Durun lütfen yüklemiyor...

Makaleler

ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԷՂԱԾ ԿԱՊԸ (հատված Սերգեյ Մանուկյանի հոդվածից)

03:51, pazartesi, 19 haziran, 2017
ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ԷՂԱԾ ԿԱՊԸ (հատված Սերգեյ Մանուկյանի հոդվածից)

Հիմա դաշնակցության ու երիտթուրքականության կապին անցնենք: Պարզ է, որ սրանք վերջին հաշվով գաղափարա-քաղաքական նույն ակունքներից դուրս գալով՝ մի որոշ ժամանակ ձեռք ձեռքի տված էին գործելու:
     Դաշնակցություն - երիտթուրքականություն միությունը կայացավ 1907թ. Փարիզում՝ մասոնականության այդ մյուս գլխավոր օջախում: Այդտեղ տեղի ունեցած «Թուրքիայում գործող կուսակցությունների (դրանցից ամենախոշորը երիտթուրքականն էր, -Ս.Մ.) կոնգրեսը», որին հայկական կողմից մասնակցում էր դաշնակցությունը, հրապարակում է մի հայտարարություն, որում կողմերը «ձեռք ձեռքի տված», «եղբայրաբար», «հանդիսավոր միմյանց խոսք տալով» որոշում են պայքարել «Աբդուլ Համիդի գահընկեցության», «ներկա ռեժիմի արմատական փոփոխության» և «մի ներկայացուցչական ռեժիմի՝ պառլամենտի հաստատման» համար: Կոնգրեսի այդ որոշումը բավական էր, որպեսզի կարճ ժամանակ անց Թուրքիայում տեղի ունենար իշխանափոխություն, ընդ որում՝ հեշտ, անարյուն: Թուրքիայում երիտթուրքերը եկան իշխանության, որում իր ներդրումն ունեցավ նաև հայ «ազգային» կուսակցություն Դաշնակցությունը, պարզ է՝ իր ուժի չափով: Դրանից հետո սկսվեց երիտթուրքեր - դաշնակցություն մտերմությունը: Լեոն ծանոթանալով այդ օրերի՝ Կ. Պոլսի հայ մամուլի հետ՝ ի՜նչ տեսնի այնտեղ. «Հայ թուրքական եղբայրության ի՜նչ տեսարաններ: Կարծես թե իրականության չէ այդ, այլ՝ հատվածներ «Հազար ու մի գիշերներից»:

Երիտթուրքական հեղափոխությունից անմիջապես հետո երիտթուրքերը որոշում են Կ. Պոլիս բերել վտարանդիության մեջ մահացած երիտթուրքականության հոր՝ Դամադ փաշայի մարմինը: Այդ հանդեսը վերածվում է հայ-թուրքական «եղբայրության» մի ցույցի, որին տոն տվողներն են լինում դաշնակցական գործիչները՝ իրենց փքուն ճառերով: Հանդեսից հետո հայ թե թուրք այցելում են Գրիգոր Օտյանի գերեզմանին: Այս անգամ էլ «եղբայրության» տոն տվողները երիտթուրքերն են լինում: Հեղափոխության «մեղրալուսինը» մթագնել էր դաշնակցության միտք - զգացմունքները:
     1908-09թթ. Ռուսաստանում գլուխ է բարձրացնում ստոլոպինյան ռեակցիան, որի հետևանքով շատ դաշնակցականներ (նաև՝ ոչ դաշնակցականներ) են ձերբակալվում: Հեղափոխականները Ռուսաստանից Թուրքիա են փախչում՝ այդտեղից իրենց ջհուդա-մասոնականությունից վերցրած ազատ քաղաքական սիրո ու ատելության սկզբունքը իրականացնելու և այդտեղից Ռուսաստանի վրա իրենց հեղափոխական քարերը նետելու: Այս անգամ էլ Թուրքիան է դաշնակցականների համար դառնում ազատության ու իրենց հեղափոխականության արտահայտման խարիսխ: Թուրքիայում մեր պերմանենտ հեղափոխության տեսլականով ապրողներն իրենց հեղափոխությունն արդեն արել էին, – հիմա էլ պետք էր չէ՞ Ռուսաստանին անցնել (նրանք չէին մոռանում նաև Պարսկաստանը): Թուրքերին ու երիտթուրքերին՝ իրենց երկրից դաշնակների այս՝ իրենց ոխերմ թշնամու դեմ երեխայական հոխորտանքները մի լավ զվարճացնում էին…
     Սակայն հանկարծակի ընդհատվում է երիտթուրք - դաշնակցություն մեղրամիսը. 1909թ. գարնանը Աբդուլ Համիդը երիտթուրքերի թշնամի պահպանողական ուժերի օգնությամբ հեղաշրջում է կատարում: Բայց դա կարճ է տևում. երիտթուրքերը վերականգնում են իրենց «հեղափոխական» իշխանությունը, որին օժանդակում են նաև դաշնակները: Սուլթանը գահընկեց է արվում և աքսորվում Սալոնիկ՝ մասոնա-երիտթուրքականության որջը: Բայց մինչ իր «արյունոտ» աթոռից հեռացվելը՝ Համիդը հայերի հանդեպ իր հերթական ոճրագործությունն է կատարում՝ կազմակերպում է Ադանայի ջարդը, որին զոհ է գնում մոտ 30 հազ. հայ:

Փաստերը վկայում են, որ ջարդի կազմակերպումին ու իրագործումին երիտթուրքերը ևս մասնակցել են, թեև իրենք դա լրիվ գցում էն «հին ռեժիմի» վրա: Այդ մասին է վկայում այն, որ նորից իշխանության գալով` նրանք ամեն կերպ աշխատում էին կոծկել «Ադանայի գործը», բավարարում չտալ հայերի արդար պահանջներին և այլն: Բայց դաշնակցությունը դա չէր տեսնում կամ էլ չտեսնելու էր տալիս: Նա ժամանակավոր մի ազատություն էր ստացել, պառլամենտում մի քանի աթոռ ուներ եւ կարծում էր, թե բանը հավիտյանս այդպես է լինելու: Դաշնակցության հովանավոր մասոնական ուժերը իրենց գերնպատակները քողարկելու համար թույլ չէին տալիս, որ նա ճանաչեր երիտթուրքականությանը, թույլ չէին տալիս, նա էլ չէր տեսնում, որ «նոր» թուրքական կարգը մասոնական վերին օթյակներին ի սպաս դրված մի ազգայնամոլական կարգ է, որ երիտթուրքը նույնիսկ Աբդուլ Համիդից ավելի թշնամի է ամեն մի առանձին ազգային շարժման, որ նա Աբդուլից ավելի հետևողականորեն է աշխատելու հայից օսմանցի ձուլել: Այնպես որ, շարունակվում էին դաշնակցության «եղբայրական» հարաբերությունները երիտթուրքերի հետ: Վերջիններիս Ադանայի ջարդի մեջ մասնակցությունը, դրանից հետո՝ տմարդի վերաբերմունքը եղեռնագործության զոհերի ու դրանից տուժողների նկատմամբ, դույզն անգամ չսասանեց այդ մտերմական հարաբերությունները: Թուրքական պառլամենտում նստած հայ պատգամավորները, ովքեր մեծ մասամբ դաշնակցականներ էին, իրենց գրեթե լուռ էին պահում Ադանայի եղեռնագործության հանդեպ. ոչ մի բողոք ու պահանջ: Լռությունը ոսկի էր… «Դժվարություններ ստեղծել երիտթուրքերի կառավարության դեմ, դաշնակցությունը չէ ուզում: Ավելի արտոնված դիրք գրավելու համար՝ նա նույնիսկ պաշտոնապես գրավոր դաշինք կնքեց երիտթուրքերի կուսակցության հետ և առուծախի առարկա դարձրեց նույնիսկ Ադանայի արյունը: Ստանալով երիտթուրքերից խոստում, թե առաջիկա պառլամենտական ընտրություններին դաշնակցականներին կտրվի 20 տեղ, կուսակցությունը ստորագրում է պայմանագրի այն հոդվածն էլ, որ ասում էր, թե Ադանայի արյունահեղությունը պիտի մոռացության տրվի» (Լեո): Երիտթուրքերին դեռ պետք էր դաշնակցության՝ իրենց հանդեպ այս անվերապահ հավատը: 1909 թ. հեղաշրջումից հետո նրա դիրքերն այնքան էլ կայուն չէին:


     Ո՜վ կպատկերացներ, որ երիտթուրքերի նկատմամբ դաշնակների այս ջերմ սերը կարող էր փոխվել: 1912թ. պառլամենտական ընտրության արդյունքում դաշնակցությունը խոստացված 20 պատգամավորների փոխարեն միայն 12-ը ստացավ: Ստացվեց, որ բարեկամները խաբեցին բարեկամներին: Դաշնակցության կուսակցական եսամոլությունը խիստ վիրավորվեց: Աստիճանաբար նրա մեջ սկսեց հին՝ դեպի Եվրոպա ու Ռուսաստան «սերերը» հիշվել: Նոր նա «տեսավ» «նոր» ու «ազատ» Թուրքիայի ինչ լինելը, նոր «զգաց», որ նոր իշխանությունը հնի ավելի վայրագ տեսակն է` «Թուրքիան միայն թուրքերի համար» տեսլականի ավելի բռի իրագործողը…

Եվրոպա-Ամերիկա-ասիական քաղաքական շարժերը, որոնք իրենց հիմքում ունեին թալանչիական շահեր հետապնդող մասոնական հրեշի սարքած խարդավանքներն ու դավադրությունները, տարածաշրջանը հրում էին դեպ մեծ ողբերգությունը՝ համաշխարհային պատերազմը: Կողմերը իրենց ուժերն էին ի մի բերում: Պատերազմը սկսվելուց օրեր առաջ դաշնակցականները Էրզրումում ընդհանուր ժողով են անում: Ժողովին երիտթուրքերի կողմից ներկայացուցիչ է մասնակցում, ով առաջարկում է դաշնակցությանը իր՝ հայկական ուժերը միացնել գերմանա-թուրքական դաշինքի ուժերին, ինչպես նաև կովկասահայության մեջ ապստամբություն հրահրել ռուսների դեմ: Փոխարենը ինչ-որ խոստումներ են տրվում: Այդ դրամատիկ իրավիճակում Դաշնակցությունն իր պատմության ընթացքում երևի եզակի ճիշտ քայլերից մեկն է անում: Ժողովը երիտթուրքական առաջարկի կապակցությամբ կայացնում է մի վճիռ, որը միակ արդար, ճշմարիտ ու տրամաբանական վճիռն էր միմյանց բախվող սալի ու կռանի մեջ գտնվող մի թույլ ազգի համար: Որոշվեց չընդունել երիտթուրքական առաջարկը եւ ծագող պատերազմում պահել չեզոքություն: Բայց հայության փրկությունը առաջիկա արհավիրքներում ապահովող այդ որոշումը մնաց թղթի վրա: Ավելի վճռորոշ եղավ Կ. Պոլսի դաշնակցական կոմիտեի և Կովկասի արեւելյան բյուրոյի որոշումը՝ ոչ թե չեզոք չմնալ, այլ բռնել Ռուսաստանի կողմը եւ տալ նրան այն ամենը, ինչը մերժվել էր թուրքերին: Խոսքը տանք իրավիճակին ըստ ամենայնի տեղյակ, ժամանակի հայ լուսանցքային քաղաքական մտքի կրողներից մեկին՝ Լեոյին. «Ես փաստեր շատ ունեմ պնդելու համար, որ այդ ոճրագործ որոշումը կայացել է ոչ միայն առանց բուն երկրի գիտության, այլև հակառակ նրա ցանկության: Ժողովուրդը Կ. Պոլսի եւ Թիֆլիսի պոռոտախոսներից շատ լավ էր հասկանում իր դրությունը և միայն մի բան էր ցանկանում, որ իրենց թույլ տրվի անցկացնել