ հափշտակվում։ Բազարովը Աննա Սերգեևնային նայեց։ — Գուցե՝ դուք ավելի լավ պիտի իմանաք։ Ուրեմն վիչե՞լ եք ուզում-համեցեք։ Ես ձեր ալբոմի մեջ նայում էի Սաքսոնական Շվեյցարիայի տեսարանները։ Իսկ դուք նկատեցիք, որ այդ բանը չի կարող ինձ գրավել։ Դուք այդ ասացիք այն պատճառով, որ չեք ենթադրում, թե իմ մեջ գեղարվեստական հասկացողություն կլինի, ճիշտ է, իմ մեջ այդ չկա, բայց տեսարանները ինձ կարող էին հետաքրքրել, օրինակ, երկրաբանական տեսակետից, լեռների կազմության տեսակետից։ — Ներեցեք, դուք որպես երկրաբան ավելի շուտ կդիմեք գրքի, հատուկ աշխատության, քան նկարի։ — Նկարը ինձ առարկայորեն կներկայացնի այն, ինչ որ գրքի մեջ տասը երեսի վրա ասվում է։ Աննա Սերգեևնան լուռ մնաց։ — Հետևապես դուք ոչ մի կաթիլ գեղարվեստական հասկուցողություն չունի՞ք, — ասաց նա արմունկով սեղանին կռթնելով, և այս շարժումով իր դեմքը Բազարովին մոտեցելով։— Այդ ինչպե՞ս եք կարողանում առանց դրան յոլա գնալ։ — Եվ ինչի՞ս է դա պետք, թույլ տվեք հարցնել։ — Հենց ասենք նրա համար, որպեսի կարողանաք մարդկանց ճանաչել և ուսումնասիրել։ Բազարովը քմծիծաղեց։ — Նախ, որ դրա համար կա կյանքի փորձ, իսկ երկրորդ կասեմ ձեզ, որ չարժե նեղություն քաշել առանձին անհատները ուսումնասիրել։ Բոլոր մարդիկ, ինչպես մարմնով, այնպես էլ հոգով, նման են միմյանց, ամեն մեկս էլ ունենք ուղեղ, փայծաղ, սիրտ, թոք, որոնք միատեսակ են կազմված, և այսպես կոչված բարոյական հատկություններն էլ ամենքը մեջ միևնույնն են — չնչին ձևափոխությունները նշանակություն չունեն։ Բավական է վերցնել մի մարդկային անհատ, որպեսզի կարողանանք դատել մյուսների մասին։ Մարդիկ նույնն են, ինչ անտառի ծառերը, ոչ մի բուսաբան չի սկսի ջոկ-ջոկ ուսումնասիրել ամեն մի կեչի ծառ։ Կատյան, որ առանց շտապելու ծաղիկները ջոկում տեղավորում էր, տարակուսանքով աչքը Բազարովի վրա ձգեց և նրա արագ ու անհոգ հայացքին հանդիպելով, մինչև ականջի արմատները կարմրեց։ Աննա Սերգեևնան գլուխը շարժեց... — Անտառի ծառերը, — կրկնեց նա։— Ուրեմն ձեր կարծիքով ոչ մի տարբերություն չկա անխելք և խելոք, չար բարի մարդկանց մեջ։ — Ոչ, կա՝ ինչպես հիվանդ և առողջ մարդու մեջ։ Թոքախտավորի թոքերր այնպես չեն, իհարկե, ինչպես որ են իմ ու ձեր թոքերը, թեպետ և միատեսակ կազմություն ունեն։ Մենք մոտավորապես գիտենք, թե ինչի՞ց են առաջանում մարմնական ցավերը, իսկ բարոյական ցավերն առաջանում են վատ դաստիարակությունից, ամեն տեսակ դատարկ բաներից, որով մանկությունից լցնում են մարդկանց գլուխները։ Մի խոսքով՝ հասարակության այլանդակ դրությունից ուղղեցեք հասարակությունը և հիվանդությունները կվերանան։ Բազարովն այս ամենը մի այնպիսի ձևով էր ասում, կարծես թե միևնույն ժամանակ էլ ինքն իրեն մտածելիս լիներ. «Ինձ համար միևնույն է. ուզում ես հավատա, ուզում ես՝ մի հավատա» ։ Նա իր երկար մատներով շփում էր այտամորուսը, իսկ աչքերը սենյակի անկյուններն էին վազվզում։ — Ես կարծում եմ, — ասաց Աննա Սերգեևնան, — թե երբ հասարակությունն ուղղվի, էլ ոչ անխելք մարդիկ կլինեն, ոչ էլ չա՞ր մարդիկ։ — Գոնե, եթե հասարակությունը կանոնավոր կերպով կազմակերպված լինի, այն ժամանակ բոլորովին նշանակություն չի ունենա, թե մարդս անխե՞լք է թե խելոք, չա՞ր է թե բարի։ — Այո, հասկանում եմ. ամենքն էլ միատեսակ փայծաղ կունենան։ Օդինցովան դեպի Արկադին դարձավ։ — Իսկ դուք ի՞նչ կարծիք ունեք, Արկադի Նիկոլայիչ։ Եվգենիի հետ համամիտ եմ, — պատասխենեց նա։ — Հենց այդպես էլ է, տիկին։ Կատյան ճակատի տակից նրան նայեց։ — Պարոններ, դուք ինձ զարմացնում եք, — ասաց Օդինցովան — բայց մենք դեռ կխոսենք։ Իսկ այժմ ես լռում եմ, մորաքույրս թեյ խմելու է գալիս, պետք է խնայենք նրա ականջները։ Աննա Սերգեևնայի մորաքույրը, իշխանադուստր Խ...-ը, որ մի վտիտ, փոքրիկ, բռունցքի մեծությամբ կուչ եկած դեմքով և անշարժ պառավ էր, ճերմակ կեղծամի տակից փայլող չար աչքերով, ներս մտավ և, հյուրերին հազիվ բարևելով, նստեց թավշապատ լայն բազկաթոռի մեջ, ուր նրանից զատ, ոչ ոք իրավունք չուներ նստելու։ Կատյան փոքրիկ աթոռակը դրեց նրա ոտների տակ. պառավը նրան շնոր-հակալություն չհայտնեց, մինչև անգամ վրան էլ չնայեց, միայն դեղին շալի տակ, որը համարյա ամբողջ վտիտ մարմինը ծածկել էր, ձեռները շարժեց, նա դեղին գույնը սիրում էր նրա գլխազարդի վրան էլ պայծառ դեղին գույնի ժապավեններ կային։ — Ինչպե՞ս էիք գիշերս, մորաքույր, — ձայնը բարձրացնելով հարցրեց Օդինցովան։ — Այս շունը դարձյա՞լ այստեղ է, -ի պատասխան քրթմնջաց պառավը, և նկատելով, որ Ֆիֆին երկու անհաստատ քայլ արեց դեպի իրեն, բացականչեց, — կորի, կորի։ Կատյան Ֆիֆիին կանչեց և բաց արեց դուռը։ Ֆիֆին ուրախ-ուրախ դուրս թռավ, հուսալով, որ զբոսնելու են գնալու, բայց դռան ետևում մենակ մնալով, սկսեց դուռը չանկռտել ու ոռնալ։ Իշխանուհին խոժոռվեց։ Կատյան ուզում էր տեղից վեր կենալ… — Կարծում եմ թեյը պատրաստ կլինի, — ասաց Օդինցովան։— Գնանք, պարոններ։ Համեցեք