Իսրայել Օրու ղեկավարած դեսպանության ժամանակներից սկսած` մահմեդական արևելքում հայերը վտանգավոր ժողովրդի համբավ են ձեռք բերում, և այս կարծիքը մեր մասին ամենևին չի փոխվել
Ազգային-ազատագրական պայքարի ռահվիրա համարվող, բայց իրականում ուտոպիստ արկածախնդիր Իսրայել Օրին, ինչպես գիտեք, կյանքը նվիրել էր օտարների ձեռքով Հայաստանի անկախությունը վերականգնելու գործին: Տարիներ շարունակ նա եվրոպական միապետերի ու ազդեցիկ իշխանավորների պալատների շեմերն է մաշել՝ սին հույսեր տածելով, թե քրիստոնյա եվրոպացիները կսատարեն հայության երազանքի իրականացմանը, բայց, ըստ էության, նրա ուզածն ընդամենը մի տիրոջը մեկ ուրիշով փոխարինելն է եղել: Եվրոպական միապետերից հույսը կտրելով՝ նա որոշում է, որ հայոց նոր տերը հզորացող Ռուսաստանը պիտի լինի: 1706 թվականի հոկտեմբերին նա գալիս է Մոսկվա, որպեսզի Պետրոս Մեծից օգնություն մուրա: Նրա առաջնահերթ նպատակը Ամստերդամում գնած զենքն ու հանդերձանքն առանց մաքսի Աստրախան, ապա Հայաստան հասցնելն էր: Նրա հետ Մոսկվա էր ժամանել նաև 50 հոգուց կազմված մի պատվիրակություն, որի կազմում կային զինվորականներ, դերձակներ, ծառայողներ, մեկը նույնիսկ իր կնոջն էր բերել իր հետ: Դեսպանը բոլորի համար հագուստներ էր կարել տվել: Պետրոս կայսրը ոչ միայն թույլ է տալիս, որ դեսպանությունն Աստրախան մեկնի, այլև Օրիին մի նամակ է տալիս, որով պարսից Հուսեին շահին խնդրում էր թույլ չտալ, որ իր երկրում քրիստոնյա հպատակներին նեղեն: Օրին նաև պիտի Ռուսաստանի համար ռազմավարական նշանակության տեղեկություններ հավաքեր Պարսկաստանի մասին, մի խոսքով, լրտեսեր: Օրու ղեկավարած պատվիրակությունը լուրջ կասկածներ է հարուցում Պարսկաստանում, և հետագա իրադարձությունները, ռուսական զորքերի արշավանքը դեպի կասպիական ափեր, հայերի շարունակ աճող համագործակցությունը ռուսների հետ հաստատում են, որ այդ կասկածներն ամենևին էլ անհիմն չէին:
Տեղեկացեք, թե ինչ կարծիք է ստեղծել պարսիկների մեջ ջուղայեցի վաճառական Պետրոս դի Սարգիս Գիլանենցը, որը Պետրոսի կասպիական արշավանքի ժամանակ հայերից կազմված մի հեծյալ ջոկատ էր ստեղծել, և որը Գիլանում և Մազանդարանում բոլորանվեր ծառայել է Կասպից ծովի ափերը գրաված ռուսական զորքերին: «Եթե մեր մեջ չլինեին հայերը, - ասել են պարսիկները, - եթե նրանք ականատես չլինեին մեր գործողություններին ու չիմանային մեր լեզուն, մենք վաղուց ջարդած կլինեինք ռուսների զորքին»: Իսկ թե այդ կարծիքն ինչ հետևանք էր ունեցել հայերի համար, պարզորոշ երևում է Օրիի օգնական Մինաս վարդապետին Գիլանեցու ուղարկած զեկուցագրից. «Ափսո՛ս, որ մեր համբավը ղզլբաշի և օսմանցու երկրում տարածվեց` թե այս ու այս հայերը ռսի թագավորի ծառան են դարձել ու մեր արյունը ծ ծում են: Եթե Աստված մի արասցե, մեզ մի գործի չդրիր (ասել է, թե Ռուսաստանում տաքուկ տեղ է սկսել փնտրել. այսպես, ցավոք, վարվել են շատ հայեր. մի քանի թուրք կամ պարսիկ են սպանել, ու պատժից խույս տալու համար Ռուսաստան են փախել` հասարակ ժողովրդին դարձնելով փոխվրեժի թիրախ), այս երկրում էլ չենք կարողանա շրջել, և եթե նրանց ձեռն