պատերազմական փոթորիկը, ինչպես ինքը կարող էր: Այսպես չեղավ դժբախտաբար: Այդ ժողովուրդը՝ անմեղ և անլեզու մի ամբոխ, «փրկիչներ» չափազանց շատ ուներ, եւ դրա հետեւանքով նրա համար փրկություն չէր մնում այլևս»: Թուրքահայաստանի եղերական բախտը որոշված էր: Նա պետք է մասոնական հրեշին կեր դառնար` նրա համար նորանոր ախորժակներ բացելու համար: Արյան գետեր հոսեցին. երիտթուրքական, նրա թիկունքին կանգնած հուդամասոնականությունը իր ուզածի ամենածայրագույնին հասավ: Ինչպե՜ս դրա համար դաշնակցությանը վարձահատույց չլիներ: Բայց վարձահատույց` ամենաժլատ կերպով. Հայաստանի մի փոքր հատվածին անկախություն տրվեց, - «անկախություն» դաշնակցական իշխանությամբ: Եվ պարզ է, որ երիտթուրքականության նկատմամբ դաշնակցության սերը մի օր պետք է էլի արտահայտվեր: Ռուսական արջի արթնանալու հետեւանքով, երբ ռուսական կարմիր բանակն ուղղվեց Հայաստանի վրա, եւ դաշնակցական իշխանության վերանալը օրերի հարց էր, կուսակցությունը, հատկապես նրա հրեից փեսա Սիմոն Վրացյանը, իր փրկության փրկանակը տեսնում է, ի զարմա՜նք, 1915թ.-ից հետո, Կարաբեքիր փաշայի մեջ, ով իր հաղթական պատերազմների արդյունքում Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրն էր պարտադրել Հայաստանին: Փաշային առաջարկվում է միանալ և միասին կռվել Ռուսաստանի դեմ: Իհարկե հազար ու մի մեղայականներ էլ են հնչեցվում, դատապարտվում, սխալ է համարվում կուսակցության՝ դեպի երիտթուրքիան ունեցած երախտամոռ անցյալը:

«Մենք 30 տարի սխալված էինք՝ մեզ թշնամի համարելով օսմանցիությանը, – գրում է այդ օրերի դաշնակցական մամուլ «Անկախ Հայաստանը», - մինչդեռ մեր իսկական թշնամին Ռուսաստանն է եղել, որից ազատվելու համար մենք պիտի միանայինք թուրքերի հետ»: Բայց Կարաբեքիրը հո էն գլխից էլ գիտեր՝ որն է իր սերը, որը՝ ատելությունը:
     Այսօր… այսօր ի դեպ Թուրքիան դաշնակցական հին սերը փորձում է սեփականել դաշնակցական 1-ին հանրապետության ժառանգորդ 3-րդ հանրապետությունը: Որից էլ` խանդի տեսարանները: Բացի այդ՝ նաև իշխանության կարոտաբաղձությունը…
    
    
     Կազմեց՝ ՍՏԵՓԱՆ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆԸ
    
    
    
    
     Շվեդիա, ք. Էնշոփինգ
    
    
     19.06.2017

Bu gönderiyi tanıtın
Makaleyi yayınlamağı hakkında bilgiler veriyoruz Basın sekreteri. Basın sekreteri projenin içinde.
Abone ol ve malalelerin yayınla:
Beğenmek
0
Beğenmemek
0
5199 | 0 | 0
Facebook