թեյ անուշ անելու, մորաքույր։ Իշխանուհին լուռ ու մունջ տեղից վեր կացավ և առաջ ինքը դուրս եկավ ընդունարանից։ Ամենքն էլ նրա հետևից սեղանատուն գնացին։ Լիվրե հագած փոքրիկ կազակը աղմուկով սեղանից հեռացրեց բարձերով պատած, նույնպես նվիրական բազկաթոռը, որի մեջ նստեց իշխանուհին, Կատյան, որ թեյ էր ածում, առաջ նրան տվեց գավաթը, որի վրա տոհմանիշն էր դրոշմված։ Պառավը գավաթի մեջ մեղր լցրեց (նա կարծում էր, որ թեյը շաքարով խմելը թե մեղք է և թե թանկ է նստում, թեպետ և ինքը ոչ մի բանի համար ոչ մի կոպեկ չէր ծախսում), և հանկարծ խռպոտ ձայնով հարցրեց. — Ի՞նչ է գրում իշխան Իվանը։ Ոչ ոք պատասխան չտվեց։ Բազարովն ու Արկադին շուտով գլխի ընկան, որ նրա վրա ուշադրություն չէին դարձնում, թեպետ և հետը հարգանքով էին վարվում։ «Տպավորության համար են պահում, որովհետև իշխանական ծնունդ է», մտածեց Բազարովը.., Թեյից հետո Աննա Սերգեևնան առաջարկեց զբոսնելու գնալ, բայց սկսեց անձրև շաղալ, և ողջ հասարակությունը, բացի իշխանուհուց, ընդունարան վերադարձավ։ Եկավ նաև թղթախաղի սիրահար հարևանը, Պորֆիրի Պլատոնիչ անունով, մի հաստ ու ալևոր մարդ, կարճ, ասես հեսանած ոտներով, խիստ քաղաքավարի և ծիծաղկոտ։ Աննա Սերգեևնան, որ ավելի Բազարովի հետ էր խոսում, հարցրեց, թե արդյոք չի ուզում ըստ հինավուրց սովորության, պրեֆերանս խաղալ։ Բազարովը համաձայնեց ասելով, թե հարկավոր է, որ նախօրոք պատրաստվի առաջիկայում ստանձնելիք գավառական բժշկի դերը կատարելու։ — Զգույշ կացեք, — նկատեց Աննա Սերգեևնան, — տեսեք, ես ու Պորֆիրի Պլատոնիչը ձեզ կջարդենք։ Իսկ դու, Կատյա, — ավելացրեց նա, — Արկադի Նիկոլայիչի համար մի բան նվագիր, նա երաժշտություն սիրում է. մենք էլ, ի դեպ, կլսենք։ Կատյան առանց հաճության մոտեցավ դաշնամուրին։ Արկադին էլ թեև իսկապես երաժշտություն սիրում էր, նույնպես առանց հաճության գնաց նրա հետևից, նրան թվաց, թե Օդինցովան գլխից հեռացնում է իրեն, մինչդեռ արդեն նրա սրտի մեջ, ինչպես նրա տարիքն ունեցող ամեն մի երիտասարդի մեջ, եռ էր գալիս մի տեսակ անմեկին ու անհանգստացուցիչ, սիրո նախազգացման պես մի զգացողություն։ Կատյան բաց արեց դաշնամուրի խուփը և առանց Արկադիի վրա նայելու, ցած ձայնով ասաց. — Ի՞նչ կուզեք, որ նվագեմ։ — Ինչ որ սրտներդ ուզում է, -անտարբեր պատասխանեց Արկադին։ — Ավելի շատ ինչպիսի՞ երաժշտություն եք սիրում, — կրկնեց Կատյան, առանց իր դիրքը փոխելու։ — Կլասիկ, — միևնույն ձայնով պատասխանեց Արկադին։ — Մոցարտ սիրո՞ւմ եք։ — Մոցարտ սիրում եմ։ Կատյան հանեց Մոցարտի ցե-մոլ սոնատ-անուրջը։ Նա շատ լավ էր նվագում, թեպետ և նվաղածը փոքր-ինչ չոր ու ցամաք էր։ Առանց աչքը նոտաներից հեռացնելու, շրթունքները պինդ սեղմած, անշարժ և ուղիղ նստել էր նա, և միայն սոնատն ավարտելու ժամանակ նրա դեմքը փոքր-ինչ վառվեց և արձակված մազերի մի փոքրիկ խոպոպ ընկավ սև հոնքի վրա։ Արկադիի վրա ավելի ազդեց սոնատի վերջին մասը, այն մասը, ուր անհագ նվագի զմայլելի զվարթության մեջ հանկարծ ծագում են խիստ թախծալի, համարյա եղերական վշտի բռնկումները... Բայց Մոցարտի ձայների ներգործությունից նրա մեջ առաջացած մտքերը Կատյայի վերաբերմամբ չէին։ Արկադին նրան մտիկ տալով միայն մտածում էր. «Իսկապես, այս աղջիկը վատ չի նվազում, ինքն էլ վատը չէ» ։ Կատյան, սոնատը վերջացնելով, առանց ձեռքը ստեղծներից հեռացնելու, հարցրեց՝ «Բավակա՞ն է» ։ Արկադին հայտնեց, որ չի համարձակվում նրան ավելի նեղություն տալ, և սկսեց Մոցարտի մասին նրա հետ խոսել, և հարցրեց Կատյային, թե ի՞նքն է իր այդ սոնատը հավանել, թե՞ ուրիշն էր նրան առաջարկել։ Բայց Կատյան միօրինակ այո կամ էր ասում, նա իր մեջ քաշվել, թաք էր կացել։ Այդպիսի դեպքում նա հեշտությամբ դուրս չէր գալիս, նրա դեմքն է համառ, համարյա բութ արտահայտություն էր ստանում նա չէ թե քաշվող էր, բայց կասկածամիտ էր և իրեն դաստիարակող քրոջից աչքը մի քիչ վախեցել էր, մի բան, ո Աննա Սերգեևնայի մտքովն էլ չէր անցնում։ Արկադին վերջո մոտ կանչելով Ֆիֆիին, որ ներս էր եկել, սկսեց ձևի համար շփել նրա գլուխը։ Կատյան նորից իր ծաղիկները սկսեց ջոկել։ Իսկ այդ միջոցին Բազարովը իրար հետևից խաղատունգանք էր դնում հա գնում։ Աննա Սերգեևնան շատ վարպե էր խաղում։ Պորֆիրի Պլատոնիչն էլ ամոթով մնացողը չէր Բազարովը տանուլ տվեց թեպետ քիչ, բայց և այնպես նրա համար զգալի բան։ Ընթրիքի ժամանակ Աննա Սերգեևնան դարձյալ բուսաբանության մասին խոսք բաց արեց։ — Վաղը առավոտյան եկեք զբոսանքի գնանք, — ասա նա Բազարովին, — ուզում եմ ձեզանից իմանալ դաշտայի ծաղիկների լատիներեն անուններն ու նրանց հատկությունները։ — Ինչների՞դ է հարկավոր լատիներեն անունները, հարցրեց Բազարովը։ — Ամեն բանի մեջ կարգ ու կանոն պետք է, — պատասխանեց տիկինը։ — Ինչ հրաշալի կին է եղել այդ Աննա Սերգեևնան, — բացականչեց Արկադին, երբ որ իր բարեկամի հետ մենակ մնաց իրենց հատկացրած սենյակում։ — Այո, — պատասխանեց Բազարովը, — խելքը գլխին կին է։ Ով է իմանում