ընկանք, շան պես կսպանեն»: Պարսիկների այսպիսի վերաբերմունքի հետևանքով Ռեշտի հայ վաճառականները մեծ կորուստներ են ունենում, սնանկանում են ու աղքատանում: «Այստեղի հայերից ոչ մեկը, - շարունակում է Գիլանենցը, - մեզ օգնության չեկավ, բոլորը լալիս են, թե թալանված ենք ու սնանկացած, ի՞նչ ունենք, որ ձեզ ինչ օգնենք, բոլոր ճանարհները փակ են, ու ոչ մի տեղից մեզ օգնություն հասցնող չկա»: Ժողովրդին այդպիսի մեծ վնասներ հասցնելով ու մահմեդական աշխարհում հակահայկական տրամադրության ձևավորմանը նպաստելով հանդերձ` ո'չ Պետրոսը, ո'չ էլ նրա նման «ազատատենչ» ուրիշ հայեր չէին էլ ուզում մտածել անգամ, որ իրենց բռնած ուղին խիստ վնասաբեր ուղի է հայ ժողովրդի համար: Ընդհակառակը, նրանք համոզված են եղել, որ ռուսների հաջողության համար պետք է ցանկացած զոհողության գնալ, իսկ մահմեդականների հետ չփորձել հաշտության ու համերաշխության եզրեր գտնել: Գիլանեցի մեկ այլ հայ ահա թե ինչպիսի փաստ է հաղորդում վերոհիշյալ Մինաս վարդապետին: Նամակը գրվել է 1725 թվականին: «Մահմեդականները բազմիցս խոստացան մեծ պաշտոններ ու նահանգներ տալ, միայն թե մենք ձեռք քաշենք այդ ծառայությունից (նկատի ունի Ռուսաստանին ծառայելը), բայց պարոն Պետրոսը (Գիլանենցը) չընդունեց այդ առաջարկությունները»: Այս դիրքորոշման կործանարար հետևանքները զգացել է ինքը՝ Պետրոս Գիլանենցը. «Ասում են՝ թե բոլոր հայերին պետք է կոտորել, որովհետև այս երկրին ծանր վիճակի մեջ գցեցին, որ ռուսին բերին կոխեցին ղզլբաշի երկիրը (Պարսկաստան) …»: Պարսկաստանում այդ ժամանակ լուրեր են պտտվել, թե Ղարաբաղում 60 հազար հայ զինվորությունն է համախմբվել ռուսներին միանալու համար: Փաստերը վկայում են, որ 1722 թվականից ի վեր Ղարաբաղի հայ զինվորականության գործողությունների համար Պարսկաստանը մեղավոր էր համարում ամբողջ հայությանը, և պարսից ու թուրքաց պետությունների և ժողովուրդների հակահարվածն ուղղվում էր Էջմիածնի դեմ: Օսմանյան իշխանությունները շարունակ սպառնալիքներ են հղել Աստվածատուր կաթողիկոսին, Էրզրումի փաշան հայերին արգելել է ուխտ գնալ Էջմիածին՝ կասկածելով, թե կաթողիկոսը կարող է նրանց միջոցով դյուրացնել ռուսների արշավանքը դեպի Թուրքիա: Փաշայի պատգամավորը կաթողիկոսին հետևյալն է ասել. «Դու էլ ես շատ մեղավոր, միացել ես ռուսներին և նրանց օգնելու համար ոտքի ես հանել քո հայերին: Ասում են, թե մինչև 60 հազար լավ զինված հայեր քո խոսքով վեր են կացել: Դու էլ շատ նեղություն կկրես, որովհետև ուզում ես ռուսներին ձեր այս երկրով բերել մեր երկիրը»: Պարսից պետությունը, որի կազմում էր Էջմիածինը, ավելի առարկայական սպառնալիների է դիմում: Այդ ժամանակ Երևանի խանության կառավարիչ էր կարգված վրացի հավատուրաց Մուհամմեդ Ղուլի խանը: Սա Աստվածատուր կաթողիկոսին հարկադրում է ազդել հայ զինվորականության վրա, որպեսզի այն դադարեցնի ապստամբական գործողությունները և հպատակվի: Տևական ժամանակ կաթողիկոսը պատճառներ է հորինել պահանջը չկատարելու համար, բայց Մուհամեդ Ղուլին երբ կռահել է, որ կաթողիկոսը խույս է տալիս պահանջների կատարումից, նրան իր մոտ է կանչել