ինչե՜ր է տեսել։ — Այդ ի՞նչ մտքով ես ասում, — Եվգենի Վասիլիչ։ — Լավ մտքով, լավ, հարգելի պարոն, Արկադի Նիկոլայիչ։ Հավատացած եմ, որ նա իր կալվածքն էլ է լավ կառավարում։ Բայց հրաշալին նա չէ, այլ նրա քույրը։ — Ի՛նչ, այդ թուխ աղջի՞կը։ — Այո, այդ թուխ աղջիկը։ Գիտես, թարմ է, ձեռք չի տրված, և՛ վեհերոտ է, և՛ լռակյաց է, և՛ ամեն բան, ինչ որ ուզես։ Ա՛յ, ում հետ արժե զբաղվել։ Նրան ինչպես որ ուզես, այնպես կդարձնես, մինչդեռ մյուսը էկն անցած խմոր է։ Արկադին ոչինչ չպատասխանեց Բազարովին, և յուրաքանչյուրը նրանցից իր առանձին մտքերով պառկեց քնելու։ Այդ երեկո Աննա Սերգեևնան էլ մտածում էր հյուրերի մասին։ Բազարովը նրան դուր էր եկել իր կտրուկ դատողությամբ և կոտրատվելու սովորություն չունենալու համար։ Բազարովը նրա համար մի նոր, դեռ իրեն չհանդիպած մարդ էր, իսկ նա ինքը հետաքրքրվող բնավորություն ուներ։ Աննա Սերգեևնան բավական տարօրինակ կին էր։ Նա, ազատ լինելով որևէ նախապաշարմունքից, չունենալով նաև մի որևէ զորեղ հավատալիք, միևնույն ժամանակ ոչ մի բանի առաջ տեղի չէր տալիս և ոչ մի տեղ էլ չէր գնում։ Շատ բան նա պարզ տեսնում էր, շատ բան զբաղեցնում էր նրան, բայց և ոչ մի բան լիովին չէր գոհացնում նրան, և դժվար թե նա լիովին էլ գոհացումն ուզենար։ Նրա միտքը միաժամանակ և՛ հետախուզող էր, և՛ անտարբեր, նրա տարակուսանքները երբեք մինչև մոռացության աստիճանի չէին խաղաղում և երբեք մինչև հուզմունքի աստիճանի չէին աճում։ Եթե հարուստ և անկախ չլիներ, գուցե նա մտներ կռվի մեջ, իմանար ի՞նչ բան է կիրքը... Բայց նրա կյանքը թեթև էր, չնայելով, որ երբեմն ձանձրույթ էր զգում, և նա առանց շտապելու, երբեմն միայն հուզվելով, օրերն անց էր կացնում իրար հետևից։ Երբեմն նրա աչքի առաջն էլ բռնկվում էին, պայծառ գույները, բայց երբ նրանք մարում էին, նա հանգստանում էր և երբեք չէր ափսոսում նրանց համար։ Մինչև անգամ նրա երևակայությունը թռչում անցնում էր այն սահմաններից դուրս, որ սովորական բարոյականի օրենքներով թույլատրելի էր համարվում, բայց այդ ժամանակ ևս նրա արյունը խաղաղ հոսում էր նրա զմայլելի, վայելչակազմ և խաղաղ մարմնի մեջ։ Պատահում էր, որ դուրս գալով տաքացած ու քնքշացած անուշաբույր լոգարանից, նա սկսում էր անուրջների մեջ ընկնել մտածելով կյանքի ունայնության, վշտի, աշխատանքի և չարիքի մասին... Հոգին լցվում էր հանկարծական համարձակությամբ, եռում էր ազնիվ ձգտումներով, բայց հենց որ կիսաբաց պատուհանից փչում էր թափանցող քամին, Աննա Սերգեևնան, բոլորովին կուչ եկած՝ սկսում էր գանգատվել և համարյա զայրանալ, և այդ րոպեին նրան միայն մի բան էր պետք որ այդ անպիտան քամին չփչի իր վրա։ Ինչպես այն բոլոր կանայք, որոնք դեռ չեն կարողացել սիրել, Աննա Սերգեևնան էլ մի բան էր ուզում, բայց թե ինչ ինքն էլ չէր իմանում։ Իսկապես նա ոչինչ չէր ուզում, թեպետ իրեն թվում էր, թե ամեն բան ուզում է։ Հանգուցյալ Օդինցովին նա դժվարությամբ էր հանդուրժում (նա հաշվով էր Օդինցովի հետ ամուսնացել, թեպետ և նա, հավանորեն, չէր համաձայնվի նրա կինը դառնալու, եթե նա Օդինցովին բարի մարդ չհամարեր) և գաղտնի զզվանք տածեց դեպի բոլոր տղամարդիկն էլ, որոնց նա պատկերացնում էր որպես փնթի, ծանր և դանդաղկոտ, անզոր, տաղտկացուցիչ էակներ։ Մի անգամ արտասահմանում մի ինչ-որ տեղ հանդիպել էր ասպետական դեմքով, բաց ճակատի տակից փայլող ազնիվ կապույտ աչքերով մի երիտասարդի, գեղեցիկ շվեդացու երիտասարդը զորեղ տպավորություն էր գործել նրա վրա, բայց այդ բանը արգելք չեղավ Ռուսաստան վերադառնալու։ «Տարօրինակ մարդ է այս բժիշկը», մտածում էր Աննա Սերգեևնան պառկած իր փառահեղ անկողնում, ժանեկավոր բարձերի վրա և մետաքսյա թեթև վերմակի տակ... Նա իր հորից ժառանգել էր նրա դեպի շքեղությունն ունեցած հակումների մի մասը։ Նա խիստ սիրում էր իր հանցագործ, բայց բարի հորը, իսկ հայրն էլ պաշտում էր աղջկան և որպես իրեն հավասարի, բարեկամաբար հանաքներ էր անում հետը, և լիովին վստահում էր նրան, հետը խորհուրդ անում։ Նա իր մորը հազիվ էր հիշում։ «Տարօրինակ մարդ է այս բժիշկը», կրկնում էր նա ինքն իրեն։ Նա ձգվեց-մեկնվեց, ժպտաց, ձեռները գլխի վերևը գցեց, հետո աչքի անցկացրեց մի ֆրանսիական հիմար վեպի մի երկու թերթ, գիրքը ձեռքից վայր գցեց և, բոլորովին մաքուր ու սառն, քնեց մաքուր ու քաղցրաբույր սպիտակեղենի մեջ։ Հետևյալ առավոտ նախաճաշից անմիջապես հետո Աննա Սերգեևնան Բազարովի հետ գնաց բուսաբանությամբ պարապելու և վերադարձան ճաշից առաջ։ Արկադին ոչ մի տեղ չգնաց և մի ժամի չափ Կատյայի հետ անցկացրեց։ Կատյայի հետ նա ձանձրույթ չզգաց։ Կատյան ինքն առաջարկեց նրա համար երեկվա սոնատը կրկնել, բայց երբ վերջապես Օդինցովան վերադարձավ, երբ Արկադին տեսավ նրան— իսկույն սիրտը ճմլվեց... Օդինցովան պարտեզով գալիս էր հոգնած քայլերով, այտերը կարմրել էին, աչքերը, հարդյա գլխարկի տակ, սովորականից ավելի էին փայլում։ Նա մատների արանքում պտույտ էր ածում մի վայրի ծաղկի նուրբ ցողունը, թեթև թիկնոցը իջել էր արմունկների վրա, և գլխարկի լայն մոխրագույն ժապավենները կպել էին կրծքին։ Բազարովը, ինչպես միշտ, ինքնավստահ և իր անհոգ սովորական քայլվածքով հետևում էր նրան, բայց նրա դեմքի զվարթ և մինչև անգամ սիրալիր արտահայտությունը Արկադիին դուր չեկավ։ Բազարովը ատամների արանքով «բարև» ասելով գնաց սենյակ, իսկ Օդինցովան մտամոլոր սեղմեց Արկադիի ձեռքն ու նույնպես անցավ մոտից։ — «Բարև» ...— մտածեց Արկադին։— «Մի՞թե մենք այսօր չէի՞նք տեսնվել» ։ XVII Ժամանակը (ինչպես հայտնի է) երբեմն թռչում է թռչունի պես, երբեմն էլ սողում է սողունի պես։ Բայց մարդուս համար լավ է լինում մանավանդ այն ժամանակ, երբ նա մինչև անգամ չի էլ նկատում շո՞ւտ է անցնում ժամանակը, թե դանդաղ։ Բազարովն ու Արկադին էլ հենց այդպես անցկացրին մի տասնհինգ օր Օդինցովայի տանը։ Այդ բանին մասամբ նպաստում էր այն կարգ ու կանոնը, որ Օդինցովան մտցրել էր իր տան ու կենցաղավարության մեջ։ Նա ճշտությամբ պահպանում էր այդ կարգ ու կ՚սնոնը և ուրիշներին էլ ստիպում նույնն անելու։ Օրվա ընթացքում ամեն բան իր ժամանակին էր կատարվում։ Առավոտյան ժամը ուղիղ ութին ամենքը հավաքվում էին թեյ խմելու, թեյից հետո մինչև նախաճաշ յուրաքանչյուրն ինչ ուզում էր, այն էր անում։ Տանտիկինն ինքը զբաղվում էր կառավարչի (կալվածքը վարձով էր տրված), սենեկապանների, տնտեսուհիների հետ։ Ճաշից առաջ դարձյալ բոլորով հավաքվում էին զրույց անելու կամ ընթերցանությամբ պարապելու. երեկոն նվիրվում էր զբոսանքի, երաժշտության, թղթախաղի. Ժամը տասմկեսին Աննա Սերգեևնան քաշվում էր իր սենյակը, հաջորդ օրվա համար կարգադրություններ անում և պառկում քնելու։ Ամենօրյա կյանքի այս չափած-ձևած, փոքր-ինչ հանդիսավոր կանոնավորությունը Բազարովին դուր չէր գալիս «Կարծես սլլում ես ռելսերով», — հավատացնում էբ նա, համազգեստ հագած սպասավորները, կազմ-պատրաստ կանգնած սենեկապանները վիրավորում էին նրա դեմոկրատական զգացմունքը։ Նրա կարծիքով, թե որ բանն այդտեղ է հասել, ապա ուրեմն պետք էր անգլիական ձևով էլ ճաշել, այսինքն ֆրակով ու սպիտակ փողպատով։ Նա մի անգամ այդ մասին բացատրվեց հենց իր՝ Աննա Սերգեևնայի հետ։ Սա իրեն այնպես էր պահում, որ ամեն մեկն էլ առանց քաշվելու կարող էր նրա առաջ իր կարծիքները հայտնել։ Օդինցովան լսեց նրա ասածներն ու պատասխանեց «Ձեր տեսակետից դուք իրավացի եք և, գուցե, այս դեպքում իմ արածս խանումություն է, բայց գյուղում չի կարելի առանց կարգ ու կանոնի ապրել, ձանձրույթը կհաղթահարի», և շարունակում էր իր ուզածի պես անել։ Բազարովը քրթմնջում էր, բայց եթե նրա ու Արկադիի համար ժամանակը այդպես թեթև էր անցնում Օդինցովայի մոտ, պատճառն այն էր, որ այդ տանն ամեն բան «սլլում էր, ինչպես ռելսերի վրա» ։ Այդ բոլորով հանդերձ, հենց Նիկոլսկոյե գալու առաջին իսկ օրվանից փոփոխություն առաջացավ Բազարովի մեջ, դեպի որը Աննա Սերգեևնան ակնհայտ կերպով բարեհաճ էր, թեպետ քիչ էր պատահում, որ հետը համակարծիք լիներ։ Բազարովի մեջ սկսեց երևան գալ մի ներքին վրդովմունք, որ առաջ չկար, շուտ էր գրգռվում, խոսում էր ակամա, նայում էր բարկացկոտ, և մի տեղ հանգիստ նստել չէր կարողանում, կարծես ասեղի վրա նստած լիներ։ Իսկ Արկադին, որ վերջնականապես ինքն իրեն վճռել էր, թե սիրահարված է Օդինցովային, սկսեց խաղաղ թախծության անձնատուր լինել։ Ասենք այդ թախիծը նրան արգելք չէր լինում Կատյայի հետ մոտիկանալու, դա նույնիսկ նրան նպաստեց քաղցր, բարեկամական հարաբերություններ հաստատելու Կատյայի հետ։ «Նա ինձ չի գնահատում։ Հոգ չէ… Բայց ահա այս բարի էակը ինձ չի մերժում», — մտածում էր նա, և նրա հոգին վերստին ճաշակում էր վեհանձն զգացողության քաղցրությունը։ Կատյան աղոտ կերպով ըմբռնում էր, որ Արկադին մի ինչ-որ սփոփանք էր որոնում իր հասարակության մեջ, և չէր մերժում ոչ նրան և ոչ էլ իրեն կիսաամոթխած, կիսավստահ բարեկամության անմեղ հաճույքում։ Աննա Սերգեևնայի ներկայությամբ նրանք իրար հետ չէին խոսում. Կատյան քրոջ սուր հայացքի տակ միշտ կուչ էր գալիս, իսկ Արկադին, ինչպես որ այդ վայել էր սիրահարված մարդուն, չէր կարող ուշադրություն դարձնել ոչ մի ուրիշ բանի վրա, քանի իր սիրո առարկան մոտիկ է։ Բայց նա իրեն միայն Կատյայի հետ էր լավ զգում։ Նա զգում էր, որ անկարող էր Օդինցովային զբաղեցնել։ Արկադին քաշվում էր և գլուխը կորցնում, երբ նրա հետ մենակ էր մնում։ Օդինցովան նույնպես չէր իմանում, թե ինչ ասեր սրան. Արկադին դեռ շատ երիտասարդ էր նրա համար։ Ընդհակառակը, Կատյայի հետ Արկադին բոլորովին ազատ էր նա ներողամտաբար էր վերաբերվում Կատյային, չէր արգելում նրան արտահայտելու իր տպավորությունները, որ երաժշտությունը, կարդացած վիպակը, ոտանավորը և ուրիշ դատարկ բաներ առաջացնում էին՝ նրա մեջ՝ առանց նկատելու որ այդ դատարկ բաները իրեն, Արկադիին էր զբաղեցնում։ Իսկ Կատյան էլ իր կողմից նրան արգելք չէր լինում թախծելու։ Արկադին իրեն լավ էր զգում Կատյայի հետ, Օդինցովան՝ Բազարովի հետ, ուստի սովորաբար ինչպես էր պատահում, որ երկու զույգերը, մի քիչ ժամանակ միասին լինելուց հետո, իրարից բաժանվում էին, ամեն մի զույգ մի կողմ էր քաշվում, մանավանդ զբոսանքների ժամանակ։ Կատյան պաշտում էր բնությունը, Արկադին էլ էր սիրում, թեպետ չէր համարձակվում խոստովանել։ Օդինցովան դեպի բնությունը բավական անտարբեր էր, նույնն էր և Բազարովը։ Մեր բարեկամների համարյա մշտապես իրարից անջատ լինելը առանց հետևանքների չմնաց, նրանց փոխհարաբերությունները սկսեցին փոխվել։ Բազարովն այլևս Արկադիի հետ Օդինցովայի մասին չէր խոսում, նույնիսկ դադարեց Օդինցովայի «ազնվականական հակումների» վրա հարձակվել։ Ճիշտ է, առաջվա նման այժմ էլ էր Կատյային գովում և Արկադիին միայն խորհուրդ էր տալիս չափավորել այդ աղջկա զգայական հակումները, բայց նրա այդ գովասանքները հապճեպ էին, խորհուրդները չոր, և առհասարակ նա այժմ Արկադիի հետ զրուցում էր առաջվանից շատ ավելի քիչ-նա կարծես նրանից խույս էր տալիս, կարծես նրանից ամաչում էր Արկադին այս ամենը նկատում էր, բայց իր դիտողությունները պահում էր իր մեջ։ Այս բոլոր «նորության» իսկական պատճառն այն զգացմունքն էր, որ Օդինցովան առաջացրել էր Բազարովի մեջ, մի զգացմունք, որ տանջում, կատաղեցնում էր նրան, և որից նա անմիջապես արհամարհական քրքիջով ու ցինիկ հայհոյանքով հրաժարվելով կհրաժարվեր, եթե մեկնումեկը թեկուզ հեռավոր կերպով ակնարկ աներ այն մասին, ինչ որ նրա մեջ կատարվում էր։ Բազարովը սաստիկ կնասեր էր, սիրում էր կանանց գեղեցկությունը, բայց սերը իդեալական իմաստով կամ, ինչպես ինքն էր ասում, ռոմանտիկորեն, անհեթեթություն, աններելի հիմարություն էր կոչում, ասպետական զգացմունքները մի տեսակ այլանդակություն կամ հիվանդություն էր համարում, և շատ անգամ էր զարմանք հայտնել, թե ինչո՞ւ Տոգհենբուրգին, բոլոր մինեզենգերների ու տրուբադուրների հետ միասին, դեղին տունը չեն նստեցրել։ «Եթե կինը քեզ դուր է գալիս, աշխատիր նպատակիդ հասնել, — ասում էր նա, — իսկ եթե չի կարելի, դե՛, հարկավոր էլ չէ. նրանից շուռ եկ-աշխարհքիս երեսին հո մենակ դա չէ՞» ։ Օդինցովան նրան դուր էր գալիս, այդ կնոջ մասին տարածված լուրերը, նրա մտքերի ազատությունն ու անկախութւունը, դեպի Բազարովը տածած անկասկած համակրությունը, այս ամենը, ըստ երևույթին, Բազարովի օգտին էին։ Սակայն Բազարովը շուտով հասկացավ, որ «նրանից բան չի դուրս գա», իսկ նրանից շուռ գալ, երես դարձնել, ի մանս նրա, ուժ չուներ։ Հենց որ Օդինցովան միտքն էր ընկնում, սկսում էր արյունը բորբոքվել, ասենք նա հեշտությամբ կարող էր իր արյունը հանդարտեցնել, բայց նրա մեջ մի ուրիշ բան էր բուն դրել, որը նա երբեք չէր ենթադրում, որը նա շարունակ ծաղրել էր, որը գրգռում էր նրա ամբողջ ինքնասիրությունը, վրդովում հպարտությունը։ Աննա Սերգեևնայի հետ ունեցած խոսակցությունների ժամանակ նա առաքվանից էլ ավելի էր արտահայտում իր անտարբեր արհամարհանքը դեպի ամեն ռոմանտիկ բան. իսկ երբ մենակ էր մնում, զայրույթով ընդունում էր, որ հենց ինքն էլ ռոմանտիկ է։ Այն ժամանակ գնում էր անտառ, սկսում էր խոշոր քայլերով ման գալ ու հանդիպած ճյուղերը ջարդոտել և, հազիվ լսելի ձայնով, իրեն էլ, Օդինցովային էլ կշտւսմ-րել, կամ թե չէ դնում, մտնում էր խոտանոցը կամ մարագը, աչքերր պինդ փակում և ինքն իրեն .ստիպում քնել, որը, իհարկե, հաջողվում էր ոչ ամեն ժամանակ։ Մեկ էլ հանկարծ նրան թվում էր, թե երբևիցե այդ ողջախոհ ձեռները իր վզովը կփաթաթվեն, թե այդ հպարտ շրթունքներն արձագանք կտան իր համբույրներին, թե այդ խելոք աչքերը քնքշությամբ, քնքշությամբ կանգ կառնեն իր աչքերի վրա, և դրա— ետ Գ1"՚լսԸ կպտտվի և մի վայրկյան ինքը մոռացության մեջ Կընկնի, մինչև որ դարձյալ իր մեջ կբորբոքվի զայրույթր։ նա հաճախ որսում էր իրեն ամեն տեսակի «ամոթալի» խոհերում, ասես թե դևը նրան գրգռելիս լիներ։ Երբեմն նրան այնպես էր թվում, թե Օդինցովայի մեջ էլ է փոփոխություն առաջանում, որ նրա դեմքի արտահայտության մեջ մի նոր բան է երևում, որ գուցե... Բայց այդպիսի պարագային նա սովորաբար ոտները գետնին էր խփում կամ ատամները կրճտացնում և բռունցքով ինքն իրեն սպառնում։ Մինչդեռ Բազարովը շատ էլ չէր սխալվում։ Նա խիստ ներգործություն էր ունեցել Օդինցովայի երևակայության վրա, նա զբաղեցնում էր Օդինցովային և վերջինս նրա մասին շատ էր մտածում։ Բազարովի բացակայությամբ Օդինցովան չէր կարոտում, չէր սպասում նրան, բայց երբ որ Բազարովը գալիս էր, նա իսկույն կենդանանում էր։ Օդինցովան հաճույքով նրա հետ մնում էր մենակ, հաճույքով հետը զրուցում էր, նույնիսկ այն միջոցին, երբ Բազարովը զայրացնում էր նրան կամ նրա ճաշակը, գեղեցիկ սովորույթները վիրավորում։ Ասես թե Օդինցովան ուզում էր թե նրան փորձել և թե իրեն ստուգել։ Մի անգամ Բազարովը պարտեզում Օդինցովայի հետ զբոսնելիս հանկարծ մռայլ ձայնով ասաց, որ շուտով մտադիր է գնալ գյուղ՝ հորը տեսության... Օդինցովան գույնը գցեց, կարծես թե մի բան նրա