ու փորձել է նրա միջնորդությամբ խաղաղ բանակցություններ սկսել Սղնախներ՝ Ղարաբաղի պաշտպանական ամրացված կետերի ղեկավարների հետ: Սղնախների ընդհանուր հրամանատարի մոտ ուղարկված նրա ներկայացուցիչը՝ գանձապահ Աթամշենը, հետևյալն է փոխանցում. «Այս ի՞նչ եք անում, եկեք հնազանդվեք ինձ, և ես կկատարեմ ձեր ուզածը, կտամ մեծություն, փող, երկիր, ձեր բոլոր նպատակները կիրագործեմ, միայն թե հնազանդվեք ու իմ խոսքը լսեք»: Մերժում ստանալով՝ Մուհամմեդ Ղուլի խանը զորք է ուղարկում ապստամբների դեմ: Հայերն հաղթում են, իսկ պարտություն կրած զորքի մնացորդները փախչում են Գեղարքունիք և իրենց պարտության վրեժը հանում են խաղաղ հայերից՝ կոտորելով 2000 մարդ, թալանելով հայ բնակչության ամբողջ կայքը: Հայերի հաղթանակը ոտքի է հանում մահմեդականներին, որոնք հարձակվում են Երևանի ու շրջակա գյուղերի հայերի վրա, կոտորում ու կողոպտում են շատերին, այնպիսի սարսափ են տարածում, որ հայերն իրենց տներից չեն համարձակվում դուրս գալ: Մահմեդականների վրեժխնդրությունը նաև այլ վայրերում է դրսևորվում: Ե՛վ պարսիկները, և՛ թուրքերը միատեսակ ատելությամբ են համակվում հայերի նկատմամբ, և այդ ատելության պատճառը Ղարաբաղի լեռներում ծվարած հայ զինվորականությունն էր: Հայերի նկատմաբ ատելությունն այն ժամանակներում արմատավորվել է նույնիսկ Դաղստանում, որի լեռնականները Ռուսաստանի անհաշտ թշնամիներն էին: Երբ բացարձակ իրողություն է դառնում, որ հայերը ռուսների դաշնակիցներն են, բնականաբար, դաղստանցիները թշնամական տրամադրությամբ են համակվում հայերի նկատմամբ: 1724 թվականի երկրորդ կեսին և 1725 թվականի սկզբին դաղստանցի լեռնական ավազակախմբերը ներխուժում են Շաքիի ու Ղուբայի գավառներ, դրանց հարևան այլ վայրեր` հատկապես հայերին ու քրիստոնյաներին ոչնչացնելու համար: Միայն Կասպից ծովի ափամերձ հատվածում 12 հայկական գյուղ է ոչնչացվում: Հայկական տարրը մահմեդական աշխարհում ընկալվում էր բնաջնջման արժանի էթնոս՝ բացառապես այն պատճառով, որ այն ռուսի գործիքն էր, որը նրան մտցնում էր Կովկաս՝ կատարելով ռուսին առաջնորդողի, ռուսի դաշնակցի ու լրտեսի դեր: Եվ հայերը, ինչպես բազմաթիվ փաստերն են հաստատում, ոչ միայն չեն հրաժարվել այդ դերից, այլև պարծեցել են այդ դերով ու էլ առավել են եռանդ դրսևորել իրենց այդ դերը պատշաճորեն կատարելու գործում: Բայց երբ Ռուսաստանի կայսրը խոստումները չկատարեց, հայերից գոնե ոմանք սկսեցին սթափվել, և այդ սթափվողներից մեկն էլ Դավիթ բեկն էր, որը լավ ըմբռնելով իր երկրի շահը, համաձայնության եկավ Պարսկաստանի հետ՝ դրանով իսկ ապահովելով երկրի կիսանկախ դրությունը: Նրա պայքարն այլևս ոչ թե մահմեդականության, այլ նրա մի հատվածի դեմ էր: Դավիթ բեկը կրոնական հանգամանքը երկրորդական էր դարձրել և դրա շնորհիվ մեղմացել էր հայերի և մահմեդականների փոխհարաբերության սրությունը: Ինչպես Թեոդորոս Ռշտունին և Կիլիկիայի Մլեհ թագավորը, Դավիթ բեկն այն սակավաթիվ գործիչներից մեկն էր, որը քրիստոնեական քաղաքականության կույր հետևորդ չէր դարձել: Նա փորձել է մահմեդականների հետ դաշնակցելով՝ առաջ մղել իր երկրի շահերը: |