սիրտը ծակեց, և այնպես ծակեց, որ ինքն էլ զարմացավ, և հետո երկար մտածում էր, թե արդյոք այդ ի՞նչ էր նշանակում։ Բազարովը իր գնալու մասին այն մտքով չասաց, որ նրան փորձի, որ տեսնի, թե դրանից ինչ դուրս կգա. նա երբեք չէր «հնարում» ։ Այդ օրը առավոտյան նա տեսնվել էր իր նախկին սպասավորի, այժմ իր հոր գործակատար Տիմոֆեյիլի հետ։ Այդ Տիմոֆեյիչը, որ խունացած դեղին մազերով, քամուց վառված կարմիր դեմքով և արտասուքի կաթիլներից կուչ եկած աչքերով մի փորձված, ճարպիկ ծերուկ էր, անակնկալ կերպով, հաստ մոխրա-կապտավուն մահուղե կարճիկ կիսամուշտակը հագին, մեջքին փոկի կտոր կապած, ձյութով օծած կոշիկները ոտին, բուսավ Բազարովի առաջ։ — Հը, ծերուկ, բարև, — բացականչեց Բազարովը։ — Աստուծու բարին ձեզ, իմ հոգի, Եվգենի Վասիլիչ, — սկսեց խոսել ծերունին և զվարթագին ժպտաց, որի պատճառով նրա ամբողջ դեմքը կնճիռներով ծածկվեց։ — Հը, ինչո՞ւ ես եկել։ Չլինի՞ թե հետևիցս են ուղարկել։ — Ինչ եք ասում, տեր իմ, ինչպե՞ս կարելի է, — թոթովեց Տիմոֆեյիչը (նա հիշեց աղայի խիստ պատվերը, որ ճանապարհ դնելիս տվել էր իրեն) ։— Աղայիս գործերով քաղաք էի գնում, լսեցի ձերդ ողորմածության այստեղ լինելու մասին, դե ճամփի վրա էր, ասեցի, գնամ մի տեսնեմ… թե չէ ինչպես կարելի է հրամանոցդ անհանգիստ անել։ — Դե լավ, մի խաբիր, — ընդհատեց նրան Բազարովը։— Մի՞թե այստեղով է գնում քաղաքի ճանապարհը։ Տիմոֆեյիչը ծամծմեց և ոչինչ չապատասխանեց։ — Հայրս առո՞ղջ է։ — Փառք աստուծո, առողջ է։ — Մա՞յրս էլ։ — Արինա Վլասևնան էլ, փառք աստուծո։ — Ինձ երևի սպասում են։ Ծերունին իր փոքրիկ գլուխը մի կողմ թեքեց։ — Ախ, Եվգենի Վասիլիչ, ախր ինչպես չսպասեն։ Հավատա աստծուն, ծնողներիդ նայելիս՝ սրտիցս արյուն է կաթում։ — Դե, լավ, լավ. մի նկարագրի։ Նրանց ասա, որ շուտով կգամ։ — Շատ բարի, — հառաչելով պատասխանեց Տիմոֆեյիչը։ Ծերունին տնից դուրս գալով, երկու ձեռքով գլխարկը քաշեց գլխին, բարձրացավ դուրսը դարպասի առաջ թողած աղքատիկ ճեպակառքը ու թեթև վազքով ճանապարհ ընկավ, միայն թե ոչ քաղաքի ուղղությամբ։ Նույն օրը երեկոյան Օդինցովան Բազարովի հետ միասին նստած էր իր սենյակում, իսկ Արկադին դահլիճում ման էր գալիս ու Կատյայի նվագը ականջ դնում։ Իշխանուհին վերև, իր սենյակումն էր, նա առհասարակ հյուրեր չէր սիրում, մանավանդ այս «նորելուկ լկտիներին», ինչպես ասում էր նա։ Հանդիսավոր սենյակներում նա ինքն իրեն ուռչում էր միայն, մինչդեռ իր սենյակում, իր աղախնի առաջ, երբեմն այնպիսի հայհոյանքներ էր թափում, որ գլխազարդը կեղծամի հետ վեր-վեր էր թռչկոտում գլխի վրա։ Օդինցովան այս ամենը գիտեր։ — Ինչպե՞ս թե ուզում եք գնալ, — ասաց նա, — հապա ձեր խոստո՞ւմը։ Բազարովը սթափվեց։ — Ո՞ր խոստումը։ — Մոռացե՞լ եք։ Ուզում էիք ինձ քիմիայից մի քանի դաս տալ։ — Ինչ արած։ Հայրս ինձ սպասում է, այլևս հապաղել չի կարելի։ Ասենք դուք կարող եք կարդալ Pelouse et Frémy-ի «Notions générals de Chimie» [39] լավ գիրք է ու պարզ էլ գրված։ Ինչ որ պետք է, դուք նրա մեջ կգտնեք։ — Իսկ հիշո՞ւմ եք, ինձ հավատացնում էիք, թե գիրքը չի կարող փոխարինել… չեմ հիշում, թե ինչպես ասացիք, բայց գիտեք, թե ես ինչ եմ ուզում ասել… Հիշո՞ւմ եք։ — Ինչ արած, — կրկնեց Բազարովը։ — Ւ՞նչ կա գնալու, — ասաց Օդինցովան ձայնը ցածրացնելով։ Բազարովը նայեց նրան։ Օդինցովան գլուխը ետ գցած, բազկաթոռի մեջքին, մինչև արմունկները բաց թևերը ծալել էր կրծքին։ Մի հատ լամպարի լույսի տակ, որի վրա թղթից շինած ցանց էր անցկացրած, նրա դեմքը դժգույն էր։ Սպիտակ լայն շրջազգեստը իր նուրբ ծալքերով ամբողջովին ծածկել էր նրան, հազիվ երևում էին նրա ոտների ծայրերը, նույնպես իրար վրա բերած։ — Իսկ ինչի՞ համար մնալ, — պատասխանեց Բազարովը։ Օդինցովան գլուխը թեթևակի շրջեց։ — Ինչպե՞ս թե ինչի համար։ Մի՞թե ձեզ համար ուրախ չէ ինձ մոտ։ Թե դուք կարծում եք, որ այստեղ չե՞ն ափսոսա ձեր գնալու համար։ — Համոզված եմ։ Օդինցովան լռեց։ — Իզուր եք այդպես կարծում։ Ասենք ես ձեր ասածին չեմ հավատում։ Դուք չէիք կարող այդ բանը լրջորեն ասել։ Բազարովը շարունակում էր անշարժ նստել։ — Եվգենի Վասիլևիչ, ինչի՞ եք լռել։ — Ինչ ասեմ ձեզ։ Առհասարակ չարժե մարդկանց մասին ափսոսալ, իսկ իմ մասին առավել ևս։ — Այդ ինչո՞ւ։ — Ես դրական, անհետաքրքիր մարդ եմ։ Խոսել չգիտեմ։ — Դուք, Եվգենի Վասիլևիչ, ուզում եք, որ ձեզ հաճո յախոսություններ անեմ։ — Ես այդպիսի սովորություն չունեմ։ Մի՞թե դուք ինքներդ չգիտեք, որ կյանքի գեղարվեստական կողմն ինձ մատչելի չէ, այն կողմը, որ դուք այնքան գնահատում եք։ Օդինցովան թաշկինակի անկյունը կծեց։ — Մտածեցեք ինչ ուզում եք, — ասաց նա, — բայց երբ գնաք, ես տաղտկություն կզգամ։ — Արկադին կմնա, — ասաց Բազարովը։ Օդինցովան թեթևակի թոթվեց ուսը։ — Ես տաղտկություն կզգամ, — կրկնեց նա։ — Իրա՞վ։ Համենայն դեպս ձեր ձանձրույթը երկար չի տևի։ — Ինչո ւ եք այդպես կարծում։ — Նրա համար, որ ինքներդ եք ինձ ասել, թե դուք ձանձրույթ կզգաք այն ժամանակ միայն, երբ որ ձեր կարգ ու կանոնը խանգարվում է։ Դուք ձեր կյանքը այնպես անսխալ ճշտությամբ կարգավորել եք, որ այստեղ չի կարող ոչ տաղտուկ լինել, ոչ կարոտ զգալ… և ոչ էլ որևէ ծանր զգացմունք։ — Եվ դուք կարծում եք, թե ես անսխալակա՞ն եմ… այսինքն, որ ես խիստ կանոնավոր դրությա՞ն մեջ եմ դրել կյանքս։ — Ինչ ասել կուզի։ Ահավասիկ, օրինակ, մի քանի րոպեից ժամը տասը կխփի, և արդեն առաջուց գիտեմ, որ դուք ինձ կվռնդեք։ — Ոչ, չեմ վռնդի, Եվգենի Վասիլևիչ, կարող եք մնալ։ Բացեք այս պատուհանը… շունչս կտրվում է։ Բազարովը վեր կացավ և հրեց պատուհանը։ Փեղկը միանգամից թրխկալով բացվեց... Բազարովը չէր կարծում, թե այդպես հեշտ է բացվում, նրա ձեռքերը դողում էին։ Խավար, քնքուշ գիշերը նայում էր սենյակի մեջ, երկինքը համարյա թե սև էր, ծառերը թեթևակի սոսափում էին, և ազատ, մաքուր օդի թարմ հոտը լցվեց սենյակի մեջ։ — Բաց թողեք վարագույրը և նստեցեք, — ասաց Օդինցովան։— Ձեր գնալուց առաջ ես ուզում եմ մի քիչ զրուցել ձեզ հետ։ Ձեր մասին մի որևէ բան պատմեցեք, դուք երբեք ձեր մասին չեք խոսում։ — Ես, Աննա Սերգեևնա, աշխատում եմ ձեզ հետ զրուել օգտակար բաների մասին։ — Շատ համեստ եք… Բայց ես կուզեի մի քանի բան իմանալ ձեր մասին, ձեր ընտանիքի մասին, ձեր հոր մասին, որի պատճառով մեզանից հեռանում եք։ «Ինչո՞ւ է այդպիսի խոսքեր ասում», — մտածեց Բազարովը։ — Ամենևին հետաքրքրական բաներ չեն դրանք, — ասաց նա բարձր ձայնով, — մանավանդ ձեզ համար, մենք հասարակ մարդիկ ենք… — Հապա ես, ձեր կարծիքով, արիստոկրատուհի՞ եմ։ Բազարովը աչքը Օդինցովայի վրա գցեց։ — Այո, — չափազանցրած խստությամբ ասաց նա։ Օդինցովան ծիծաղեց։ — Տեսնում եմ, դուք ինձ քիչ եք ճանաչում, թեև հավատացնում եք, թե բոլոր մարդիկ իրար նման են և որ չարժե նրանց ուսումնասիրել։ Մի ժամանակ ես իմ կյանքը կպատմեմ ձեզ... բայց առաջ դուք ձերը պատմեցեք։ — Ես ձեզ քիչ եմ ճանաչում, — կրկնեց Բազարովը։ — Գուցե դուք իրավացի եք, ով գիտե, գուցե արդարև յուրաքանչյուր մարդ մի հանելուկ է։ Թեկուզ հենց դուք, օրինակ, դուք հասարակությունից խույս եք տալիս, հասարակությունից ճնշվում եք, և ձեզ մոտ ապրելու հրավիրեցիք երկու ուսանողի։ Ինչո՞ւ դուք ձեր այդ գեղեցկությամբ, ձեր այդ խելքով ապրում եք գյուղում։ — Ինչպե՞ս։ Այդ ինչպե՞ս ասացիք, — աշխուժությամբ վրա բերեց Օդինցովան։— Իմ... գեղեցկությա՞մբ։ Բազարովը հոնքերը կիտեց։ — Այդ միևնույն է, — փնթփնթաց նա, — ուզում էի ասեի, որ լավ չեմ հասկանում, թե ինչո՞ւ եք գյուղում բնակվում։ — Այդ բանը չեք հասկանում... Բայց հո ինքներդ ձեզ ինչ-որ կերպ բացատրո՞ւմ եք այդ բանը։ — Այո... ինձ թվում է, թե դուք այն պատճառով եք շարունակ միևնույն տեղում մնում, որ ինքներդ ձեզ շատ եք փափուկ կյանքի վարժեցրել, որովհետև դուք շատ եք սիրում հեշտ, հարմարավոր կյանք վարել, իսկ մնացած ուրիշ բաների վերաբերմամբ անտարբեր եք։ Օդինցովան դարձյալ ծիծաղեց։ — Դուք կտրականապես չեք ուզում հավատալ, որ ես է, ընդունակ եմ հափշտակվելու։ Բազարովը հոնքերի տակից նրան նայեց։ — Հետաքրքրությամբ գուցե, բայց ոչ այլապես։ — Իրա՞վ։ Այժմ ես հասկանում եմ, թե մենք ինչո՞ւ իրար հետ մտերմացանք։ Չէ որ դուք էլ եք ինձ նման։ — Մենք մտերմացանք...— խուլ ձայնով ասաց Բազարովը։ — Հա... ախր ես մոռացա, որ դուք ուզում էիք գնալ։ Բազարովը վեր կացավ։ Լամպարը աղոտ վառվում էր մթնած, անուշաբույր, առանձնացած սենյակի մեջտեղում, երբեմնակի տատանվող եղեգնյա վարագույրի արանքից ներս էր զեղվում գիշերվա գրգռիչ թարմությունը, լսվում էր նրա խորհրդավոր շշունջը։ Օդինցովայի մարմնի ոչ մի մասնիկը չէր շարժվում, բայց գաղտնի հուզմունքը կամաց-կամաց համակում էր նրան... նույնը փոխանցվում էր նաև Բազարովին։ Վերջինս հանկարծ զգաց, որ ինքը մեն-մենակ է նորատի, գեղանի կնոջ հետ... — Այդ ո՞ւր, — դանդաղությամբ արտասանեց Օդինցովան։ Բազարովը ոչինչ չպատասխանեց և նստեց աթոռակի վրա։ — Այդպես ուրեմն, դուք ինձ համարում եք մի խաղաղ, քնքշացած, երես առած էակ, — շարունակեց Օդինցովան միևնույն ձայնով, առանց աչքը պատուհանից հեռացնելու։ — Մինչդեռ, որքան ես ինձ գիտեմ, ես շատ անբախտ եմ։ — Անբախտ եք։ Ինչո՞ւ։ Մի՞թե դուք կարող եք որևէ նշանակաթյուն տալ ստոր բամբասանքներին։ Օդինցովայի դեմքը մռայլեց։ Նա վշտացավ, որ Բազարովը միտքն այդպես հասկացավ։ — Այդ բամբասանքները, Եվգենի Վասիլևիչ, մինչև անգամ իմ ծիծաղս էլ չեն շարժում, և ես այնքան եմ հպարտ, որ չեմ թույլ տա նույնիսկ, որ ինձ անհանգիստ անեն։ Ես անբախտ եմ այն պատճառով… որ իմ մեջս չկա ապրելու փափագ, ցանկություն չկա։ Կասկածանքով եք վրաս նայում. երևի մտածում եք՝ այս ասում է «արիստոկրատուհին», որը ամբողջապես ժանյակների մեջ է թաղված, նստած է մախմուրե բազկաթոռի վրա։ Ես չեմ ծածկում, սիրում եմ այն, որը դուք փափուկ կյանք եք անվանում, բայց միևնույն ժամանակ ես ապրելու քիչ ցանկություն անեմ։ Ինչպես գիտեք, այնպես էլ հաշտեցրեք այս հակասաթյանը։ Ասենք ձեր աչքում այդ ամենը ռոմանտիզմ է։ Բազարովը գլուխը շարժեց։ — Դուք առողջ եք, անկախ, հարուստ, ուրիշ ինչ է պետք։ էլ ի՞նչ եք ուզում։ — Ինչ եմ ուզում, — կրկնեց Օդինցովան և հառաչեց։— Ես սաստիկ հոգնել եմ, ծերացել. ինձ թվում է, թե շատ ժամանակ է, որ ապրում եմ։ Այո, ես ծեր եմ, — ավելացրեց նա թիկնոցի ծայրերը մերկ ձեռների վրա քաշելով։ Նրա աչքերը հանդիպեցին Բազարովի աչքերին, և նա մի փոքր կարմրեց։— Որքան հիշողություններ են մնում իմ հետևում-Պետերբուրգի կյանքս, հարստություն, ապա աղքատություն, ապա հորս մահը, ամուսնությունս, հետո ինչպես որ հարկն էր, արտասահման գնալս... Հիշողություններս շատ են, բայց հիշելու բան չկա, և առաջիկայում իմ առջև երկար ու երկար ճանապարհ է, իսկ նպատակ չկա... Ես չեմ էլ ուզում առաջ գնալ։ — Դուք այդչափ հիասթափվա՞ծ եք, — հարցրեց Բազարովը։ — Ոչ, — ընդմիջումներով ասաց Օդինցովան, — բայց ես բավարարված չեմ։ Ինձ թվում է, եթե ես կարողանայի մի բանի ամուր կապվել... — Դուք սիրել եք ուզում, — ընդհատեց Բազարովը, — բայց սիրել չեք կարող, ահա թե որն է ձեր դժբախտությունը։ Օդինցովան սկսեց իր թիկնոցի թևերը դիտել։ — Մի՞թե չեմ կարող սիրել։ — Հազիվ թե։ Բայց ես իզուր այդ բանը դժբախտություն անվանեցի։ Ընդհակառակն, նա է ավելի շուտ ցավակցության արժանի, ում այդ բանը պատահում է։ — Ի՞նչ է պատահում։ — Սիրել։ — Դուք այգ որտեղի՞ց գիտեք։ — Լսելով գիտեմ, — բարկացած պատասխանեց Բազարովը։ «Դու կոկետություն ես անում, — մտածեց նա, — ձանձրույթ ես զգում և պարապությունից ինձ գրգռում ես, մինչդեռ ես…» ։ Արդարև, նրա սիրտը ուզում էր դուրս պրծնել։ — Մանավանդ որ դուք գուցե և շատ խստապահանջ եք, — ասաց նա ամբողջ մարմնով առաջ խոնարհված ու բազկաթոռի եզերքի ժապավենի հետ խաղալով։ — Գուցե։ Իմ կարծիքով՝ կա՛մ բոլորը, կա՛մ ոչինչ։ Կյանքի դիմաց կյանք։ Թե իմը վերցրիր, տուր քոնը, և այդ ժամանակ արդեն առանց ափսոսանքի ու անդարձ։ Թե չէ ավելի լավ է ոչինչ չի հարկավոր։ — Վատ բան չէ, — նկատեց Բազարովը, — արդարացի պայման է, և ես զարմանում եմ, թե ինչպե՞ս է եղել, որ մինչև օրս… ձեր ուզածը չեք գտել։ — Իսկ դուք կարծում եք, թե հեշտ բան է լիովին անձնատուր լինել մի որևէ բանի։ — Հեշտ չէ, եթե սկսես մտածել, սպասել, ինքդ քեզ մեծ գին տալ, այսինքն թանկ գնահատել քեզ, մինչդեռ առանց երկար-բարակ մտածելու անձնատուր լինելը շատ հեշտ է։ — Ինչպե՞ս ինքդ քեզ գին չտաս։ Թե որ ես ոչ մի արժեք չունենամ, էլ ո՞ւմն է պետք իմ անձնվիրությունը։ — Այդ արդեն իմ գործը չէ. այդ արդեն ուրիշի գործն է՝ քննել իմ գինը։ Գլխավորը պետք է կարողանալ անձնատուր լինել։ Օդինցովան բազկաթոռի մեջքից մի քիչ բաժանվեց։ — Այնպես եք խոսում, կարծես թե դուք այդ ամենը փորձել եք, — սկսեց նա։ Խոսքը վրա եկավ՝ ասացի, Աննա Սերգեևնա, գիտեք, այդ ամենը իմ խելքի բանը չեն։ — Բայց դուք ինքներդ կկարողանայի՞ք անձնատուր լինել։ — Չգիտեմ, չեմ ուզում պարծենալ։ Օդինցովան ոչինչ չասաց, և Բազարովն էլ լռեց։ Ընդունարանից դաշնամուրի ձայներ հասան նրանց։ — Ինչո՞ւ է Կատյան այսպես ուշ ժամանակ նվագում, — նկատեց Օդինցովան։ Բազարովը տեղից վեր կացավ։ — Հա, ուղիղ որ արդեն ուշ է, ձեր քնելու ժամանակն է։ — Սպասեցեք, ո՞ւր եք շտապում... պետք է ձեզ միայն մի խոսք ասեմ։ — Ի՞նչ խոսք։ — Սպասեցեք, — շշնջաց Օդինցովան։ Նրա աչքերը կանգ առան Բազարովի վրա. թվում էր, թե ուշադրությամբ դիտում էր նրան։ Բազարովը քայլեց սենյակի մեջ, հետո հանկարծ մոտեցավ նրան, շտապ ասաց «մնաք բարով», նրա ձեռքն այնպես պինդ սեղմեց, որ քիչ էր մնում, թե տիկինը ճչար, ու դուրս գնաց։ Օդինցովան իրար կպած մատները շրթունքներին տարավ, վրան փչեց, և հանկարծ, բուռն կերպով վեր թռչելով բազկաթոռի վրայից, արագ քայլերով դեպի դուռը գնաց, կարծես թե կամենալով Բազարովին ետ կանչել... Աղախինը ներս մտավ սենյակ՝ արծաթե մատուցարանի վրա դրված ջրամանով։ Օդինցովան կանգ առավ, պաավիրեց սյղախինին հեռանալ, նստեց և նորից ու նորից սկսեց միտք անել։ Նրա մազերի հյուսը բացվել էր և սև օձի նման ընկել ուսի վրա։ Դեռ երկար ժամանակ լամպարը վառ էր Աննա Սերգեևնայի սենյակում, և երկար ժամանակ նա մնացել էր անշարժ և ժամանակ առ ժամանակ մատներով շփում էր իր ձեռները, որոնց դիպչում էր գիշերային ցուրտը։ Իսկ Բազարովը մի երկու ժամ անց, ցողից թրջված կոշիկներով, գզգզված ու թթված, վերադարձավ իր ննջարանը։ Արկադին, գիրքը ձեռին, սերթուկի բոլոր կոճակները կոճկած, նստած էր գրասեղանի առաջ։ — Դու դեռ չե՞ս պառկել, — ասաց նա մի տեսակ դժկամությամբ։ — Այսօր Աննա Սերգեևնայի հետ երկար նստեցիք, — ասաց Արկադին նրա հարցին չպատասխանելով։ — Այո, մինչ դուք Կատերինա Սերգեևնայի հետ դաշնամուր էիք նվագում, ես էլ նրա հետ էի նստել ամբողջ ժամանակ։ — Ես չէի նվագում... — սկսեց Արկադին ու լռեց։ Նա զգում էր, որ արցունքները լցվում էին աչքերը, մինչդեռ չէր ուզում իր ծաղրասեր ընկերոջ առաջ լաց լինել։ |
Abone ol ve malalelerin yayınla:
