Loading...

Articles

ՎԱԶԳԵՆ ՕՎՅԱՆ

15:48, Saturday, 02 September, 2017
ՎԱԶԳԵՆ ՕՎՅԱՆ

Բանաստեղծություններ


    

     ԱՐՑԱԽԱԿԱՆ
    
    

     ԼԵՌՆԵՐԻ ԼԵԳԵՆԴԸ
    
     Այս լեռները լեգենդներ են պատմում ինձ-
     Ղարաբաղցու կամքի մասին աննկուն,
     Հին լեգենդներ, որ եկել են դարերից,
     Հասել են մեզ ու երգ դառել մեր հոգում։
    
     Այս լեռները եղել են վեմ ու ամրոց,
     Ամեն մի ժայռ թշնամու դեմ մի բանակ,
     Ծառս են եղել նժույգները սանձակոծ,
     Հառաչել է հողը նրանց ոտքի տակ։
    
     Այստեղ ահա՝ Քառասուն կույս սարի մոտ
     Հետքն է մնում քաջակորով առյուծի,
     Այս լեռներով, կիրճերով այս քարքարոտ,
     Արշավել է Դավիթ Բեկի այրուձին։
    
     Ու շաչել են թրերը կեռ, լայնաշեղբ,
     Շառաչել են այս լեռները անառիկ,
     Ինչպես հողմի բերանն ընկած մի տաշեղ՝
     Նենգ Կաջարը գլորվել է այս ժայռից։
    
     Այս լեռները լեգենդներ են պատմում ինձ-
     Ղարաբաղցու կամքի մասին աննկուն,
     Հին լեգենդներ, որ եկել են դարերից,
     Հասել են մեզ ու երգ դառել մեր հոգում։
     1962 թ.
    
    
     * * *
     Նկարեցի լեռներ
     Ու լեռներին կակաչ,
     Եվ գագաթներ ձյունե,
     Աղբյուրների կարկաչ.
     Հայրս նայեց երկար
     Ու գլուխը կախեց.
     - Թթի ծառը չկա,
     Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։
    
     Նկարեցի արտեր
     Ու հնձաններ հուռթի,
     Հազարագույն վարդեր,
     Հրաշք ծառը թթի.
     Մայրս նայեց դժկամ
     Ու ժպիտը պաղ էր.
     - Մռավ սարը չկա,
     Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։
    
     Նկարեցի Մռավ՝
     Արևն ուսին թիկնած,
     Նկարեցի Քիրսը՝
     Այգաբացից շիկնած.
     Հորեղբայրս եկավ
     Նայեց, աչքում ծաղր էր.
     - Մեր Թարթառը չկա,
     Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։
    
     Նկարեցի Թարթառ
     Ու քարակերտ ձորեր,
     Շուրջը զմրուխտ անտառ,
     Արտույտներ ու լորեր.
     Եվ տատս այս անգամ
     Հոնքը դարձրեց աղեղ.
     - Գանձասարը չկա,
     Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։
    
     Ես հասկացա մի բան,
     Ղարաբաղ իմ անգին,
     Փոքր ես դու, սակայն
     Մե՜ծ է, մեծ քո ոգին.
     Որ մաճառդ մնա
     Ազնիվ գինու մաճառ,
     Արծիվներդ՝ արծիվ,
     Տաճարներդ՝ տաճար.
     Օ՜, տուր ինձ՝ նվաստիս,
     Ռաֆայելի վրձին
     Ու Սարյանի հանճար։
     1984 թ.
    
    
    
     * * *
     Նկարիչ, Արցախ նկարիր, Արցախ,
     Վանքեր նկարիր ու բերդեր անառ,
     Լեռները դարձրու հավերժի արձան,
     Գետերը՝ զնգուն տավիղների լար։
     Հողմի դեմ կանգնած անտառ նկարիր,
     Ձիեր նկարիր անթամբ ու անսանձ,
     Արծիվներ՝ թառած լեռան կատարին,
     Արտույտներ՝ երկնի լազուրով արբած։
     Մաշտոցյան անմահ գիրը նկարիր,
     Պատմությունը մեր՝ գրված այդ գրով,
     Որ անզոր էին ջնջել սրտերից-
     Աշխարհակործան յաթաղաններով։
     Եվ ծռությունը նկարիր նաև
     Ու մերկությունը ծռված աշխարհի,
     Որ ճիշտն ու սխալը իրար է խառնել
     Այս պատմությունը երկերեսանի։
     Նկարիչ, «ապրեմ-չապրեմ» նկարիր՝
     Տրորված օտար կրունկների տակ,
     Ոգին նկարիր Մելիք Ավանի
     Ու մեր լինելու ձգտումը արդար։
     Պատմիր աշխարհին՝ ով ենք մենք, ինչ ենք,
     Եվ ովքեր են թույն խառնում մեր հացին,
     Բախտի բերումով թեկուզ և քիչ ենք,
     Բայց ոչ քոչվոր ենք, ոչ էլ խառնածին։
     Որ մենք ենք ահա ու մեր լեռները,
     Մեր Գանձասարը, վանքը Ամարաս,
     Բաց են միշտ էլ մեր սրտի դռները,
     Մաքուր ենք հոգով, շիտակ ենք ու պարզ։
     Նկարիչ, Արցախ նկարիր, Արցախ,
     Լեռներ նկարիր, հողմաթեք ծառեր,
     Մեր կամքը դարձրու հավերժի արձան,
     Ոգին՝ անխորտակ, երազը՝ անմեռ։
     1983 թ.
    
    
    
     * * *
     Քանի՜ հազար տարի,
     Քանի՜ ցեղեր վայրի
     Քեզ նեղել են,
     Քանի՜ հազար տարի,
     Հազար ու մի դավով
     Քեզ շեղել են։
    
     Քանի՜ հազար տարի
     Եկել ու պղծել են,
     Վառել տունդ,
     Քանի՜ հազար տարի
     Ծռել ու կեղծել են
     Պատմությունդ։
    
     Քանի՜ նենգ Փանահ խան
     Եկել հացդ կտրել,
     Քծնել են քեզ, ջանը՜ս...
     Հետո գողի նման
     Սուրը բկիդ դրել,
     Տիրացել են տանըդ։
    
     Քանի՜ հազար տարի,
     Քանի՜ սուլթան ու բեկ
     Եկել դուռդ թակել,
     Քանի՜ հազար տարի
     Քեզ խաբել են այդպես
     Եվ թիկունքից զարկել։
    
     Քանի՜ հազար անգամ
     Քանի՜ ելուզակ քեզ
     Իր հավատով երդվել,
     Հետո ջրաղացիդ
     Ջուրն են կտրել թաքուն
     Ու լծկանդ մորթել։
    
     Քանի՜ հազար անգամ
     Կառուցել ես, կերտել
     Ամրոցներ ու բերդեր,
     Քանի՜ հազար անգամ
     Արշավել են քո դեմ,
     Կառուցածդ քանդել։
    
     Քանի՜ հազար անգամ
     Ամուր ձգել գոտիդ-
     Դու քո հերկն ես հերկել,
     Ագահ ու չարակամ
     Գող ու ելուզակից
     Դու քո երգն ես փրկել...
    
     Հողը քո այս մի բուռ
     Դու դարձրել ես եդեմ,
     Լույսով ճամփադ հարթել,
     Ի ցավ քո թշնամու
     Կառուցելով ապրել,
     Ապրելով ես հաղթել։
     1984 թ.
    
    
    
     * * *
     Հազար տարվա անտառ,
     Հազար տարվա ծառեր,
     Դեմը բարձրակատար
     Հազար տարվա սարեր։
    
     Հազար շանթով վառված
     Լեռների մութ կոպեր,
     Դաշտեր հազար տարվա,
     Ջարդած հազար խոփեր։
    
     Հազար տարվա մի վանք
     Ժայռի ծերպին թառել,
     Ժայռի ոտքերի տակ
     Հազար տարվա քարեր։
    
     Հազար տարվա բերդեր,
     Քարանձավներ խավար,
     Հազար տարվա երգեր
     Ու հաստատուն հավատ։
    
     Հազար տարվա բարբառ՝
     Հազար հրով անցած,
     Եվ ո՞վ գիտե՝ քանի՜
     Հազար տարվա Արցախ։
     1984 թ.
    
    
    
     ՂԱՐԱԲԱՂ
    
     Ես քո կամը ու կալը քո,
     Ես հոտաղն ու մաճկալը քո,
     Ես մամռապատ խաչքարը քո,
     Զորությունս դու ես։
    
     Ես քո կաղնու լույս սաղարթը,
     Ես ստուգված քո հավատը,
     Ես կենացի քո գավաթը-
     Խորությունս դու ես։
    
     Ես հողի համն ու հոտը,
     Ես սարերիդ ցուրտն ու տոթը,
     Ես ամպերիդ խոլ որոտը-
     Դարպաս-դուռս դու ես։
    
     Ես քո շաղն ու ծիածանը,
     Ես մրգաշատ քո հնձանը,
     Ոլոր-մոլոր քո կածանը-
     Օդս-ջուրս դու ես։
    
     Ես արտույտդ լուսաբացի,
     Ես աղբյուրդ՝ ծարավածին,
     Ես բույրը քո անուշ հացի-
     Թոնրատունս դու ես։
    
     Ես քո տվածն ու թողածը,
     Կռվում անհայտ քո կորածը,
     Ես քո ծիծաղն ու քո լացը-
     Թիկունք-կուռս դու ես։
    
     Ես քո զանգի զիլ ղողանջը,
     Աղբյուրներիդ ջինջ կարկաչը,
     Ես քո երգը ու քո կանչը-
     Մաքրությունս դու ես։
    
     Ես քո տառը ու գիրը քո,
     Ես հավատի ջրկիրը քո,
     Ես շաղախը ու կիրը քո-
     Ամրությունս դու ես։
    
     Ես բեկորը քո մի ժայռի,
     Ես տատրակը քո անտառի,
     Ես վտակը քո Թարթառի-
     Զուլալ հունս դու ես։
    
     Արդ, ես գոհ եմ ինձ տրվածով,
     Քո զրնգուն լուսաբացով,
     Լեռնաստանում այս աստղացոլ՝
     Տոհմատունս դու ես։
     1984 թ.
    
    
    
     * * *
     Դու անուն չես սոսկ երգելու համար,
     Դու հող ես, լեռ ես, երկինք ես, օդ ես,
     Անտառ ես կանգուն ու այգի դալար,
     Դու սրտերի մեջ սեր ու կարոտ ես։
    
     Դու ձորերի մեջ շաչող Թարթառ ես
     Եվ սրնգաձայն զեփյուռ ես սարի,
     Դու Ամարաս ես ու Գանձասար ես,
     Դու Մռավ սար ես ու մայր ես բարի։
    
     Քո ժայռերի պես դու քարակերտ ես
     Եվ քարերիդ պես ամուր ես ու կուռ,
     Դարերում կանգնած անխորտակ բերդ ես,
     Դու քաջի ձեռք ես, ոգի աննկուն։
    
     Դու բույր ես ծաղկի ու թթի ծառ ես,
     Խաղողի վազ ես բերքով ծանրացած,
     Երկնքից կախված արտույտի ձայն ես
     Ու արտերի մեջ խճճված կածան։
    
     Աղբյուրներիդ պես զուլալ, արդար ես,
     Կամք ու սատար ես հպարտ ոգուն մեր,
     Դու ճարտարաձեռ մի նոր Ճարտար ես,
     Նոր ճանապարհ ես, դու երգ ես անմեռ։
    
     Աղջիկներիդ պես սիրող ու ջերմ ես,
     Ջահելներիդ պես խիզախ ու արի,
     Դու մեր լեռներից հոսող Խաչենն ես,
     Ըմբոստ կաղնին ես Սինգարա սարի։
    
     Ո՛չ, անուն չես սոսկ երգելու համար,
     Դու վարդի թաղ ես, աղբյուր ես, բաղ ես,
     Դու մեր սրտերի կարոտն ես անմար,
     Հավիտյան կանաչ իմ Ղարաբաղն ես։
     1962 թ.
    
    
    
     * * *
     Այստեղ ձորեր կան, լեռներ կապուտակ,
     Ծաղիկներ պես-պես ու հովեր մաքուր,
     Մի լույս աղբյուր կա ամեն ժայռի տակ,
     Ամեն ձորի մեջ ջրերն են երգում։
    
     Այստեղ կիրճեր կան, ուռիներ լացող,
     Անդունդներ մթին, շառաչող գետեր,
     Վարդեր կան վառված արևի բոցով
     Եվ հնամենի քարակոփ բերդեր։
    
     Այստեղ այգիներ, արտեր կան ծփուն,
     Գյուղեր կան թառած լեռների լանջին,
     Այգաբացներ կան երկնի պես կապույտ
     Եվ մայրամուտներ՝ այգի նման ջինջ։
    
     Այստեղ սրտահույզ երգեր կան այնքա՜ն.
     Երգում է գետը, երգում է առուն...
     Ասում են, իբրև, առաջին անգամ
     Երգը ծնվել է իմ լեռնաշխարհում։
     1962 թ.
    
    
    
     * * *
     Քեզ որոնեցի մեր հազարաբույր
     Եվ հազարագույն ծաղիկների մեջ.
     Դու հեզ մանուշակ ու նարոտ էիր։
    
     Քեզ որոնեցի մեր հայրենախոս
     Մագաղաթների տաղիկների մեջ.
     Հրեշտակի պես ու խորոտ էիր։
    
     Քեզ որոնեցի լեռներում մեր լուրթ,
     Ձոր ու կիրճերում քեզ որոնեցի.
     Դու գարնան հեղեղ ու որոտ էիր։
    
     Քեզ որոնեցի դաշտերում կապույտ,
     Խաս այգիներում քեզ որոնեցի.
     Դու ցողաշաղախ առավոտ էիր։
    
     Լեռներից հոսող խենթ գետակների
     Զուլալության մեջ քեզ որոնեցի.
     Այգաբացի պես դու շողոտ էիր։
    
     Ես իմ մանկության ծանոթ վայրերում
     Գիշեր ու ցերեկ քեզ որոնեցի.
     Դու ոսկե երազ ու կարոտ էիր։
     1981 թ.
    
    
    
     * * *
     Ղարաբաղ եմ ասում՝
     Հոգիս բաց է լինում,
     Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
     Սիրտս լաց է լինում։
    
     Ղարաբաղ եմ ասում՝
     Երգս թև է առնում,
     Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
     Սիրտս սև է դառնում։
    
     Ղարաբաղ եմ ասում՝
     Երազներ եմ հինում,
     Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
     Թևաթափ եմ լինում։
    
     Ղարաբաղ եմ ասում՝
     Հավքս ձագ է տալիս,
     Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
     Պատս ճաք է տալիս։
    
     Ղարաբաղ եմ ասում՝
     Սիրտս պար է ընկնում,
     Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
     Գլխիս քար է ընկնում։
    
     Ղարաբաղ եմ ասում՝
     Դրախտին եմ հասել,
     Ղարաբաղ եմ տեսնում...
     Ա՜խ, ես ձեր ինչն ասեմ։
     1981 թ.
    
    
    
     * * *
     Ինձ ստիպեցին ուղտի պես չոքել,
     Բայց ես ուղտ չէի, այլ՝ արշավաձի,
     Հետո փորձեցին ինձ քեզնից պոկել,
     Դարձնել թևատված, անարգված արծիվ։
    
     Ես ամուր էի լեռներդ գրկել,
     Քո հողի մեջ էր ուժն իմ առնացի...
     Չկարողացան ինձ քեզնից պոկել,
     Բայց քեզ ինձանից ինչպե՜ս պոկեցին։
    
     Այդպես պոկում են սիրտը մարմնից,
     Այդպես հոգին են հավատից վանում,
     Այդպես խլում են լույսը աչքերից,
     Այդպես հավատն են միայն սպանում։
    
     Եվ կա՞ ավելի պատիժ մի դաժան,
     Քան այս զրկանքը բիրտ ու ահավոր,
     Երբ հողիդ վրա տերդ չես քո տան,
     Քո տնկած ծառը ո՞ւմ է հարկավոր։
    
    
    
     * * *
     Թե իմ Մռավ սարից զատվեմ
     Եվ ծուռ նայեմ Շաղասարիս-
     Առվի նման պիտի հալվեմ,
     Մնամ իմ կես ճանապարհին։
    
     Թե որ լքեմ Գանձասարս,
     Ջրաբերդս՝ լեռան արծիվ-
     Կչորանա թթի ծառս,
     Գտիչ վանքը ինձ կանիծի։
    
     Թե իմ Կիշկում ծաղկաժպիտ
     Բուն չունենա հավքը գարնան-
     Սևաձորիս ժայռերը բիրտ՝
     Սրտիս ծանր սար կդառնան։
    
     Թե որ թողնեմ ճաք տա պատս,
     Ցամաքի մեր դռան առուն-
     Հարյուր պատան մաշած պապս
     Շուռ կգա իր գերեզմանում։
    
     Թե հանդերն այս չնաշխարհիկ
     Ու լեռները թողնեմ անտեր-
     Ամպրոպագոռ մեր Քիրս սարի
     Կայծակները ինձ կշանթեն։
    
     Թե որ դառնամ ես տարագիր
     Ու ոտքիս տակ հող չունենամ-
     Ղարաբաղս կաղաղակի.
     - Քեզ պես որդին թող չունենամ։
     1984 թ.
    
    
    
     * * *
     Արտ է, արոտ է,
     Ամպի որոտ է,
     Ջինջ առավոտ է
     Այս Ղարաբաղը։
    
     Հինավուրց վանք է,
     Գանձերի հանք է,
     Ճաքած մի զանգ է
     Այս Ղարաբաղը։
    
     Կաքավ է, լոր է,
     Սար է ու ձոր է,
     Կռվախնձոր է
     Այս Ղարաբաղը։
    
     Խոսում եմ՝ վայ է,
     Լռում եմ՝ ցավ է,
     Ո՞նց չասեմ հա՛յ է
     Այս Ղարաբաղը։
    
    
    
     ՁՈՆ
    
     Գետակներն են կարկաչում խենթ,
     Շուրջը մարմանդ փոշի մաղում,
     Ծովացել է գետերի հետ
     Գարունը իմ Ղարաբաղում։
    
     Օրորվում են արտերը մեր՝
     Կորած գարնան զմրուխտ շաղում,
     Գեղեցկություն չես տեսել դեռ,
     Թե չես եղել Ղարաբաղում։
    
     Բռնիր ճամփան Շաղասարի,
     Ոտքդ թրջիր գարնան շաղում,
     Չես ծերանա հարյուր տարի,
     Թե որ ապրես Ղարաբաղում։
    
     Հազար երազ, կյանք կա ու տենչ
     Պահված մեր ջերմ երգ ու տաղում.
     Կուզեմ կյանքում երգել անվերջ,
     Երգով մեռնել Ղարաբաղում։
     1960 թ.
    
    
    
     * * *
     Գնամ խառնվեմ մեր գետերին
     Ու գետերի հետ հորդանամ,
     Ու գետերի հետ խենթանամ,
     Ու գետերի հետ ընթանամ։
    
     Գնամ խառնվեմ լուրթ ծովերին
     Ու ծովերի մեջ զորանամ,
     Ու ծովերի մեջ խորանամ,
     Ու ծովերի մեջ ծովանամ։
    
     Անտառները գնամ մտնեմ,
     Կաղնիներից ուժ ստանամ,
     Ծփանքներով հարստանամ,
     Կաղնու նման ըմբոստանամ։
    
     Գնամ ելնեմ լեռները մեր
     Ու լեռների հետ ծառանամ,
     Ու լեռների պես բարձրանամ,
     Ու լեռների հետ կարծրանամ։
    
     Գնամ, գնամ, վառվեմ, հալվեմ,
     Լուրթ երկնքում ծիածանվեմ,
     Արտերի հետ ծփամ նորեն,
     Այգիներում պտղավորվեմ...
     Այսքան սերը, կարոտն այսքան
     Կրծքիս տակ ո՞նց տեղավորեմ։
     1962 թ.
    
    
    
     ՀՈՒԴԱՅԻՆ*
    
     Դու ատում ես այն, ինչ հայկական է,
     Մեսրոպագիր է ու մեսրոպատառ,
     Քո դեմ մեր հայոց երգը ական է
     Եվ ռումբ է հայոց երգը քեզ համար։
    
     Մեր կոթողները քեզ դուր չեն գալիս,
     Քեզ դուր չի գալիս Գանձասարը պերճ,
     Ահով ես նայում դու մեր խաչքարին,
     Տգեղը տեսնում գեղեցիկի մեջ։
    
     Մեր հին ոսոխին անվանում քեռի,
     Բամբասում ես մեզ, լկտի ծանակում,
     Ճամփա ես տալիս շողոքորթներին,
     Ճշմարտախոսի բերանը փակում։
    
     Եղբայրություն ես ամբիոնից գոռում,
     Երդվում դրոշով բարեկամության,
     Բայց մեր հին վերքն ես նորից փորփրում,
     Խարխլում ես դու սյուները մեր տան։
    
     Եվ դու նենգում ես պատմությունը մեր,
     Հատել ես ուզում մեր արդար լեզուն,
     Մեզ անպատվում ես բիրտ ու լրբորեն,
     Անամոթաբար մեզ չարախոսում։
    
     Դու մտագարի ահեղ մոլուցքով
     Ոտնահարում ես իրավունքը մեր,
     Եվ Ներոնի պես խենթ ու կամակոր-
     Մեզ ստիպում ես քեզ ծափահարել։
    
     Այնքան լկտի ես՝ քո թթված թանը
     Արդար յուղի տեղ շուկա ես հանել,
     Եվ մեզ խաբել ես ուզում մեր տանը,
     Դու ցանկանում ես մեզնից մեզ վանել։
    
     Նյութում ես մեր դեմ դավեր նորանոր,
     Բարուն դարձնում չար, չարին՝ բարի,
     Եվ ընտրելով քեզ արդար դատավոր,
     Մեր բախտի հացն ես դնում նժարին։
    
     Դու դատում ես մեզ, բայց ո՞ւմ անունից
     Եվ ովքեր են քո դատը պաշտպանում,
     Այդ ո՞ւմ վրա ես գոռում ամբիոնից,
     Ումնի՞ց ես այդպես դու վրեժ առնում։
    
     Դու եղբայրության սուրբ դրոշի տակ,
     Ազգի տարազով ծպտված մանեկեն,
     Կեղծ նեյնիմների ուշացած թութակ,
     Մեր դեմ ամբարված հին լուտանք ու քեն...
    
     Եվ դու էլ կանցնես, ինչպես որ անցան
     Քո նախորդները անբարիշտ ու չար,
     Ով դու հին ու նոր կրկնվող հանցանք,
     Դու հայրենադավ փառամոլ լաչառ*1։
     1975 թ.
    
    
    
     Բ. Կ.-իՆ
    
     Դու ծախու հոգի, քծնության մերան,
     Գոռոզ անհարկի ու մեծաբերան։
     Դու բութ ու տգետ, խորամանկ սակայն,
     Դու կործանիչ ձեռք ու լեզվի կապանք։
     Դու դավով հզոր, դու նենգ քամելեոն,
     Դու, ծափեր կորզող փառատենչ Ներոն։
     Դու, մեր ոսոխի պնչից թռած բիճ,
     Դու Ղարաբաղը կործանող դահիճ*։
    
    
    
     ԲԱՍԱՐԱԿԱՆ
    
     Բասարը քոչի մի փռչոտ շուն էր,
     Հաչելուց բացի բան ու գործ չուներ։
     Քոչի շների ավագը ինքն էր,
     Առաջին լարի նվագը ինքն էր։
    
     Սուր ժանիքներ ու ականջներ ուներ,
     Գիշեր ու ցերեկ անվերջ ոռնում էր։
     Բայց այնպես եղավ, որ այս Բասարը
     Իր քոչը թողեց, թողեց իր սարը,
    
     Սիրված շների ցուցակը մտավ,
     Գնաց կրկեսում իր տեղը գտավ։
     Հատակն էր ավլում պոչով իր փռչոտ,
     Ցատկում շիկացած օղակի միջով։
    
     Զույգ թաթի վրա տոտիկ էր անում,
     Ցցում էր դունչը, արձան էր դառնում։
     Դեռ պարում էլ էր «Մազուրկա», «Տանգո»,
     Լեզու ցույց տալիս կոմիկի հանգով։
    
     Չէ, ուրիշ շուն էր մեր այս Բասարը,
     Կրկեսում չուներ իր հավասարը։
     Բայց եկեք գործին մոտենանք հանգին՝
     Ո՞վ է կրկեսում դեմք դարձել կարգին։
    
     Կրկեսն արվեստ է, ոչ մեծ ասպարեզ,
     Արենայից դուրս ո՞վ է հարգում քեզ։
     Եվ չանցած տարի՝ հավուր պատշաճին
     Մեր այս Բասարին առաջ քաշեցին։
    
     Բասարը դարձավ Բաս Սարկիսովիչ,
     Պաշտոն ստացավ, տիտղոսներ թովիչ...
     Շեֆի ոտքերը անվերջ լիզում էր,
     Ուրիշ շուն տեսնում՝ բռնում գզզում էր։
    
     Փքված կանգնում էր հանդես շքերթում,
     Ճառեր էր ասում ու տպում թերթում։
     Ասում էր՝ ես եմ շեֆի մահակը,
     Այդ ես եմ նրա արթուն պահակը։
    
     Եվ ուներ նաև լեզու մեղրածոր-
     Ինչպես աշխարհում ամեն դրածո։
     Դե, շեֆն էլ, գիտեք, մեծ դիրքի մարդ էր,
     Շուն ճանաչելու գործում մի հատ էր։
    
     Հավատում էր նա խելոք Բասարին,
     Ոնց հավասարը իր հավասարին։
     Ախր, Բասարն էլ շուն չէր հասարակ,
     Զնգուն հաչ ուներ, հաչելու ծարավ։
    
     Սիրում էր կծել տեղի-անտեղի,
     Պատիվն էր պահում շնային ցեղի։
     Իր շեֆի միտքը կռահում արագ,
     Քաշում տանում էր միս, բուրդ ու կարագ։
    
     Ստից թվեր էր թղթերին շարում,
     Թե պլաններ եմ գերակատարում։
     Խոտը պակաս է, գոմը ճեղք ունի,
     Հոտը նվազ է՝ ինքն ի՞նչ մեղք ունի։
    
     Իր ինչ գործն է, թե ով է թալանում,
     Ով է կաթին ջուր, յուղին թան խառնում։
     Միսն ով է ուտում, ոսկորն ում տալիս,
     Ով է ծիծաղում և ով է լալիս։
    
     Գործը՝ իր շեֆի ոտը պաչելն էր,
     Միշտ անմեղ մարդկանց վրա հաչելն էր։
     Գործը ամենքին խոսքով խաբելն էր,
     Բերան փակելն ու կաշառք լափելն էր։
    
     Գործն աշխատողի հոգին մաշելն էր,
     Շողոքորթներին առաջ քաշելն էր։
     Բանկետ-խնջույքը գործի ոգին էր,
     Որտեղ դուրսպրծուկ՝ նրա կողքին էր։
    
     Է՜հ, ինչ անենք, թե մեկ-մեկ էլ լակում,
     Գնում անպատեհ դռներ էր թակում։
     Իր խաղն էր անում կրքերին գերի,
     Կամ թե ձեռ առնում ենթականերին։
    
     Կարգ ու կանոնը նա սիրում է խիստ,
     Ճիշտ խոսք ասացիր՝ կդառնաս նացիստ։
     Թե շեֆը կանչեց՝ հե՜յ, հասի՛ր, Բասա՛ր,
     Պատրաստ էր Բասարն ինչպես մի վասալ։
    
     Ում վրա ասես կարող էր հաչել,
     Միայն վերևում իրեն ճանաչեն։
     Ասեն Բասարը հոյակապ շուն է,
     Իր հավասարը Արցախում չունի։
    
     Բասարը՝ Բասար, գլուխը քարը,
     Բայց ի՞նչ կլինի Արցախի ճարը,
     Երբ բասարները իրենց ետևից
     Նոր բասարներ են բերում նենգ ու պիղծ։
    
     Երես են տալիս ու բնավորում,
     Աղմկում անվերջ ճառերով ճոռոմ,
     Եվ ապացուցել փորձում հականե,
     Թե սուրբ հողը մեր Բասարական է*։
    
    
    
     ՄԵՆՔ
    
     Մենք այնքան խեղճ ենք ու այնքան անճար,
     Վախկոտ ենք այնքան ու այնքան ենք թույլ,
     Ամեն դուրսպրծուկ կարող է դառնալ
     Մեր գլխին՝ նորին գերազանցություն։
    
     Մենք այնքան տհաս ու այնքան մեղք ենք,
     Այնքան միամիտ, անզոր ու անխելք,
     Ամեն տգետ մեզ կարող է հերքել,
     Ժխտել հիմնովին, որ մենք՝ այդ մենք չենք։
    
     Մենք այնքան քնքույշ ու նուրբ ենք այնքան,
     Այնքան բարակ են նյարդերը մեր,
     Որ կարող են մեզ քառասուն անգամ,
     Քառասուն ձևի գզզել ու մանել։
    
     Մենք այնքան պարզ ենք ու անմտածված,
     Մեր դուռն այնքան մեր սրտի պես բաց է,
     Որ մենք կարող ենք մեր տունը մտած
     Ամեն Հուդայի աստվածացնել։
    
     Մենք այնքան փխրուն, այնքան ենք անձև
     Եվ կավի նման ամորֆ ենք այնքան,
     Որ ամեն ոք մեզ կարող է հունցել
     Ու իր ցանկությամբ՝ ուզած տեսքը տալ։
    
     Եվ մենք այնքան ենք մեր այս բախտից գոհ,
     Որ թվում է, թե աշխարհը մերն է,
     Թե սա կոչվում է ապրել մեծ կյանքով,
     Հապա ասացեք՝ խեղդվելը ո՞րն է։
    
    
    
    
     ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՎԸ
    
     Նա ամբիոններից այնպե՜ս է գոչում,
     Ինչքա՜ն գեղեցիկ խոսքեր է ասում,
     Հայրենասեր է իրեն հորջորջում,
     Բայց չգիտե իր մայրենի լեզուն։
    
     Գլուխը քարը, թող որ չիմանա,
     Ապրի իր փքուն ճառերի վարձով,
     Բայց տեսեք ահա՝ ցավն այն է, որ նա
     Հպարտանում է իր չիմացածով։
    
     Հպարտանում է, պարծենում անգամ,
     Թե ինչպես է իր մայր լեզվից խորշում,
     Չի եղել գյուղում իր հայրենական,
     Հոր գերեզմանի տեղը չի հիշում։
    
     ...Հայրենադավը նրանք չեն միայն,
     Ովքեր թշնամու բանակն են անցնում,
     Լքում են տունն ու հողը հայրենի,
     Օտար ափերում գտնում գրանցում։
    
     Հայրենադավը նրանք են նաև,
     Որ երկնքի տակ մեր ջինջ ու լազուր-
     Իրենց հորջորջում հայրենասերներ,
     Բայց մոռանում են իրենց մայր լեզուն։
    
    
    
    
     ՓԱՌԱԲԱՆՈՒՄՆ
    
     Թե իմ մայր հողն ես,
     Ես քո հողմաթեք թթենու բունն եմ,
     Կածաններիդ ու ճամփեքիդ բացված
     Ապրեմ-չապրեմիդ տոկունությունն եմ։
     Քո քաված մեղքն եմ, քո անմեղ մեղան,
     Խաչված Հիսուսդ՝ աշխարհին ի ցույց,
     Ես՝ վանքում փակված քո խեղճ աբեղան,
     Որ հառաչում է իր անհույս սիրուց։
     Հնձաններիդ մեջ քլթքլթացող լուռ-
     Ես քո խաղողի քաղցրությունն եմ,
     Ես քո աղեղը, քո վահանը կուռ
     Եվ քո ժայռերի կարծրությունն եմ։
     Ամառվա տապին մեղմ զեփյուռ դառած-
     Քո Մռավ ու Քիրս սարերի ձյունն եմ,
     Հարսների աչքին արցունքով վառված-
     Ես քո թախիծն ու տրտմությունն եմ։
     Վաղվա գեղեցիկ հավատով ապրող,
     Ցրտից չխամրող ծաղկունքիդ գույնն եմ,
     Արևի փոքրիկ շողից չխաբվող-
     Ես քո բողբոջի զսպվածությունն եմ։
     Ես երազներն եմ քո հազարաձև,
     Ես քո իմաստուն համբերությունն եմ,
     Մելիք, խան ու բեկ կգան ու կանցնեն,
     Ես, սրբազան հող, քո զորությունն եմ։
     Ես՝ ապացուցված քո վեհությունը
     Եվ քո ոգին ու երգը քաղցրաբառ,
     Դու իմ հայրենի օջախն ու տունը,
     Ճիչս Ղարաբաղ, խիղճս՝ Ղարաբաղ։
     1975 թ.
    
    
    
    
     ՀԱՅՐԵՆԻՔ
    
     1.
     Ես անբաժան եմ հավետ քեզանից,
     Ինչպես արևի շողը՝ արևից։
     Սնունդ եմ առել քո հողից, ջրից,
     Ինչպես արևի շողը՝ արևից։
     Ոչ ոք չի կարող քեզնից պոկել ինձ,
     Ինչպես արևի շողը՝ արևից։
    
     2.
     Լույսդ տուր ինձ՝ չխարխափեմ,
     Տու՛ր սերդ ինձ՝ սիրով արբեմ,
     Տու՛ր հույզդ ծով՝ աներգ չմնամ,
     Արևդ տու՛ր՝ անբերք չմնամ։
     Տու՛ր ամպերը քո լեռների՝
     Անձրև դառնամ,
     Ծիածանի կամար կապեմ,
     Տու՛ր զեփյուռդ՝
     Բարդիների հետ սոսափեմ,
     Տու՛ր ուժդ ինձ՝
     Դառնամ ջրվեժ ու շառաչեմ,
     Տու՛ր կրակդ,
     Որ բքերի մեջ չսառչեմ,
     Կարծրությունդ տուր պողպատե՝
     Քո դեմ ճայթող շանթերի դեմ
     Դառնամ վահան ու շանթարգել։
     Երկի՛ր, տուր ինձ
     Քո մայրական օրհնանքը ջերմ,
     Որ քեզանով մնամ քո մեջ,
     Դու ինձնով՝ քեզ
     Եվ քեզանով՝ ինձ ճանաչես։
    
    
    
     ՇԱՂԱՍԱՐ
    
     Շաղասարս շաղոտ՝
     Զնգուն-զուլալ առու,
     Շաղասարս շողոտ՝
     Կարմիր-կանաչ գարուն։
     Ցող ու շողի գերի
     Թիթեռների պարս-բույլք,
     Ձորում խաս հավքերի
     Հարսանիք ու կնունք։
     Ժայռի ուսին՝ ծառեր
     Ու խճճված մոշոտ,
     Ոտքերի տակ քարեր
     Ու սայլուղի փոշոտ։
     Լորն է կանչում ձագին
     Կապի կապույտ կիրճում,
     Մոշահավը ծեգին
     Այդ ո՞ւմ հետ է վիճում...
     Շաղասարիս հավքե՜ր,
     Շաղասարիս ծաղկունք,
     Շաղասարիս ասքե՜ր,
     Խնջու՜յք, ծնու՜նդ, երկու՜նք...
     Շաղասարս երգ է,
     Երգի հավերժ գարուն.
     Շաղասարից եկել,
     Շաղասար եմ գնում։
     1982 թ.
    
    
    
    
    
     ՈՒԹՆՅԱԿՆԵՐ
     (շիրազյան մոտիվներով

    
     Հին գայլ է եղել այս նենգ աղվեսը-
     Ուշ ենք հասկացել,
     Շլյապայով է փոխել իր ֆեսը-
     Ուշ ենք հասկացել,
     Եղբայրության դրոշով ծպտված
     Մտել մեր տունը,
     Թուրքացրել է Արցախի կեսը-
     Ուշ ենք հասկացել*։
    
     * * *
     Մուհամեդի թոռները
     Այծ ու գառ են գողացել,
     Տաճարներից՝ սրբացած
     Հուշաքար են գողացել,
     Սակայն ինչո՞ւ զարմանալ,
     Երբ նրանց գող պապերը
     Մեր Հայաստան աշխարհից
     Մասիս սար են գողացել։
    
     * * *
     Տուն-տեղս ինձնից խլել
     Ու ասում ես՝ վայ չանես,
     Ավեր Վանում, գերված Ղարսում
     Քրիստոնյա հայ չունես,
     Բայց ես ինչպե՞ս չըմբոստանամ,
     Ասա՛, ինչպե՞ս ես լռեմ, -
     Սիրտս կիսել երկու մասի
     Ու ասում ես՝ վայ չանես։
    
     * * *
     Հին վերքերս, ա՜խ, այդ ինչպե՞ս նորացան,
     Վշտի բեռից սեգ թևերս կորացան,
     Այնքա՜ն արցունք խլեց Վանը իմ աչքից,
     Որ չիմացա՝ Արցախս ո՞նց գողացան։
    
     * * *
     Նամազի պես ձեր շիքաստը
     Սրտակեղեք ծոր եք տալիս,
     Հառաչում եք ու հեկեկում,
     Հազար ու մի ցավի գալիս,
     Ավերելն ու թալանելը
     Ձեր արհեստն է թեկուզ եղել,
     Բայց աշխարհում ձեր երգերով
     Ամենից շատ դուք եք լալիս։
    
     * * *
     Ծոռն Հուդայի տունս մտավ
     Ու սկսեց վայրահաչել
     Եվ մեր խաչված նախորդներին
     Մի անգամ էլ նորից խաչել, -
     Փեղամբարի թոռն է նրան
     Կաշառել դիրք ու պաշտոնով,
     Բայց ի՜նչ կարող էի անել,
     Ախր տարին խիստ նահանջ էր*։
    
     * * *
     Երկու ժպիտ, երկու հավատ
     Ու երկու դեմք ունի նա,
     Ճամփան բաց է՝ որտեղ լինի
     Եվ ում դուռն էլ նա բանա.
     Մի թևի տակ Աստվածաշունչ,
     Մի թևի տակ Ղուրանը, -
     Մզկիթներում շեյխ է շունը,
     Եկեղեցում՝ քահանա։
    
     * * *
     Բաքվում «Ղաչաղ Նաբի» երգում,
     Երևանում՝ «Սիփան սար»,
     Քելբաջարում խանանդա է,
     Աբովյանում՝ մեծ գուսան.
     Այս անաստված խեղկատակը
     Երկու աստծո ծառայում,
     Երկուսին էլ շողոքորթում
     Ու խաբում է հավասար։
    
     * * *
     Ասում են, թե իրարից
     հավատով ենք օտարանում,
     Հոգով, լեզվով ու արյունով
     մենք տարբեր ենք ու տարանուն, -
     Հապա նայիր, տես ինչպես են
     Քրիստոսն ու Փեղամբարը
     Գինու թասը իրար զարկում
     ու համբուրվում ռեստորանում։
    
     * * *
     Ուրիշներից թռցրած երգը
     Չայխանայի տաղ է դարձել,
     Պատմությունը կեղծելն անգամ
     Տգետների խաղ է դարձել։
     Ախր ինչպե՞ս մենք հավատանք
     Երդումներին ձեր կեղծավոր,
     Երբ մեր գերված Արարատը
     Աթաթուրքի դաղ է դարձել։
    
     * * *
     Դուք փորձեցիք մեր վեհ ոգին
     ձեր Ղուրանով «խրատել»,
     Ողջ աշխարհում մի հայ թողնել,
     մնացածին թրատել,
     Բայց իմացեք, թե ալլահն էլ
     իջնի անգամ վերևից-
     Մեր այս գերված Արարատին
     դուք չեք կարող թլպատել։
    
     * * *
     Արարատի սեգ կատարին
     Ամպը նստել՝ ձյուն է դրել,
     Ծիծեռնակը նորից եկել,
     Տանիքիս տակ բույն է դրել.
     Երազ տեսա, հրա՜շք երազ,
     Իմ Տավրոսը ինձ էր կանչում.
     - Հե՜յ, որտե՞ղ ես, խելառ տղա,
     Պապդ Վանում տուն է դրել։
    
     * * *
     Մարդը մարդու դեմ լարողը
     Ապականված դարն է եղել,
     Ռումբ-ականի նախահայրը
     Պարսատիկի քարն է եղել.
     Չեմ հասկանում՝ Կայենն ինչպե՞ս
     Սպանեց իր եղբորն անմեղ-
     Կա թե չկա, Մուհամեդի
     Մատն այստեղ խառն է եղել։
    
     * * *
     Ծոր է տալիս իր բայաթին
     Կարա-Շաբան Ղարաբաղում.
     «Դադե՜յ, ամա՜ն, կորցրել եմ
     Ես իմ ճամփան Ղարաբաղում» ։
     Մեկը լինի ու հարցնի՝
     Ի՞նչ ես սուգ ու շիվան անում,
     Երբ փարոս է ճանապարհիդ
     Ալի Բաբան Ղարաբաղում*։
    
     * * *
     Այս կեղծավոր պատմությունը
     Կրկնում է սխալն իր հին,
     Սուտ սրբերը աստվածացել,
     Ծառայում են իրենց շահին։
     Ի՜նչ ցնծություն, փառք ու պատիվ
     Եվ ինչպիսի՜ դիֆիրամբներ-
     Մարդի՛կ, մարդի՛կ, զգուշացեք,
     Քաջ Նազարն է նստած գահին*։
    
     * * *
     Ծովից ինչպե՞ս անապատին գետ բերել,
     Անսեր սիրտը անուշ սիրով գեթ գերել.
     Վա՜յ, խեղճ Շիրազ, մանուկներին հավաքել,
     Ցանկանում է Մասիս սարը ետ բերել։
    
    
    
     ԱՅՍ ՂԱՐԱԲԱՂՆ Է
    
     Այս Ղարաբաղն է.
     Հեթանոս ու հին։
     Նոյի տապանից թռած աղավնին
     Տեղ էր որոնում իջնելու համար
     Եվ տեղն այդ եղավ կատարն այն լեռան,
     Ուր Գտիչ վանքը պիտի բարձրանար։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Եվ զգույշ մի քիչ, հրաբուխն հանգած
     Կարող է հանկարծ
     Քո ոտքերի տակ բորբոքվել նորից,
     Դարերով լռած իր խառնարանից
     Նետել հուր ու բոց,
     Հողմահար անել և՛ բերդ, և՛ ամրոց։
     Եվ մի քիչ կամաց. հողն ականջ ունի,
     Ձայներ է բերում,
     Ձայներ է տանում,
     Մեր պապերն իրենց գերեզմաններից
     Կարող են գոռալ.
     - Այդ ի՞նչ ես անում։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Մեր պատմիչներից մենք արդեն գիտենք,
     Որ այր մի Մաշտոց՝ վանքում Ամարաս,
     Դպրոց է բացել, հայ մանկանց կրթել
     Լինելիության գրերով անմահ...
     Սակայն որտեղի՞ց Մաշտոցն իմանար,
     Որ այդ գրերով՝ մի հուդայածին
     Պիտի զրպարտեր... Մեսրոպ Մաշտոցին*.
     Ո՞վ է Մաշտոցը՝ ոչ կոմունիստ է,
     Ոչ քաղաքական գործիչ մեծանուն,
     Նրա նկարը ո՞նց է տեղ գտել
     Սոցիալիստական մեր թանգարանում։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Անտառն ի՞նչ անի, երբ իր խորքերում
     Հավքերի կողքին կռնչում է բուն,
     Որ ծառերից են ծնվում որդերը,
     Ծառերին ուտում։
     Ախր դու ծովին ո՜նց մեղադրես,
     Երբ շնաձուկը անկուշտ է ու նենգ,
     Ասա, այս ժայռը ի՜նչ մեղավոր է,
     Երբ իր ճեղքի մեջ օձն է բուն դրել...
    
     Այս Ղարաբաղն է՝
     Հողը խաղողի ու կենաց հացի։
     Եվ զգույշ նայիր քլունգիդ ծայրին-
     Մեկ էլ տեսար հայտնաբերեցիր
     Գինու կարասը հեթանոս հայի։
     Ո՞ւմ է հարկավոր, որ ապացուցես
     Ապացուցածը քո նախորդների,
     Երբ պատմությունը խուլ է ինչ-որ տեղ,
     Ինչ-որ տեղ կույր ու երկերեսանի։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Հանկարծ պատմության
     Քառուղիներում դու չխորանաս.
     Շիրմաքարերը թող հանգիստ մնան,
     Գանձասար չկա,
     Չկա Ամարաս,
     Մռավ սար չկա
     Ու գինու կարաս,
     Չի եղել պատմիչ Կաղանկատվացի,
     Սուտ են գրերը, վանքերը սուտ են,
     Ուրեմն խելոք մոտեցիր հարցին,
     Եվ խոստովանիր՝ ոչինչ չգիտեմ.
     Ոչինչ չգիտեմ, համր եմ, խուլ եմ,
     Ի՜նչ Մեսրոպ Մաշտոց, ի՜նչ Խորենացի,
     Մեր պատմիչները սխալ են, ծուռ են...
     Այլ ալլահ չկա՝ ալլահից բացի։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Եվ ո՞ւմ ես ուզում դու ապացուցել,
     Որ նախ և առաջ հողն այս Արցախ էր.
     Ինչ-որ պատմագետ արխիվներ պեղել
     Եվ գիտե՞ք ինչ է նա հայտնաբերել.
     Որ Ղարաբաղում հայեր չեն եղել,
     Նրանք օտար են այստեղ ու տնկեց,
     Սուրբ Մուհամեդը այս թշվառներին
     Կորստից փրկեց
     Իր սուրբ Ղուրանով...
     Եվ պատմագետն այդ՝
     Թուրք պատմիչների կեղտոտ մերանով
     Լուտանքներ մերեց կճուճում իր գոս,
     Հռչակվեց դոկտոր-ակադեմիկոս**...
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Թեկուզ ժայռերը ի ծնե հավկուր,
     Բայց իրենց գործը նրանք լավ գիտեն,
     Թե որ փռշտաս դու Խոթավանքում,
     Ձայնը կհասնի ո՜վ գիտե՝ որտե՜ղ...
     Գերզգոններ կան անբան ու անքուն,
     Որ «ազգամոլներ» հայտնաբերելով
     Փափուկ պաշտոն ու աթոռ են ճանկում...
     Եվ ի՜նչ տղերք են, ինչպե՜ս են պաշտում,
     Ինչպե՜ս են շեֆի պատիվը պահում,
     Շեֆը ամբիոնից թե որ փռշտում՝
     Առաջինն իրենք են ծափահարում,
     Թե շեֆն այդ ընկավ (աշխարհի գործն է),
     Առաջինն իրենք պիտի քարկոծեն։
    
     Այս Ղարաբաղն է,
     Որ փոթորկվել է վտանգի պահին,
     Ծառս եղել խրոխտ իր լեռների հետ,
     Զորավարներ է տվել աշխարհին,
     Ինքը մնացել առանց զորապետ...
     Որ իր ոգին միշտ պահել է անբիծ
     Ու խավարի դեմ լույսի դուռ բացել,
     Սակայն չար բախտի բերումով նորից-
     Զրկվել է հսկա իր կաղնիներից,
     Գաճաճ թփերի հույսին մնացել։
    
     Այս Ղարաբաղն է,
     Ուր քաղցրությունը հակինթ խաղողի-
     Գինու ոգին է, կարասի շունչը,
     Կարծրությունը ապառաժ քարի-
     Քարտաշն է զգում և նրա մուրճը։
     Լեռը չափվում է ձորի խորությամբ,
     Իսկ խորությունն այդ՝
     Գետի զորությամբ։
     Բայց երբ ճահիճն է հաճախ հանդգնում
     Չափվել ծովի հետ՝ իր նեխած խորքով,
     Եվ ինչպե՜ս լռես, երբ պղտոր առուն
     Գետ է պղտորում՝ կեղտոտ լուտանքով։
     Եվ ինչպե՜ս չասես ջորուն այս ամուլ,
     Թե ձի ես իրավ, ո՞ւր է թափը քո...
     Ծռություններ կան այս մեծ աշխարհում,
     Որ չես ուղղի ոչ մի օրենքով։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Եվ ծնել է նա շեփորահարներ,
     Թմբուկ-պոետներ՝ հանգավոր ճառի,
     Որ ներբողներ են անվերջ հորինել
     Վասն քծնանքի ու... հոնորարի,
     Եվ առանց խղճի, առանց ամոթի
     Շողոքորթել այն ավանտյուրիստին,
     Որ կոխկրտելով ամեն սրբություն-
     Ազգայինի մեջ տեսել է միայն
     Ազգամոլություն...
     Այն մոլագարին, որ ամբիոնից
     Վիրավորել է մեր հայ լինելը,
     Եվ չգիտես ինչ ճանապարհով պիղծ՝
     Հռչակել իրեն մեր բախտի տերը***...
    
     Այս Ղարաբաղն է-
     Իր փափուկ հոգով ու կոշտ բարբառով,
     Մի թևին Քիրս է, մի թևին՝ Մռավ,
     Լեռը մի լեռան թիկունք ու սատար,
     Բայց ձորը ձորից՝ դժգոհ ու խռով,
     Ժայռին ցցված մի հին վանքի կատար՝
     Ճակատը նախշած մեսրոպյան գրով,
     Ցածում բերդի մի քրքրված պատառ,
     Կողքին խաչքարը՝ պատած մամուռով,
     Կանաչ հովտի մեջ մի չքնաղ Ճարտար,
     Դեմը խաղողի այգեստանը ծով...
     Առուն կարող է ժայռի պռունկին
     Ջրվեժի ուժով ահեղ շառաչել,
     Աշնան գույները չվող կռունկին՝
     Գարնան գույներով գերել, ետ կանչել...
     Բայց զգույշ եղիր,
     Եվ մի քիչ կամաց,
     Ճամփադ մի շեղիր...
     Մութ անդունդներ ու վիհեր կան քո դեմ.
     Լեռների մարդիկ որքան սրտաբաց,
     Որքան հոգով մեծ,
     Նույնքան էլ բարդ են։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Խելո՛ք մնա, Զևս,
     Քե՛զ պահիր քո այդ շանթերը ամբուռք,
     Բախտի բերումով այսօր հզոր ես,
     Աստված գերագույն,
     Եվ կուռքերի կուռք,
     Վաղն երեսովդ կտանք հանապազ
     Բռնած գործերդ անմաքուր ու ծուռ,
     Եվ կդարձնենք քեզ քավության նոխազ,
     Քո նախորդի սուրբ զոհասեղանին՝
     Նոր մատաղացու։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Որքան կռունկներ չվեցին անդարձ
     Ու որքան բներ թափուր են մնում,
     Եվ ո՞վ է, արդյոք, ստուգել նրանց
     Չվացուցակը, թե ուր են գնում,
     Ի՞նչ են կորցրել, ո՞ւմ են որոնում.
     Իր պաշտոնական աթոռը գրկած
     Բյուրոկրա՞տը պիտի հարցներ,
     Երբ նա գտել էր, ոչ թե կորցրել...
     Եվ եղան նաև խիզախ ասպետներ,
     Քաջ նետաձիգներ՝ ատոմի դարում,
     Որ սուր ճոճելով հողմաղացի դեմ,
     Հռչակվում էին նոր դոնկիխոտներ...
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Բլրի կատարին մի հրաշք արձան՝
     Իմ պապն ու տատը,
     Քո պապն ու տատը...
     Եվ մի մոլագար, ստահակ մի նենգ՝
     Ատրճանակի սև փողի նման
     Ցցեց իր մատը
     Մեր հրաշքի դեմ****,
     Ոռնաց կատաղի. «Իսկ ի՞նչ եք գտել
     Դուք այս քարակերտ քարակույտի մեջ» ։
     Եվ նա հասկացա՞վ, որ մենք անմահ ենք՝
     Իմ պապ ու տատով,
     Քո պապ ու տատով,
     Մեր պապ ու տատով,
     Մեր նախնիների պայծառ հավատով...
     Գոյատևելը թե որ արատ է,
     Փույթ չէ, թող տանջվենք մենք այդ արատով։
    
     Այս Ղարաբաղն է։
     Ծառը հզոր է, երբ արմատները
     Խորն են մխրճված մայր հողի գրկում,
     Գետի թիկունքում կանգնած է լեռը,
     Եվ դրա համար նա չի ցամաքում.
     Արմատներով են կաղնիները վես,
     Լեռների մեջ է ուժը գետերի...
     Երբ նախորդներդ չեն խանգարում քեզ,
     Մի վիրավորիր քո հետնորդներին։
    
     Այս Ղարաբաղն է-
     Մեր սուրբ օջախը, ծուխը ծխանի,
     Որ բարձրացել է եղեգան փողից,
     Տագնապի գոչը Ձենով Օհանի,
     Որ Սասնա Դավթին դուրս բերեց հորից.
     Հեռատես աչքը Մելիք Ավանի,
     Որ կամուրջ ձգեց մեր այս լեռներից
     Մինչ հողը Ռուսաց,
     Հրաշք տաճարը մեր Գանձասարի
     Եվ փառավորված
     Մեսրոպյան գրով՝ Ամարաս վանքը,
     Հարատևելու այն սուրբ տանջանքը,
     Որ հավասար է խոլ-խիզախության,
     Հպարտ թևելու այն վեհ խոյանքը,
     Որ հատուկ է մեր թևերին միայն,
     Եվ այն զրկանքը,
     Որ մեզ լիաբուռ պարգևեց տերը,
     Այն սուրբ կապանքը,
     Որ մենք ենք ահա ու մեր լեռները...
     Այս հողի վրա դու զգույշ քայլիր,
     Մաքրիր ոտքերդ, դիմակդ հանիր,
     Եվ հիշիր մեկ-մեկ
     Պսակազերծված առաքյալներին.
     Լեռները լուռ են,
     Բայց ոչ խուլ ու կույր՝
     Տեսնում են, զգում.
     Քարը խոսում է,
     Քարը ասում է.
     Հին հրաբխի խառնարանում դեռ
     Հուրը չի պաղել...
     ԱՅՍ ՂԱՐԱԲԱՂՆ Է։
     Դեկտեմբեր 1979 թ.
    
     -----------------------------------------------------------------------------------------
     * Խոսքը Ղարաբաղի բռնակալ Բորիս Կեւորկովի մասին է
     ** Նկատի ունի ադրբեջանցի պատմաբան Զիա Բունիաթովին
     *** Խոսքը Բորիս Կեւորկովի մասին է
     **** Նկատի ունի հանրահայտ «Մենք ենք, մեր սարերը» (Պապ ու տատը) կոթողը
    
    
    
    
     ՊԱՐՈԴԻԱՆԵՐ
    
    
     Իմ հայրենիքը տեսե՞լ ես, ասա...
     Հովհ. ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
     Իմ Ղարաբաղը տեսե՞լ ես, ասա...
     Տեսե՞լ ես, արդյոք, այն հովիտները,
     Ուր ճոխ ծաղկում է մշտական գարուն,
     Որտեղ Լաչինից փախած քրդերը
     Իրենց սեփական հոտերն են պահում։
    
     Տեսե՞լ ես, արդյոք, այն այգիները,
     Ուր թթենիներն արդեն չորացել,
     Նրանց խնամող այգեպան-տերը
     Ինչպես է ծանր վշտից կորացել։
    
     Տեսե՞լ ես ինչպես Թարթառի ափին
     Ղաչաղ Նաջաֆի թոռները վազում,
     Խանանդա Ալին ականջը դափին-
     Արցախի մասին շիքաստ է ասում։
    
     Եվ դու տեսե՞լ ես ինստիտուտը մեր,
     Դասախոսներին նրա հաստաբեստ,
     Օ՜, դու կարող ես այնտեղ ընդունվել-
     Կաշառքի համար եթե փող ունես։
    
     Տեսե՞լ ես, արդյոք, մեր տղերքը քաջ՝
     Ոնց են աթոռից իրար գլորում,
     Եվ եղբայրության դրոշով ծպտված-
     Ազգամոլներ են անվերջ որոնում։
    
     Դու տեսե՞լ ես այն ծախու գրչակին,
     Որ քարշ է գալիս շեֆի ետևից,
     Եվ շողոքորթի ժպիտը շուրթին-
     Երգեր է ձոնում կեղծավոր ու պիղծ։
    
     Տեսե՞լ ես, արդյոք, դու մեր խմբագրին՝
     Կիսագրագետ ու կիսատգետ,
     Որ թերթում տպում հոդվածներ ջրիկ,
     Սեղան է նստում ծախու մարդկանց հետ։
    
     Ասա, տեսե՞լ ես հայ մարդը ինչպես
     Վերանում է մեր հայ Ղարաբաղից,
     Թե հայերեն խոսք ամբիոնից ասես,
     Իսկույն կանվանեն քեզ նացիոնալիստ։
    
     Եվ դու տեսե՞լ ես դրածո շեֆին,
     Այդ ակնոցավոր օձին սրբապիղծ,
     Զգույշ, բարեկամ, չդիպչես քեֆին,
     Թե չէ՝ կքշի նա քեզ քո տնից։
     Իմ Ղարաբաղը տեսե՞լ ես, ասա...
    
    
    
     * * *
     Հիմի է՞լ լռենք...
     Ռ. ՊԱՏԿԱՆՅԱՆ
     Հիմա է՞լ լռենք, եղբայրք, հիմա է՞լ,
     Երբ թուրքը եկել, մտել տունը մեր,
     Ոտնատակ տվել այգի ու պարտեզ,
     Օրը ցերեկով անպատվում է մեզ,
     Ասում է՝ այստեղ այգի, բաղ չունեք,
     Դուք այս աշխարհում Ղարաբաղ չունեք։
    
     Հիմա է՞լ լռենք, երբ մեր քաղաքում
     Շեյխի թոռները շիքաստ են երգում,
     Իրենց համարում տիրակալ ու տեր,
     Առևանգում են աղջիկներին մեր,
     Կաշառքի ուժով պաշտոն են ճանկում,
     Մեր սրբությունը ծաղրում, ծանակում։
    
     Հիմա է՞լ լռենք, երբ ղաչաղ Նաբին,
     Այդ մարդասպանը, ավազակը բիրտ-
     Մաքուր ազգային հերոս է դարձել,
     Մեր հայ թատրոնի բեմը բարձրացել,
     Երբ Ռասուլ Ռզան ոռնում է ահա.
     «Այս հողում ոչ մի Սմբատ չմնա» ։
    
     Հիմա է՞լ լռենք, ասեք, հիմա է՞լ,
     Երբ մեր վանքերը փարախ են դառել,
     Մեսրոպյան գիրը ջնջում քարերից,
     Գրում են իրենց անունները պիղծ,
     Թե՝ ձայն չհանեք, չխոսեք, տղերք,
     Ձեր Ղարաբաղը միշտ մերն է եղել։
    
     Հիմա է՞լ լռենք, երբ Ալի բաբան
     Կեղծավոր լեզվով փակել մեր ճամփան,
     Մեր ով լինելը, մեր պատիվը թանկ՝
     Դրել է ահա հարցականի տակ,
     Եվ ցանկանում է մեզնից մեզ վանել,
     Իր ճախարակով մեր թելը մանել։
    
     Հիմա է՞լ լռենք, երբ շողոքորթը
     Համբուրում է մեզ խեղդողի ոտը,
     Մեր տան դռները բացում է խնդուն
     Եվ նրան «բարի գալուստ» է մաղթում,
     Ոտի տակ ոչխար ու գառ է մորթում,
     Թողած մեր աստծոն՝ նրան աղոթում։
    
     Հիմա է՞լ լռենք, երբ գող Բասարը
     Թողել իր օբան, թողել իր սարը,
     Եկել մեր գլխին դառել տիրակալ,
     Եկել մեր գլխին դառել բռնակալ,
     Կոկորդ է պատռում. «Ալլահը վկա,
     Ալլահից բացի այլ ալլահ չկա» ։
    
     Հիմա է՞լ լռենք՝ լռենք, չխոսենք,
     Թող մեր փոխարեն քարերը խոսեն,
     Մեր քաջ նախնիքը հարություն առնեն,
     Թուք-նախատինքով մեզ խեղդեն, վառեն,
     Ասեն՝ դուք պատիվ ու նամուս չունեք,
     Մինչև ե՞րբ պիտի լռեք ու ներեք։
    
     Մենք, որ ոչ մունջ ենք, ոչ անդամալույծ,
     Չենք սարսել կյանքում ոչ մի թշնամուց,
     Նույն ուժգնությամբ մեր երակներում
     Թե մեր պապերի արյունն է եռում,
     Ինչո՞ւ որբի պես մեր վիզը ծռենք
     Եվ ինչո՞ւ լռենք։
    
    
    
     * * *
     Դու հպարտ չես, իմ հայրենիք...
     Վ. ՏԵՐՅԱՆ
     Դու հպարտ չես, իմ Ղարաբաղ,
     Ինչո՞վ պիտի հպարտանաս-
     Զավակներո՞վ քո տարաբախտ,
     Թե ծխանիդ ծխով նվազ։
     Այդ ե՞րբ այդքան դու հեզացար
     Սանձին գերի նժույգի պես,
     Քեզանից դու ո՞նց հեռացար,
     Որ փնտրում ու չես գտնում քեզ։
    
     Չար կատա՞կ չէր և խաղ մի խենթ,
     Բարբարոսի հեգնանք անծիր-
     Նշանեցին քեզ հայի հետ,
     Բայց թուրքի հետ պսակեցին։
     Անուն չունես, սակայն, ավաղ,
     Չունես հիմա դու ազգանուն,
     Եվ երբ ասում են Ղարաբաղ-
     Ծռություն եմ ես հասկանում։
    
    
    
     * * *
     Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես...
     Վ. ՏԵՐՅԱՆ
     Կկորչեն հավետ և փառք, և անուն,
     Ինչպես հողմի դեմ ծաղկունքը անզոր,
     Եվ կգա մի օր, որ Ղարաբաղում
     Մի հայ չես գտնի հայերեն խոսող։
    
     Ես կլինեմ քո պոետը վերջին,
     Քո վերջին բողոքն ու նամականին։
     Ձեռքս կդնեմ իմ անմեղ խղճին,
     Ողբամ՝ օ՜, տուր ինձ ծուխն իմ ծխանի։
    
     Քո ողբասացը կլինեմ վերջին,
     Օտար ոտքի տակ տրորված ածուդ,
     Կլինեմ վերջին հառաչանքը քո,
     Վերջին հանդուգն ու վերջին ծաղրածուն։
    
     Եվ ինձ կանվանեն ցնորված ու խենթ
     Թոռն ու ծոռները նենգ Փեղամբարի,
     Ինձ կքարկոծի ամբոխը անգետ-
     Դասական ոճով քսաներորդ դարի։
    
     Եվ ես կլինեմ մոռացված հավետ՝
     Վերջին պոետը իմ լեռնաշխարհի։
    
    
    
     * * *
     Հոտը գալիս է,
     Քոչը՝ ետևից...
     Հ. ՍԱՀՅԱՆ
     Հոտը գալիս է,
     Քոչը ետևից,
     Քոչը գալիս է,
     Պոչը՝ ետևից։
     Գալիս են, գալիս
     Ձորերով, հովտով,
     Իրենց շարիաթով
     Եվ մուղամաթով,
     Ծորուն նամազով,
     Օբա-վրանով
     Եվ ամենազոր
     Իրենց Ղուրանով։
     Գալիս են հոտին
     Հատուկ ծուլությամբ,
     Բայց հաստատակամ
     Իրենց հին դավով.
     Գալիս են, ինչպես
     Մորեխի սև ամպ,
     Մորեխից անգամ
     Բիրտ ու ահավոր։
     Գալիս-ասում են՝
     Սա մեր երկիրն է,
     Սա մեր սուրբ հողն է
     Ու մեր տաճարը,
     Սա մեր տան սյունն է,
     Ալլահի գիրն է,
     Սա մեր խաղողն է
     Ու մեր մաճառը...
     Եվ դուրս է գալիս,
     Որ Փեղամբարը
     Այստեղ է ծնվել
     Իր ապուպապով,
     Եվ դուրս է գալիս-
     Ղաչաղ Ղամբարը
     Այստեղ է կռվել
     Իր մեծ բանակով,
     Եվ դուրս է գալիս,
     Որ Ղուրանն անգամ
     Այստեղ է գրվել
     Ալլահի կամքով...
     Սուտ են Գանձասարն
     Ու Ամարասը,
     Ճիշտը Ղուրանն է,
     Մեկ էլ՝ նամազը...
     . . . . . . . . . . . . . . .
     Իրենց հեռավոր
     Ապաստաններից,
     Ավազոտ ու չոր
     Տափաստաններից
     Հոտը գալիս է,
     Քոչը՝ ետևից...
    
    
    
    
     * * *
     Դլե յաման,
     Քոչը եկավ սելավ ինչպես,
     Վայ, դլե յաման,
     Եկավ քշեց մեր հողից մեզ,
     Յաման, յաման։
    
     Դլե յաման,
     Ավեր դարձան մեր տուն, ձեր տուն,
     Վայ, դլե յաման,
     Մեր Թարթառը տնքաց տրտում,
     Յաման, յաման։
    
     Դլե յաման,
     Կայծակ խփեց Մռավ սարին,
     Վայ, դլե յաման,
     Թուրքը տիրեց մեր աշխարհին,
     Յաման, յաման։
    
     Դլե յաման,
     Քուրդը եկավ նման մրրկի,
     Վայ, դլե յաման,
     Գանձասարը շինեց մզկիթ,
     Յաման, յաման։
    
     Դլե յաման,
     Ղարաբաղում հայ չմնաց,
     Վայ, դլե յաման,
     Մեր հայրենին անտեր մնաց,
     Յաման, յաման։
    
     Դլե յաման,
     Հողմը կենաց-ծառս պոկեց,
     Վայ, դլե յաման,
     Սև ուղտը մեր դռան չոքեց,
     Յաման, յաման։
     1975 թ.
    
    
    
    
     ԿԱՊՈՒՅՏ ՀՈՒՇԵՐ
    
     ԱՌԱՋԻՆ ԵՐԳԸ
    
     Խոտը մայիսյան ցողով էր թացվել,
     ճերմակ ծաղկունքով զուգվել ակացին,
     Տասներկու տարիս նոր էր լրացել,
     Երբ իմ առաջին երգը գրեցի։
    
     Հագինս չթե մի հին բլուզ էր
     Եվ կարճ փողքերով գունաթափ տաբատ...
     Ա՛խ, պատերազմի դաժան տարիներ
     Եվ աշխարհ՝ մահ ու արյունով արբած։
    
     Պայուսակիս մեջ, գրքերիս կողքին
     Մի կտոր սմքած հաճարի հաց էր,
     Հանդ էի քշել նախիրը ծեգին
     Եվ ահա նորից դասից ուշացել։
    
     Առաջին երգս հացին էր ձոնված,
     Հացին, որ թանկ էր անգամ և կյանքից,
     Մահը այնտեղ էր, որտեղ չկար հաց,
     Որտեղ չկար հաց՝ այնտեղ լաց, կսկիծ։
    
     Եվ այդ օրն էր, որ ես պատմությունից
     «Հինգ» վաստակեցի, իսկ վարքից՝ «երկու» .
     Ուսուցչանոց կանչեց դիրեկտորը ինձ,
     Նայեց տաբատիս, բլուզիս անգույն,
    
     Նայեց վեհերոտ ու կշտամբալից,
     Դեմքը դաժան էր, աչքը չէր թարթում,
     Եվ այնպես նայեց, մի պահ թվաց ինձ
     Հայացքից թույն ու լեղի է կաթում։
    
     - Դե, հապա, - գոռաց, - տեսե՜ք մի սրան,
     Միշտ ուշացած է դասերի գալիս,
     Բանաստեղծում է, պոե՜տ է տղան
     Եվ ինչե՜ր ասեք, որ դուրս չի տալիս։
    
     Ու դեմքիս իջավ ապտակը ծանր,
     Ապտակ՝ իմ արդար ու անմեղ խղճին,
     Երգիս առաջին գնահատականը
     Եվ հոնորարն էր դա իմ առաջին։
    
     Զանգը ծլնգաց ու հառաչեց խեղճ,
     Նահանջ էր տարին, արցունք ու լաց էր,
     Գիրք-տետրակիս հետ, պայուսակիս մեջ
     Մի կտոր սմքած հաճարի հաց էր...
    
     Տասներկու տարիս նոր էր լրացել։
     1981 թ.
    
    
    
     ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ
     Մանկություն իմ դեղնածամ,
     Մանկություն իմ, որ անցար
     Նորացան արտից։
     Գ. ՄԱՀԱՐԻ

     Մանկությունս անբուն հավք էր
     Մեր կիրճերում խորունկ,
     Անբուն հավքի նախշուն ձագ էր
     Շաղասարի ձորում։
     Միջօրեին թոնրից ելնող
     Պալան-պալան ծուխ էր,
     Մի աղջիկ էր հոգի գերող,
     Այտի խալը թուխ էր։
    
     Մանկությունս կամ ու կալ էր,
     Հաշան՝ փռած կալում,
     Լծից փախած խև լծկան էր
     Սուսամբարի սարում։
     Իմ եռափեշ Մանուշ տատի
     Հեքիաթի ալ ձին էր,
     Երգ-լեգենդն էր զմրուխտ հավքի
     Ու լեգենդը հին էր։
    
     Մանկությունս թթի ծառ էր,
     Երկնասլաց բարդի,
     Կարմիր-կանաչ ծիածան էր,
     Արտույտ՝ թռած արտից.
     Մեր դպրոցի ճաքած զանգի
     Ցրտից սառած ձայնն էր,
     Երկար ու սև չուխան հագին՝
     Կուքան պապիս «վա՜յ» -ն էր։
    
     Մանկությունս հորովել էր՝
     Անձրևի տակ թրջվել,
     Կամի վրա օրորվել էր,
     Դեզի կողքին ննջել։
     Մանկությունս քարափների
     Ու լեռների ուխտ էր,
     Կռվի ահեղ տարիներին
     Սևով գրված թուղթ էր։
    
     Մանկությանս ուսին բահ էր
     Ու ճակատին քրտինք,
     Ոլոր-մոլոր ճանապարհ էր
     Եվ կածաններ անթիվ։
     Մեր Հոնուտից կաթուկ բերող
     Գլոր-գլոր արխ էր,
     Ջրաղացի քարին պարող
     Խելառ չախչախ էր։
    
     Մանկությունս իմ Քարաշեն
     Ու քարաշատ գյուղն էր,
     Տոթից շիկնած ժայռերը շեկ,
     Ապուպապիս հյուղն էր։
     Իմ առաջին հանգն ու վանկն էր,
     Պատանության շեմին,
     Իմ առաջին թոթովանքն էր
     Ուղղված այս աշխարհին։
     1981 թ.
    
    
    
     ԿԱԼՈՒՄ
     Որդուս՝ ՎԱՐԴԳԵՍԻՆ
     Պտտվում է կամը կալին
     Այնպես դանդա՜ղ, ծուլորե՜ն,
     Թխլիկ Սոնան քթի տակին
     Ինչ-որ երգ էր ոլորել։
    
     Երգը հին էր, մի քիչ տխուր,
     Ոչ տաղ էր, ոչ հորովել,
     Մարյան նանը նստել՝ լուռ,
     Մտքերի մեջ մոլորվել։
    
     Կծոտում էր արևն ամռան,
     Վա՜յ թե հանկարծ անձրև գա,
     Ախր ես եմ կալի տղան,
     Իմ հույսին են լուծ-լծկան։
    
     Կալի բանը ո՞վ չգիտե,
     Խուրձը սայլից թափել կա,
     Կալը ջրել, կեմը քանդել,
     Կամը լծից կապել կա։
    
     Ծանր հակը շալակն առնել,
     Ուժ ու մկան լարել կա,
     Ծեգը-ծեգին նոր դեզ դնել
     Ու կամերը քարել կա։
    
     Որ եզները տանեմ ջրի,
     Օրը պիտի կես դառնա,
     Իսկ Խումարը խամ աջառ է,
     Դեռ նոր պիտի եզ դառնա։
    
     Մինչ եզ դառնա ու լուծ քաշի,
     Ինչե՜ր ասես չի անում,
     Մերթ նստում էր հաշանի մեջ,
     Կամը կալից մերթ հանում։
    
     Քրքջում էր թխլիկ Սոնան,
     Ծիծաղն անմիտ ու գիժ է,
     Սիրտը վայ թե սեր է մտել,
     Էս ի՞նչ ցավ ու պատիժ է։
    
     Մարյան նանը ծուլ է լինում,
     Թափահարում ճիպոտը.
     - Այ գլխամեռ, մեր էս կալում
     Էլ չտեսնեմ քո ոտը։
    
     Սոնան տոթին զուլալ ջուր է,
     Նրանից ո՞նց նեղանամ,
     Թևս բռնում, շշնջում է.
     - Ո՞նց ես, որ քեզ գողանամ...
    
     Սիրուն Սոնա, խելառ Սոնա,
     Ես ի՞նչ ասեմ հիմա քեզ,
     Ախր դու ինձ ո՞նց գողանաս,
     Ինձ գողանաս՝ ու՞ր տանես։
    
     Եվ իջնում է զով երեկոն,
     Օրը մթնում է կամաց,
     Փնթփնթում է նանը դժգոհ.
     - Էս աղջիկը ու՞ր գնաց։
    
     Քամին կալում պար է բռնել,
     Էս ցորենը էրնել կա,
     Կամը քարել, կալը ավլել,
     Բերքը սայլին բեռնել կա։-
    
     Եվ ականջիս ձայն է հասնում
     Ու նայում եմ ես թաքուն,
     Թխլիկ Սոնան, կրակ Սոնան
     Լաց է լինում մարագում։
    
     Մոտենում եմ, բայց ի՞նչ ասեմ,
     Հարմար բառեր չեմ գտնում,
     Մարյան նանն էլ՝ Ա՛յ սրտասև
     Ի՞նչ ես անում էդ մթնում։
    
     Ու քթի տակ մտմտում է.
     - Ի՞նչ զուլում է, փրկիր, տեր,
     Էս աղջիկը ինչի՞ տեր է,
     Որ սիրտը սեր է մտել։-
    
     Սոնան ծանր հոգոց հանում,
     Հառաչում է սրտաբեկ,
     Ես՝ խելառս, չեմ դիմանում,
     Լաց եմ լինում նրա հետ։
    
     Հառաչում է Մարյան նանը,
     Ծնկին խփում զարմացած.
     - Ի՞նչ կլինի սրանց բանը,
     Մի խելք ցույց տուր, տե՜ր աստված։
     . . . . . . . . . . . . . . .
     Պտտվում է կամը նորեն...
     Այս ի՞նչ հրաշք երազ է.
     Երազումս ես կալվոր եմ,
     Կալը սեր է, մուրազ է։
     1981 թ.
    
    
    
     ՕՐԸ
    
     Օրը բացվեց, ծփաց բոսոր,
     Օրը լցվեց օրվա հոգսով։
     Ծառի ստվերն հողում ծծվեց,
     Գետն իր ձայնը փորը գցեց։
     Օրը քրտնեց, ընկավ հալից,
     Եզը խրտնեց, փախավ կալից։
     Մի շատախոս հիմար ճիճի
     Հավքերի հետ մտավ վեճի։
     Խոտին թիկնեց թիթեռն անճար,
     Ձորում ճչաց չարդը լաչառ։
     Առուն բկում խեղդեց ճիչը,
     Շոգից՝ իրեն նետեց կիրճը։
     Գետափով մի աղջիկ անցավ,
     Հրա՜շք աղջիկ մի ոսկեծամ,
     Ու կարկաչեց օրը արծաթ,
     Օրը անուշ կարոտ դարձավ։
    
     Մի ձայն զնգաց իմ ականջում.
     Մայրս էր, ինձ տուն էր կանչում...
     . . . . . . . . . . . . . .
     Ես արթնացա, փախավ քունս...
     Այդ ե՞րբ անցավ մանկությունս։
     1980 թ.
    
    
    
     ՀՈՐՈՎԵԼ
    
     Ցողոտ դաշտերում, շողոտ դաշտերում
     Հոտաղ էի ես. մաճկալս ծեր էր,
     Քայլերը երեր, բայց արի ու տես՝
     Անուշ ձայն ուներ, անուշ հորովել։
     Երբ ձեռքը մաճին նա ծոր էր տալիս
     Սոխակը հեռվից մեր հանդն էր գալիս,
     Ու կախարդվում էր եղնիկը սարում,
     Ուրիշ ձենով էր գլգլում առուն։
     Եվ մի օր ես էլ ձայնս լարեցի,
     Իմ երգը նրա երգին խառնեցի։
     Մաճկալս լսեց՝ աչքերում զարմանք,
     Գլուխն օրորեց, ժպտաց քթի տակ.
     - Չէ՛, ես իմ հոգին, արևս վկա՜,
     Քեզանից կարգին մաճկալ դուրս կգա։
     Երեխայի պես ես երես առա
     Ու չէի լսում տաղերը նրա.
     Իմ երգերով ինձ հույս էի տալիս,
     Ինքս ինձանից դուրս էի գալիս...
     Եվ հյուսում էի բեյթեր ու գազել,
     Եվ ուզում էի մաճկալիս հասնել։
     Բայց դե մաճկալ էր, և չհամբերեց,
     Ճիպոտը քաշեց ու մեջքիս բերեց.
     - Ա՛յ զուլում, - ասաց, - ի՞նչ ես ճռվռում,
     Քո հորովելը իմին չի բռնում։
     Էդ ո՞նց կլինի, անխիղճ տնավեր,
     Մաճկալ չդառած երես ես առել։
    
     Տարիներն արագ եկան ու անցան,
     Այդպես էլ ահա մաճկալ չդարձա։
     1982 թ.
    
    
    
     1941 ԹԻՎ
    
     Ոչ, չի մոռացվի այդ թիվն ու տարին.
     Ջինջ էր երկինքը, վճիտ ու մաքուր,
     Հովը սանրում էր վարսերն արտերի,
     Գետը ձորի մեջ իր երգն էր երգում։
    
     Եվ լույսը բացվեց... չեղավ լույս բարի,
     Հրդեհ բռնկվեց արտերում մեր ծով,
     Եվ լույսը բացվեց ինքնաթիռների
     Տագնապալից ու խոլ հռնդոցով։
    
     Եվ լույսը բացվեց ռումբի որոտով,
     Բացվեց արկերի շառաչով ահեղ,
     Մթնեց, փոթորկվեց անտառը անդորր,
     Ծառս եղավ ըմբոստ, շաչեց խելահեղ։
    
     Եվ լույսը բացվեց... Օ՜, պատերազմի
     Առաջին տարվա արյունոտ ամառ...
     Զինվորը վերջին նռնակը նետեց,
     Վերջին փամփուշտը պահեց իր համար...
     1981 թ.
    
    
    
     ՁԻԵՐԸ
    
     Այդ ի՜նչ ձիեր էին, ա՜խ, ի՜նչ ձիեր՝ թռչկա՜ն,
     Այդ ձիերն ու՞ր են, հիմա չկան։
     Կրակ ու բոց էին ընչացքներից ժայթում,
     Եվ սանձակոծ էին կանաչ դաշտում։
    
     Նրանք ճերմակ էին, թուխ ու նարնջագույն,
     Հուր ու կրակ էին երազ կապույտ։
     Եվ զամբիկներ կային ջահելությամբ արբած,
     Գեղեցիկ ու վայրի, դեռ չթամբած։
    
     Այդ ի՜նչ ձիեր էին, ա՜խ, ի՜նչ ձիեր՝ թռչկա՜ն,
     Այդ ձիերն ու՞ր են, հիմա չկան։
     Գետինն էին դոփում ու վրնջում ցասկոտ,
     Լկամներին փրփուր ու կանաչ խոտ։
    
     Ասես հրդեհ էին հրացոլք բաշերին,
     Ձիեր չէ, խև էին մութ գիշերին։
     Եվ կռիվ էր՝ տարան- ի՞նչ իմանաս, թե ուր,
     Ձիերի ձիգ շարան, օրը՝ տխուր։
    
     Տարան՝ ֆուրգոն քաշեն ու գերաններ խոշոր,
     Տարան՝ պայտեր մաշեն ճամփաներին փոշոտ։
     Տարան՝ կրեն բեռներ, բեռների տակ տնքան,
     Տարան կռվում մեռնեն ու ետ չգան։
    
     Տարան՝ ծովում լողան, ձյունոտ լեռներ ճեղքեն,
     Տարան՝ ցրտում դողան, - ձիեր են, չէ՞, մեղք են։
     Եվ ի՜նչ ձիեր էին, ա՜խ, ի՜նչ ձիեր՝ թռչկա՜ն,
     Այդ ձիերն ու՞ր են, հիմա չկան։
    
     Բայց ձիերն ի՞նչ անեն, շուրջը աղմուկ, ճռինչ,
     Ողջ աշխարհն է խառնվել, դարձել կական ու ճիչ։
     Լեզու չունեն ասեն՝ դուք մեզ ու՞ր եք տանում,
     Լեզու չունեն խոսեն՝ ի՞նչ եք անում։
    
     Լեզու չունեն, սակայն կարծես լաց են լինում
     Ու խրխնջում անկար, ծառս են լինում։
     Նրանց ղումաշ մեջքին մտրակներն են շաչում,
     Պտտվում են տեղում, խուլ հառաչում։
    
     Ձիե՜ր, ճերմակ, կարմիր, նարնջագույն ու սև,
     Ձիեր՝ լուրթ դաշտերի, ձեր ի՜նչն ասեմ...
     Երկնքում սև ցինն էր, վիշտն ու ցավը անափ,
     Քառասունմեկ թիվն էր, աշուն, տերևաթափ։
    
     Ու գնացին նրանք ճամփաներով քարոտ,
     Դարձան երազ, պատրանք և հեռավոր կարոտ։
     Այդ ի՜նչ ձիեր էին, ա՜խ, ի՜նչ ձիեր՝ թռչկա՜ն,
     Այդ ձիերն ու՞ր են, հիմա չկան։
     1981 թ.
    
    
    
     * * *
     Կռիվ էր, գնաց, դուռը մնաց փակ,
     Դռան մոտ ընկած սալաքարի տակ
     Անտեր բանալին սևացավ ժանգից
     Խոտերով ծածկվեց կածանը բակի։
     Որբ էր մեծացել,
     Նա ոչ մայր ուներ,
     Ոչ հայր, ոչ էլ քույր, որ դուռը բացեն,
     Օջախը վառեն, մաքրեն բակ ու տուն,
     Անշուք խրճիթը չթողնեն մթնում։
     Հիշեն տղային թխաչ ու ջահել
     Եվ ճամփան պահեն։
     Եվ կտուրի տակ թխլիկ սարյակը
     Իր բույնը հյուսեց, գեղգեղաց դարձյալ,
     Պարտեզում զնգաց նորից առվակը,
     Խոտերին նստեց գարնան ցողն արծաթ։
     Տարիներ անցան,
     Բայց նա չդարձավ,
     Եվ կախված մնաց գերանդին սյունից,
     Հողե կտուրը ծանրացավ ձյունից
     Ու խարխլվեցին գերանները տան։
     Փլվեցին հանդարտ,
     Եվ այդ հնացած գերանների տակ
     Տրորվեց, կորավ կիսատ մի նամակ,
     Մի հուր երազանք,
     Կարոտ մի անհուն,
     Չծնված սիրո մի ողջ պատմություն։
    
    
    
    
     ՆԱՀԱՆՋ ՏԱՐԻ
    
     Այդ ե՞րբ էր, նահանջ էր տարին,
     Սև ցավի պահանջ էր տարին.
     Կռիվ էր, ապերը գնաց,
     Ապոր հետ ախպերը գնաց,
     Տանը մի խեղճ նանի մնաց
     Եվ փոքրիկ մի Վանի մնաց։
     Մորեխը արտեր էր լափում,
     Ուրուրը երկինք էր չափում,
     Ջաղացը լլկվել ձորում,
     Չախչախը գլուխ էր քորում,
     Հանդերի քարափ ու քռում
     Երաշտը չոր հողն էր քրքրում,
     Իսկ նանին սփռոց էր բացել,
     Սփռոցին մի կտոր հաց էր,
     Կորեկի մի կտոր չոր հաց,
     Մի կտոր հացը՝ մի աստվա՜ծ։
     Այն ե՞րբ էր, զուլում էր տարին,
     Լխկվել էր պտուղը ծառին.
     Երկնքում կայծակն էր ճայթում,
     Տանիքից անձրև էր կաթում.
     Գարունը որոտով եկավ,
     Ախպերը «սև թղթով» եկավ։
     Տան դուռը քամու դեմ բաց էր
     Եվ տանը շիվան ու լաց էր,
     Հառաչում, լալիս էր Վանին,
     Ի՞նչ անի, էլ չկա նանին...
     Ապերը հին թախտին թիկնել
     Եվ կուրծքը մեդալով լիքն էր.
     Կռիվ ու մահ տեսած մարդ էր,
     Հայհոյեց աշխարհին անտեր,
     Եվ հետո մնացին մենակ՝
     Հայր-որդի ու մի զույգ հենակ։
    
     Այն ե՞րբ էր, զուլում էր տարին,
     Եվ ինչպե՞ս մոռանա Վանին,
     Ո՞նց չասի՝ դե ախր ես էլ
     Աշխարհում կռիվ եմ տեսել,
     Եվ ինչպե՞ս կարող եմ լռել,
     Պատրաստ եմ կռվի դամ կռվել,
     Որ որդին ապերով մնա,
     Ախպերը ախպերով մնա
     Ու մնա երկիրը հացով,
     Էլ մայրեր չլինեն լացող,
     Որ վշտից չմեռնի նանին,
     Աշխարհում չլինի որբ Վանի։
    
     Այն ե՞րբ էր, զուլում էր տարին։
     1981 թ.
    
    
    
     ՄԱՅՐԸ ՈՐՈՆՈՒՄ Է
    
     ...Եվ որոնում է մայրը իր որդուն,
     Որոնում է նա անվերջ, անդադար,
     Ծեծում է ծանոթ պատուհան ու դուռ,
     Բացում ամենքին իր սիրտը արդար։
    
     Եվ դիմում է նա նախկին զինվորին,
     Վերջին նամակը ցույց տալիս որդու,
     Որ հոգու ցավը պատմում բոլորին
     Ու հառաչում է դեռ հույսը սրտում։
    
     Եվ մայրը որդուն փնտրում է անվերջ
     Քաղաքներում մեր մոտիկ ու հեռու,
     Հեռվից ուղարկված նամակների մեջ
     Ու եղբայրական գերեզմաններում։
    
     Քայլում է մայրը արցունքն աչքերին,
     Մտնում ամեն գյուղ, մտնում ամեն տուն,
     Նայում բրոնզե հուշարձաններին,
     Զինվորների կուռ շարքերը դիտում։
    
     Փնտրում է որդուն խոր հանքերի մեջ,
     Լռություններում ծանոթ վայրերի,
     Գարնան արտերի ծփանքների մեջ,
     Սիրող սրտերում բոլոր մայրերի։
    
     Քայլում է՝ հոգում հավատը անդավ,
     Քայլում է՝ հույսն ու կարոտը սրտում,
     Եվ որոնում է անվերջ, անդադար,
     Եվ որոնում է մայրը իր որդուն։
     1965 թ.
    
    
    
     * * *
     Այդ ի՞նչ կրակ էր, ինչ ցավ ու կսկիծ,
     Վեցից ոչ մեկը չդարձավ կռվից։
     Մեծ որդին ընկավ Կերչի ճակատում,
     Հետախույզ տղան՝ Ստալինգրադում։
     Նավաստի որդին ծովին գնաց կուլ,
     Չորրորդն օդաչու՝ խոցվեց երկնքում։
     Հինգերորդ որդուց ոչ նամակ, ոչ լուր,
     Անհայտ կորել էր՝ ո՞վ գիտե, թե ուր։
     Իսկ փոքր որդին՝ քսան տարեկան,
     Մայիսի յոթին Բեռլինում ընկավ։
     Դատարկված տանը մի ծեր մայր մնաց,
     Ձեռքը ծոցի մեջ, աչքն արցունքից թաց։
     Աստված այդ տարի շատ էր անաստված։
    
    
    
    
     ԱՆՀԱՅՏ ԿՈՐԱԾԸ
    
     Ինչ անհայտ կորած, անհայտս ո՞րն է,
     Անհայտ կորածի շիրիմը ծովն է՝
     Ձուլված անհունին- ծովն անուն ունի։
     Անհայտ կորածի շիրիմը լեռն է-
     Լեռն անուն ունի, սիրահարվել է
     Նա կյանքում մեկին- սերն անուն ունի։
     Նա մարդ էր հողի ու հողապաշտ էր,
     Անհայտ կորածի շիրիմը դաշտն է,
     Հողը հայրենի- հողն ունուն ունի։
     Անհայտ կորածը ճամփեք է անցել
     Մահ ու արյունի, իր ճամփան պահող
     Մայր է ունեցել- մայրն անուն ունի։
     Հարազատներին ուղարկել է գիր-
     Գիրն անուն ունի, ունեցել է նա
     Հավատարիմ կին- կինն անուն ունի։
     Շառաչել է նա հորդ գետի նման,
     Ելել իր հունից, և մարտի դաշտում
     Ընկել է փառքով- փառքն անուն ունի։
     Երբ նա ձուլվել է հող ու ջրին մեր,
     Ու սրտում պայծառ երազներ ուներ-
     Ի՞նչ անհայտ կորած, անհայտս ո՞րն է։
    
    
    
    
     ԱՍՔ ԱՆՄԱՀՈՒԹՅԱՆ
     Սերմնացանները չվերադարձան...
     Գ. ՍԱՐՅԱՆ
     Սերմնացանները չվերադարձան.
     Կանաչ դաշտերում շող ու շաղ դարձան,
     Լեռների կրծքին՝ ծաղիկներ դեղձան,
     Դարձան հրթիռներ, երկինք խոյացան,
     Երկնի կապույտում ծիածանացան։
     Եվ ջահել էին, ջլապինդ ու ձիգ,
     Այդպես էլ կյանքում ջահել մնացին...
    
     Դարձան լույս, արև, փառքի սերմնացան,
     Կոթող մարմարե, հպարտ հուշարձան
     Ու մեր արյան հետ մեր մեջ մարմնացան։
     Նրանք ձուլվեցին մեր հող ու քարին,
     Մեր ժայռ ու սարին՝ քարափներ դարձան.
     Նրանք ձուլվեցին ճերմակ ամպերին,
     Գարնան անձրևի տարափներ դարձան,
     Նրանք խառնվեցին ծովի ջրերին,
     Կապույտ ծովերում կարապներ դարձան։
    
     Սերմնացանները չվերադարձան...
     Լուրթ ստեպներում ցողոտ ու շողոտ
     Ծաղկանց բույր դարձան, ծփուն արտերում
     Հասկերը շոյող մեղմ զեփյուռ դարձան,
     Ճամփեքի վրա՝ կյանքի կենաց ծառ,
     Հավերժ կարկաչող հուշաղբյուր դարձան,
     Սիրող զույգերի պապակ շուրթերին
     Ջերմ համբույր դարձան։
    
     Չվերադարձան... Մայրերի աչքում
     Հույս ու կարոտի արցունքներ դարձան,
     Թանգարաններում սուրբ հիշատակի
     Մասունքներ դարձան, մեր այգիներում՝
     Զնգացող առու ու տիեզերքում
     Ասուպներ դարձան, մեր քաղաքներում
     Ու շեն գյուղերում փառք ու սխրանքի
     Բարձունքներ դարձան։
    
     Չվերադարձան... Դարձան շանթարգել
     Աշխարհակործան մրրիկների դեմ,
     Դարձան սուրբ երդում, սրբացած հավատ,
     Ծխանների ծուխ, կենացի գավաթ.
     Դարձան պալատ, տուն, անմահության երգ,
     Իրավունք, պատգամ, որ էլ աշխարհում
     Չպայթի երբեք ոչ մի ռումբ, ական.
     Սեր ու կարոտի սրտեր տրոփող
     Անուրջներ դարձան, գետերի վրա
     Ափն ափին կապող կամուրջներ դարձան,
     Զանգի տագնապող ղողանջներ դարձան
     Եվ կամք պողպատե, ոգի անսասան...
     . . . . . . . . . . . . . . . .
     Ասացեք, մի՞թե վերադարձ չէ սա։
     1984 թ.
    
    
    
     ՀԻՐՈՍԻՄԱ
    
     Դու շրթունքներով դժբախտ մայրերի, -
     Որ տեսան այդքան
     Արցունք ու կական, -
     Շարունակում ես նրանց նզովել,
     Ովքեր աշխարհում առաջին անգամ
     ճեղքեցին մահվան միջուկը ահեղ։
    
     Դու խարխափում ես
     Այն զինվորի պես,
     Որի դատարկված ակնախոռոչում
     Խավար է տիրում սև ու դժնդակ,
     Եվ երակներում լալիս է, Ճչում
     Արյունը ճերմակ։
    
     Դու տառապում ես
     Այն բորոտի պես,
     Որ ամեն դեղ ու միջոցից զրկվել,
     Ուզում է գոնե ինչ-որ հնարքով
     Իր հետնորդներին
     Ատոմայինի ճարակից փրկել։
    
     Դու չորանում ես
     Այն բալենու պես,
     Որ արմատները փտել են հողում,
     Եվ կեղևի տակ որդերն են սողում։
    
     Օ՜, Հիրոսիմա,
     20-րդ դարը քեզ կուրացրեց,
     Քեզ խլացրեց 20-րդ դարը,
     Ճակատիդ մահվան սև խարան դրեց
     20-րդ դարը...
     Ոճրագործները 20-րդ դարի
     Այնպես սառնասիրտ
     Ու հաստատակամ
     Վառեցին կրակը այն վիթխարի,
     Որին կարող էր կայսր Ներոնը
     Նախանձել անգամ,
     Եվ քեզ դարձրին քո դռան ու տան-
     Կիսված միջուկի ճառագայթներով
     Հավերժ հաշմանդամ։
    
     Ու դեռ չծնված քառասունհինգին,
     Բայց քառասունհինգի ախտով վարակված
     Կանայք ծնեցին
     Մանուկներ խարկված,
     Մանուկներ և կույր,
     Մանուկներ և խուլ,
     Մանուկներ անգույն,
     Անարյուն, անդեմք,
     Մեռած,
     Կիսամեռ-
     Անմեղ մանուկներ, -
     Դեմքներին խռովք՝
     ժպիտի փոխարեն,
     Շրթներին նզովք՝
     երգի փոխարեն,
     Եվ անե՜ծք, անե՜ծք աչքերում խամրած...
     Օ՜, Հիրոսիմա,
     Դու դժբախտ իմ մայր...
    
     Օ՜, Հիրոսիմա,
     20-րդ դարի խաչակիրների
     Ձեռքով դու խաչված Քրիստոս մի նոր,
     Եվ կա՞ ավելի
     Պատիժ ահավոր,
     Քան այն՝
     կենդանի մահարձան լինել
     Հեգնանքով բախտի,
     Եվ դանդաղ մեռնել ատոմի ախտից։
    
     Օ՜, Հիրոսիմա...
     Դեռ չծնված քո մանկանց անունից,
     Նրանց անունից՝
     Քառասունհինգին ովքեր մոխրացան,
     Որ չեն բացվի՝
     այն ծաղկանց անունից,
     Խեղանդամ արված
     Քո հազարավոր մարդկանց անունից-
     Ելի՛ր,
     Ղողանջի՛ր ողջ աշխարհով մեկ,
     Թնդա՛, որոտա՛ ատոմից ուժգին.
     - Մարդի՛կ,
     Հիշեցե՜ք
     Ու մի մոռացեք
     Դուք Հիրոսիման ու Նագասակին։
    
    
    
     ԱՆՏԵՐ ՏՈՒՆԸ
    
     Պատերի տակին եղինջ է բուսել,
     Խոտի մեջ կորել բակ ու այգին,
     Ճնճղուկները բներ են հյուսել
     Ծռված կտուրի թեքված կռնակին։
    
     Ու տանիքի տակ մատներով անտես
     Նվագում է խենթ քամին իր շվին,
     Եվ ջրհորդանը դատարկ թևքի պես
     Կախվել, պարում է խարխլված քիվին։
    
     Էլ եկող չկա, գնացող չկա,
     Ծիծաղող չկա ու լացող չկա,
     Քանի՞ տարի է, ո՞վ է իմանում,
     Այս տան դուռը մի բացող չկա։
    
     Որտե՞ղ են հիմա տերերը այս տան.
     Խոսեցեք, քարեր, ինչո՞ւ եք լռում։-
     Մի բարի տատիկ մոտենում դանդաղ,
     Ասում է.
     - Նրանք ընկել են կռվում։
    
     Միայն այսքանը։ Ես խոսք չեմ գտնում,
     Վիշտը ողբալու՝ չեմ գտնում բառեր։
     Անտեր տան բակում կանգնել եմ տրտում
     Եվ արտասուքն է աչքիս մեջ սառել։
    
     Բայց արտասուքը ուժ չունի այստեղ,
     Ո՞ւմ է հարկավոր և տրտմությունը։
     Բռունցքվել է պետք սև հողմերի դեմ,
     Որ չկրկնվի այս պատմությունը։
     1984 թ.
    
    
    
     ԵԶԸ
    
     Կա հին մարագը և խոտի դեզը,
     Կալատեղն էլ կա, բայց չկա եզը։
     Եզը ի՞նչ աներ, անցել է դարը,
     Դե եզ է, էլի, գլուխը քարը...
    
     Տրակտորի տված բարիքը ծով է,
     Ատոմի դարում եզ պահողն ո՞վ է։
     Արորի բախտը բերեց այս անգամ,
     Եկան քաղաքից, տարան թանգարան։
    
     - Էքսպոնատ է արորը, - ասին, -
     Պիտի իմանա աշխարհն էդ մասին։
     - Բա ե՞զն, - հարցրին, - ի՞նչ անի անգործ։
     - Եզան համար էլ կա սպանդանոց։
    
     Եզը խեղճ եզ էր, դե ո՞ւմ բողոքեր,
     Վճիռը անբեկ ու անողոք էր։
     Տարան մորթելու, ու չբառաչեց,
     Տարան քերթելու, ու չհառաչեց.
    
     Ականջում արտի շրշյուն-շորորն էր,
     Հոգում մաճկալի հո՜-հորովելն էր։
     Հեռվում մարագն էր ու խոտի դեզը...
     Եվ ոչ ոք չասաց. «Ափսո՜ս է եզը» ։
     1984 թ.
    
    
    
    
    
     ՍԻՐՈ ՏԱՐԻՆԵՐ
    
    
     * * *
     Առանց քեզ օրս դժվար է մթնում,
     Առանց քեզ լորս բունը չի գտնում։
     Առանց քեզ՝ ինձնից շվաքս խրտնում,
     Գնում ուրիշի այգին է մտնում։
     Առանց քեզ հավքս միշտ լուռ է մնում
     Ու ջրաղացս անջուր է մնում։
     Առանց քեզ ինքս ինձնից փախչում եմ,
     Առանց քեզ ես ինձ վառում, տանջում եմ։
     Արի՜, լսու՞մ ես, վառիր ճրագս,
     Ցուրտ է, մրսում եմ, արի՜, կրակս...
     Տունս առանց քեզ համ ու հոտ չունի,
     Քունս առանց քեզ առավոտ չունի։ 1962 թ.
    
    
    
     * * *
     Գյուղից այնդին էր, հեռու հանդին էր,
     Մեր սիրո վկան կանաչ բարդին էր։
     Սիրտս կարոտի խոսքերով լիքն էր,
     Խնամախոսը կապույտ երկինքն էր։
     Ծղրիդն իր անուշ տավիղն էր լարել,
     Ծաղկած մասրենին մեր խաչեղբայրն էր։
     Գետը դափ զարկում, հովը պարում էր,
     Եվ մեր քավորը զնգուն առուն էր։
     Հագիդ ճերմակը քո բոյ-բուսին էր,
     Հարսանքի ջահը լիալուսինն էր։
     Գիշերն իր հրաշք հեքիաթն էր մանել,
     Մեզ պսակողը մեր Շաղասարն էր։
     Եվ լույսը բացվեց երկինքը լուրթ էր,
     Ու մեզ օրհնողը՝ օրհնված արտույտն էր։
    
    
    
     ՍՈՆԱՆ ՊԱՐՈՒՄ Է
    
     Նվագն է թնդում ակումբի բակում,
     Տոն է, գարուն է,
     Զուռնայի ձենը ականջ է ծակում,
     Սոնան պարում է։
    
     Հուզվում, փոթորկվում ու ծափ են տալիս
     Տղերքը ջահել,
     Վահանը տեղում պտույտ է գալիս,
     Ուզում է պարել։
    
     Սոնան ճկվում է, շորորում, նազում,
     Կաքավում արագ,
     Տղերքն իրար են նայում ու ասում.
     - Կրա՜կ է, կրակ։
    
     Խոր ախ է քաշում Մուքելն ալևոր.
     - Հե՜յ, ջահել օրեր,
     Եվ շշնջում է Վահանն ինքն իրեն.
     - Չի սիրում, զո՞ռ է։
    
     Սոնան ժպտում է, հովի պես սահում
     Վահանի մոտով,
     Տղան շիկնում է, փոթորկվում, վառվում,
     Լցվում կարոտով։
    
     Նվագն է թնդում ակումբի բակում,
     Տոն է, գարուն է,
     Զուռնայի ձենը ականջ է ծակում,
     Սոնան պարում է։
     1958 թ.
    
    
    
     * * *
     Կնոջս՝ ԱՄԱԼԻԱՅԻՆ
     Քոնն են աշխարհի ծաղիկները պերճ
     Ու կարկաչները այս գետակների,
     Քոնն են սրտերի կրակներն անշեջ,
     Աստղերի լույսն ու ժպիտն արևի։
     Քոնն են ծովերի կապույտ անհունը,
     Այս պուրակները,
     Այս պուրակներում անվերջ կարկաչող
     Շատրվանների խելառությունը,
     Եվ խանութների ցուցափեղկերի
     Շքեղությունը,
     Այս մաքուր ձյունը,
     Որ որակում ենք այլ խոսքով՝ անբիծ,
     Եվ այս աշունը,
     Որ արցունքներ է քամում թուխ ամպից,
     Այս ժպիտները, այս պարզկա օրը...
     Քոնն են բոլորը։
     Քոնն են, քեզ համար.
     Իսկ ես, անգինս,
     Ես ի՞նչ եմ ուզում.
     Ուզում եմ լինես աշխարհում իմըս,
     Ուզում եմ լինես իմ հոգու սյունը,
     Ինձ խենթացնող երջանկությունը,
     Իմ տեղը, տունը...
     Թե չէ՝ ինչի՞ս է
     Հարստությունը։
    
    
    
     ՆԱՆԱՐԸ ԵԿԱՎ...
    
     Նանարը եկավ՝ արտը կանաչ էր,
     Ինքը արտի մեջ կարմիր կակաչ էր,
     Ձայնը աղբյուրի զնգուն կարկաչ էր,
     Ժպիտն արևից պոկված ճաճանչ էր։
    
     Նանարը եկավ՝ օրվա կեսին էր,
     Ջրից էր գալիս, կուժը ուսին էր,
     Ծամթելը թաց էր, ցողը հյուսին էր,
     Հագի ատլասը բոյ ու բուսին էր։
    
     Նանարը եկավ՝ կրակ ու հուր էր,
     Կուրծքը երկնային դրախտի դուռ էր,
     Կժինը զուլալ աղբյուրի ջուր էր,
     Արտակը նայեց ու միտքը ծուռ էր։
    
     Նանարը եկավ՝ մի քիչ քրտնած էր,
     Սարի եղնիկի նման խրտնած էր,
     Մաղախում կարագ ու լավաշ հաց էր,
     Արտակը ժպտաց՝ ժպիտը խայծ էր։
    
     ...Նանարը գնաց՝ այտը շիկնած էր,
     Մի աչքում արցունք, մի աչքում լաց էր,
     Ծամթելը կորել ու ծունկը բաց էր,
     Ա՛խ, Արտակ տղան ի՜նչ անաստված էր։
    
     Նանարը գնաց՝ սիրտը բարակ էր,
     Ժպիտը հանգած մոմի ճրագ էր,
     Կանաչ թեղու տակ կուժը դատարկ էր,
     Էս ի՜նչ կրակ էր, էս ի՜նչ կրակ էր։
    
    
    
    
     ՀԱՐՍԱՆԻՔ
    
     Լուսաբացի հետ շառաչեց զուռնան,
     Գյուղը աղմկեց լուսաբացի հետ,
     Լուսաբացի հետ դհոլը թնդաց,
     Երգը կարկաչեց լուսաբացի հետ։
    
     Մակար տղերքը կանչեցին իրար.
     - Եկե՜ք, գնում ենք հարսի հետևից, -
     Խաչեղբայրը և ջահել քավորը
     Եկան բռնեցին փեսայի թևից։
    
     Աղջիկները և ջահել հարսները
     Զարդարեցին ու զուգեցին հարսին.
     - Բախտավոր լինես, երջանիկ լինես,
     Նամուսով լինես, ազիզ ջան, - ասին։
    
     Փոքրերն ու մեծերն իրար խառնվեցին.
     - Հարսը բերու՜մ են, հարսը բերու՜մ են։-
     Դուդուկը անուշ հա գեղգեղում էր,
     Դհոլը թնդում, զուռնան գերում էր։
    
     Հարսի ոտքի տակ ափսե դրեցին՝
     Ոտնագալուստդ թող լինի բարի,
     Մակարապետը բարակ ճիպոտը
     Թափ տվեց օդում՝ «Հարսը թո՛ղ պարի» ։
    
     Եվ շորորալեն հարսը թևերը
     Ձգեց նազանքով, իր պարը պարեց,
     Կեսրարը շոյեց երկար բեղերը,
     Կեսուրը վիզը դռնից երկարեց։
    
     Թամադան եկավ, բռնեց իր տեղը,
     Կոկորդը մաքրեց, ժպտաց առնացի.
     - Խմենք մեր երկու ծաղկի կենացը,
     Ցանկանք ծերանան կյանքում մի բարձի։
    
     Զուռնան շառաչեց, դհոլը թնդաց,
     Դուդուկը նորից անուշ գեղգեղաց,
     Տղայի հայրը ծուլ եղավ, խնդաց.
     - Քեֆ պիտի անենք մինչև լուսաբաց։
    
     Եվ հողմի նման ջահել տղերքը
     Սուրացին մեջտեղ. պարել է՝ պարենք...
     Թամադան կորցրեց իր մտքի թելը
     Ու գոռաց. «Տղե՜րք, համը չհանեք» ։
    
     Եվ հարսանիքը ձգվեց, երկարեց,
     Գնաց դեմ առավ աքլորականչին.
     Հետո զուռնաչին հոգնած հորանջեց,
     Դհոլչին ննջեց՝ դհոլն ականջին։
    
     Հարսը և փեսան ձեռք-ձեռքի տված
     Ելան, հեռացան անշշուկ, անձայն։
     Լուսինը թաքնվեց ամպի ետևում
     Եվ լուռ ժպտացին աստղերը արծաթ։
    
    
    
     * * *
     Չսասանեց ինձ հողմը խենթ,
     Չտապալեց ոսոխը ինձ,
     Ես ծովացա ծովերի հետ,
     Շառաչեցի ցասումնալից։
     Մրրիկը ի՞նչ էր՝ եկավ անցավ,
     Ի՞նչ էր արկի որոտն իմ դեմ
     Շանթերի դեմ ահեղաձայն
     Ես շանթ էի ու շանթարգել։
     Գլխիս ձյուն ու կարկուտ տեղաց,
     Կարկուտն ի՜նչ է, տվի անցա,
     Գինու թասին չեկա մեղա,
     Խմեցի ու առյուծ դարձա...
     Բայց չգիտեմ, այս ո՞նց եղավ՝
     Կնոջ առջև ես խեղճացա։
     1984 թ.
    
    
    
     ԵՍ ՋԱՀԵԼ ԷԻ
    
     Ես ջահել էի, տասնութ տարեկան,
     Քթիս տակ մազը նոր էր ծլել դեռ,
     Սիրահարվեցի մի լավ աղջկա,
     Գյուղում այդ մասին ոչ ոք չգիտեր։
    
     Եվ նա քույր ուներ՝ ճիշտ իրեն հանգույն,
     Ինչպես որ միջից կիսած մի խնձոր...
     Գիշեր էր ամռան, առուն էր զնգում,
     Վերից լուսինը ժպտում մեղրածոր։
    
     Ես լուսամուտից թաքուն մտա ներս,
     Կիսամութի մեջ գրկեցի նրան,
     Ապտակը դեմքիս շառաչեց այնպես,
     Որ աչքերիցս շեկ կայծեր թռան։
    
     Մեղապարտի պես ես կանգնել շվար,
     Իսկ նա քրքջում, ձեռ էր առնում ինձ.
     - Մի՞թե կույր ես դու, այ խեղճ սիրահար,
     Որ չես տարբերում ինձ քո սիրածից։
    
     Ես ջահել էի, տասնութ տարեկան,
     Քթիս տակ մազը նոր էր ծլել դեռ...
     Ջահելությունս ուր է թե ետ գար
     Եվ այս սխալը նորից կրկնվեր։
     1984 թ.
    
    
    
     ԱՅՍ ՈՒՇ ԳԻՇԵՐԻՆ
    
     Այս ուշ գիշերին փախել է քունս,
     Չգիտեմ, թե ում դռներն է թակում,
     Չգիտեմ՝ մտել որ հավքի բունը,
     Ինձ երազիս մեջ թողել է անքուն։
    
     Այս ուշ գիշերին մի անմիտ ծղրիդ
     Թողած դաշտերն ու անտառները մեր,
     Թռել մտել է իմ պատուհանից
     Եվ ականջիս տակ իր երգը զլել։
    
     Այս ուշ գիշերին մեր Խումար եզը
     Ինձ մոտ է եկել հուշերիս կալից,
     Ծռել է լծից կոշտացած վիզը
     Ու հարցնում է իմ քեֆ ու հալից։
    
     Այս ուշ գիշերին մի քնքուշ աղջիկ
     Ցողոտ ձեռքերով իմ դուռը բացել,
     Ժպիտը պահած աչքերում վճիտ,
     Ասում է՝ արդյոք ինձ չե՞ս մոռացել։
    
     Այս ուշ գիշերին Մանուշակ տատս
     Երկար ճամփա է կտրել ու եկել,
     Եկել ասում է՝ ասա ինձ, ջանս,
     Այդ ինչո՞ւ այդպես վաղ ես ճերմակել։
    
     Այս ուշ գիշերին եկել հայրս ծեր՝
     Հողոտ ոտքերով և բահը ուսին.
     - Վեր կաց, - ասում է, - քնով ես անցել,
     Մեր բոստանները թողել ո՞ւմ հույսին։
    
     Այս ուշ գիշերին խելառ մի տղա
     Ինձ է կանչում մեր Խամուտի սարից.
     Ասում է՝ ես քեզ գտել եմ ահա,
     Որտե՞ղ ես կորել դու այսքան տարի։
    
     Քո տեղն այստեղ է՝ լեռները կապույտ,
     Անտառները բիլ, դաշտերը բեհեզ,
     Ուր արծիվները երկինքներ չափում,
     Գետերն են վիճում քարափների հետ։
    
     Այս ուշ գիշերին փախել է քունս
     Ու նետել է ինձ գիրկը հուշերիս,
     Ինձ հյուր է եկել պատանությունս
     Եվ քունս խլել այս ուշ գիշերին։
    
    
    
     Ո՜Վ ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ
    
     Թե աստված իրոք արարել է քեզ
     Ադամի կողից՝ այդպես նուրբ ու ձույլ,
     Այդպես հողեղեն, հիասքանչ այդպես -
     Հավատացյալի երկյուղով մի սուրբ
     Երկրպագում եմ ես այդ աստծուն։
    
     Թե դու բոցն ես այն փողի եղեգան,
     Որ ծնեց մանուկ մի հրագանգուր,
     Հուր պսակ գլխին, աչքերն արեգակ -
     Չոքում եմ դեմդ ես քուրմի հանգույն
     Եվ խունկ եմ վառում քո ոտքերի տակ։
    
     Թե դու ես իրոք այն աստվածուհին,
     Որին հեթանոս նախնիները մեր
     Կոչեցին սիրո հրաշք Աստղիկ -
     Քո վեհությանը թույլ տուր խոնարհվել,
     Օրհնել ծնունդը քո սքանչելի։
    
     Թե դու ես իրավ ուժն այն ամեհի,
     Որ շանթերի դեմ դառնում շանթարգել,
     Աշխարհն է փրկում դավից ու մահից -
     Պատրաստ եմ կյանքս պարգևելու քեզ,
     Ո՜վ հերոսամայր, ո՜վ զարմանալի։
     1984 թ.
    
    

    

    

    
ՀԱՍՈՒՆ ՏԱՐԻ
    
    
     * * *
     Այդ ես չեմ երգում, երգում է հովը,
     Զեփյուռն է արտի վարսերը շոյում,
     Այդ գետն է երգում, երգում է ծովը,
     Մեր աղբյուրներն են կարկաչում ձորում։
    
     Այդ կաղնիներն են հպարտ շառաչում,
     Կայծակն է ցոլում ամպերից մթին,
     Այդ ծղրիդներն են դաշտերից կանչում,
     Զեփյուռն է խաղում լեռան գագաթին։
    
     Այդ արտույտներն են կախվել երկնքից
     Ու ջրվեժներն են ծկլթում կիրճում,
     Մի՞թե չեք լսում, այդ եղնիկներն են
     Անտառի խորքում այդպես բառաչում։
    
     Այդ ես չեմ երգում, երգում է առուն,
     Գետակն է ձորում թմբուկն իր զարկում,
     Այդ տերևներն են խշշում անտառում,
     Քամին է մեր տան փեղկերը թակում։
    
     Այդ աղջիկներն են, լսո՞ւմ եք նրանց,
     Երգում են սիրո, կարոտի մասին,
     Այդ ծաղիկներն են շշնջում կամաց,
     Ողկույզն է դողում խաղողի վազին։
    
     Այդ սիրուց մերժված տղաներն են մեր՝
     Սիրածի համար այդպես հառաչում,
     Այդ մայրն է խոսում կորած որդու հետ,
     Այդ մանուկներն են անհոգ քրքջում։
    
     Այդ ես չեմ երգում... Ես անտառներից
     Շշուկ եմ պոկում կարոտով անանց,
     Աղմուկն եմ բերում մեր գետակների
     Եվ առանց վարձի բաժանում մարդկանց։
    
     Ես սիրահարված պատանու նման
     Լուսացնում եմ գիշերներն անքուն,
     Ու լսում եք դուք երգերն այս հիմա
     Եվ դուք կարծում եք այդ ես եմ երգում։
     1963 թ.
    
    
    
     ԻՄԱՍՏՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻ
    
     Հիսուն տարին, ասում են,
     Իմաստության տարի է,
     Հիսուն տարում, ասում են,
     Մարդիկ անչափ բարի են.
     Թիկն են տալիս բազմոցին,
     Անցած օրերն են հիշում,
     Կարմիր-կանաչ մանկության
     Սար ու ձորերն են հիշում,
     Իրենց նախկին սերերի
     Օրոր-շորորն են հիշում,
     Կանաչ բեհեզ հանդերի
     Թխլիկ լորերն են հիշում...
    
     Եվ հիշում են, հիշում են,
     Մայրական սուրբ օրհնանքի
     Անուշ բառերն են հիշում,
     Հեռվից կանչող ճամփեքի
     Ծաղկած ծառերն են հիշում,
     Իրենց ջահել օրերի
     Խրոխտ պարերն են հիշում,
     Եվ պատրանք ու հուշ դառած
     Երազ յարերն են հիշում,
     Հետո ապուպապերի
     Շիրմաքարերն են հիշում։
    
     Եվ հիշում են, հիշում են,
     Կռիվ տարին են հիշում,
     Եզը չոքած հերկի մեջ,
     Կամը կալին են հիշում,
     Ապին գնաց, լուր չկա,
     Տատիկի սուգն են հիշում,
     Փողոցներում գալարվող
     Բորանն ու բուքն են հիշում,
     Գտած ինչ-որ հրաշքով՝
     Կորեկի հացն են հիշում,
     Եվ այրերին սպասող՝
     Մայրերի լացն են հիշում...
     Հուշը հուշին դարսում են,
     Հուշը չար ու բարի է...
     Հիսուն տարին, ասում են,
     Հասուն մտքի տարի է։
     6 հունվարի, 1982 թ.
    
    
    
     Ի Ն Ձ
    
     Այս ծերանալը ինչպե՞ս է լինում.
     Աշունը գլխիդ եղյամ է դնում,
     Մի կարմիր-կանաչ գարուն ես հիշում,
     Եվ հուշերիդ մեջ ամառն է խշշում,
     Բայց հին իլիկով նույն թելն ես մանում՝
     Տեսե՜ք, ջահել եմ ու չեմ ծերանում.-
     Սիրուն կին տեսնում՝ խոր ախ ես քաշում,
     Չէ, «ախս» ո՞րն է, հոգի ես մաշում,
     Մտքում հազար մի նամակ ես գրում
     Ջիվան օրերիդ թառլան սիրուհուն,
     Եվ գլուխդ ես գովում զօր-գիշեր՝
     Է՜հ, քանիսին եմ ես կյանքում մերժել...
     Ձեռքովդ եկածն այդ է, ի՞նչ անես,
     Էլ տակիդ Քուռկիկ Ջալալի չունես,
     Քուռկիկ Ջալալուն հարմար թամբ չունես,
     Էլ առաջվա պես ուժ ու թափ չունես,
     Որ կրակ կտրած՝ անձրև ու ձյունին
     Գնաս հասնես քո Խանդութ Խաթունին։
    
     Այս ծերանալը ինչպե՞ս է լինում.
     Քո լռության հետ մենակ ես մնում,
     Մի երկու բաժակ գինուց հարբում ես,
     Հուշ-պատրանքներով դու քեզ խաբում ես,
     Քո այդ մանկության ճամփեքն ես չափում,
     Ուր կաղնիներն են հպարտ սոսափում.
     Հին երազներդ իրար ես խառնում,
     Մի քաղցր խոսքից երեխա դառնում,
     Երեխայի պես հրճվում ու ճչում,
     Երազից խաբված տեղից վեր թռչում...
     Եվ հետո աչքիդ էլ քուն չի գալիս,
     Միտքդ նորից ես հուշերիդ տալիս,
     Հուշերի թևով հեռուն ես թևում,
     Լեռներ ես պատռում, երկինք ես ձևում,
     Ու հանկարծ հիշում՝ շատ ես ուշացել,
     Ջահելությունդ վաղուց է անցել...
    
     Այս ծերանալը ինչպե՞ս է լինում.
     Մտքիդ թելերից գորգեր ես հինում,
     Մեկ-մեկ տրտնջում, մեկ-մեկ փնթփնթում,
     Բան ես կորցրել, իբր չես գտնում,
     Այն ես հավանում, այս չես հավանում,
     Եվ քո ասածն ես հա առաջ տանում.
     Բայց տեղն է գալիս՝ սիրտդ բարակում,
     Կնոջդ անգամ դու չես առարկում,
     Այնպես ես նրան «հոգի», «ջան» ասում,
     Որ աղջկա պես ժպտում է, նազում...
     Էլ ի՞նչ ես ուզում.
     Թառլան կին ունես,
     Ու ինքդ քո մեջ ջահելանում ես,
     Էն նախկին սիրով վառվում, հալվում ես,
     Հալվում, ծալվում ես,
     Ծալվում, կես լինում...
     Ծերանալն ահա այսպես է լինում։
     1982 թ.
    
    
    
     Աղջկաս՝ ՆԱՐԻՆԵԻՆ
     Քանի կողքիս ես, ինձանից անմաս,
     Հոգուս սատար ես ու սրտիս հենակ,
     Հավք ես, կթռչես մի օր, կգնաս,
     Բույնդ կհյուսես ուրիշ հարկի տակ,
     Բայց նորից քո հին բույնը կհիշես,
     Իմ գլխի ճերմակ ձյունը կհիշես։
    
     Սիրավառ սիրտս քեզ ոսկե սինի,
     Օրհնում եմ ճամփադ ես գորովանքով,
     Գարնանամուտդ թող ծաղկով լինի,
     Ամառնամուտդ՝ բերք ու բարիքով,
     Ուր էլ որ լինես՝ քո տոհմին մնաս
     Եվ քո հայրական տունը չուրանաս։
     1982 թ.
    
    
    
     Աղջկաս՝ ՆՎԱՐԴԻՆ
     Ծաղկում, բացվում ես,
     Իսկ ես խարկվում եմ,
     Կյանքով լցվում ես,
     Ես ճերմակում եմ։
     Դու կարկաչում ես,
     Ես ցամաքում եմ,
     Դու կանաչում ես,
     Ես դատարկվում եմ։
     Դու զորանում ես,
     Ես կորանում եմ,
     Դու նորանում ես,
     Ես չորանում եմ։
     Դու բոցկլտում ես,
     Իսկ ես հալվում եմ,
     Զնգում, հորդում ես,
     Իսկ ես ծալվում եմ։
     Ծիածանվում ես,
     Իսկ ես հանգչում եմ,
     Դու բարձրանում ես,
     Իսկ ես իջնում եմ։
     Դու հուր ես տալիս,
     Իսկ ես ձյունում եմ,
     Դու նոր ես գալիս,
     Իսկ ես գնում եմ։
     Օ՜, աղջիկ, իմ լույս,
     Հոգուս երկինք մով,
     Քեզ բարի գալուստ,
     Ինձ՝ գնաս բարով։
     1982 թ.
    
    
    
     ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
    
     Երջանկությունը դա քո առաջին
     Քայլերն է երեր՝ սեղանից՝ աթոռ,
     Ձեր բակով հոսող առվակն է վճիտ,
     Մորդ օրորը ջերմ ու սիրաթով։
    
     Երջանկությունը՝ դա քո առաջին
     Ժամադրությունն ու սերն է առկա,
     Երբ դու առաջին անգամ քո կյանքում
     Համբուրեցիր այն քնքուշ աղջկան։
    
     Երջանկությունը այն է, որ գտար
     Քո՛ ճանապարհը այս մեծ աշխարհում,
     Հասկացար, որ լեռն ունի վեհ կատար
     Եվ թևեր ունես՝ թռչելու հեռուն։
    
     Երջանկությունը քո մաքուր խիղճն է,
     Անկեղծությունը՝ հանդեպ քո խղճի,
     Հարազատ որդուդ անդրանիկ ճիչն է
     Եվ թոթովանքը նրա առաջին։
    
     Երջանկությունը այն է, որ գիտես՝
     Ինչի համար ես ապրում, պայքարում,
     Քո նպատակն ու երազներն ունես
     Եվ հայրենիքիդ պարտք ունես տալու։
    
     Երջանկությունը դա օդից կախված
     Շքեղ դղյակ չէ խաղաղ ու անդորր,
     Ոչ էլ պատահմամբ գտած ինչ-որ գանձ
     Կամ պաշտոնական փափուկ բազկաթոռ։
    
     Երջանկությունը քո տնկած ծառն է,
     Քո ցանած արտն է, եռանդդ անհուն,
     Քո ձեռքով տաշած այն գլխաքարն է,
     Որ տան պատերը ամուր է պահում։
    
     Երջանկությունը այն է, որ մարդկանց
     Սրտանց մաղթելու «բարի լույս» ունես,
     Քեզ համար սիրուց տրոփող սիրտ կա
     Եվ ինչ-որ մի տեղ սպասում են քեզ։
    
     Երջանկությունը դա այն է, որ դու
     Եվ կարողանաս ըմբոստ շառաչել,
     Լինես լավ ընկեր և թիկունք մարդու,
     Քո ապրած կյանքի համար չամաչես։
    
     Երջանկությունը իրավունքն է քո
     Աներկբայելի, քեզ հետ է ծնվել,
     Այն, որ կարող ես քո ապրած կյանքով
     Եվ ուրիշներին երջանկացնել։
    
    
    
     * * *
     Պոետներին մեծարել են,
     Տվել փառք ու պատիվ անծիր,
     Պոետներին քարկոծել են
     Նենգ ու նախանձ փարիսեցիք։
    
     Պոետներին զրպարտել են
     Հուդաները փողի գերի,
     Պոետներին բանտարկել են,
     Գնդակել են պոետներին։
    
     Դափնիներ են դրել կանաչ
     Պոետների սեգ ճակատին,
     Ձեռքը խոթել ատրճանակ,
     Հրավիրել մենամարտի։
    
     Պոետներին խարանել են,
     Վառել նրանց երգերն ընտիր,
     Պոետներին դարանել են
     Դանտեսները բախտախնդիր։
    
     Պոետներին տվել թևեր
     Ու մղել են խոյանքների,
     Պոետներին սիրահարվել
     Ու լքել են պոետներին։
    
     Պոետներին հայհոյել են,
     Հալածել են ու այպանել,
     Պոետները զենքը ձեռքին
     Հայրենի հողն են պաշտպանել։
    
     Պոետները չեն նահանջել
     Ու չեն եղել փառքի գերի,
     Փառքը ինքն է վստահորեն
     Եկել գտել պոետներին։
    
    
    
     * * *
     Այս վազերը իմ ձեռքով եմ տնկել
     Եվ ինչ գնով եմ երաշտից փրկել։
     Թե դառն է մի քիչ իմ այս մաճառը,
     Դուք ներող եղեք, ես եմ պատճառը։
     Վատ մարդկանց ձեռքից շատ եմ դառնացել
     Եվ մաճառիս է դառնությունն անցել։
     1984 թ.
    
    
    
     * * *
     Այս շքերթներից հոգնել եմ արդեն
     Ու ձանձրացել եմ ճառերից դատարկ։
     Ճառ է հաղորդում ռադիոն երգի տեղ,
     Վալսի փոխարեն՝ աղմուկ-աղաղակ։
    
     Կուռքը տապալվել, բայց մի ուրիշ կուռք
     Կանգնել է ահա նույն պատվանդանին,
     Շողոքորթների ոհմակն ահարկու-
     Կրկնում է նորից պատմությունը հին։
    
     Ի՜նչ դիֆիրամբներ և ի՜նչ ցնծություն,
     Թերթերում՝ ծափեր, եթերում՝ ծափեր,
     Անմիտ ծափերն այս մեզ ու՞ր են տանում,
     Այդ ո՞ւմ ենք ուզում ծափերով խաբել։
    
     Այս շքերթներից հոգնել եմ արդեն
     Ու ձանձրացել եմ ճառերից դատարկ-
     Լեզուս հատեցե՜ք՝ չշողոքորթեմ,
     Կտրեցե՜ք ձեռքս՝ որ էլ ծափ չտամ։
    
    
    
     ՈՒԹՆՅԱԿՆԵՐ
    
     1.
     Ջան ես ասում, ես հալվում եմ-
     Դե քո ջանը ո՞նց կլինի,
     Դու ժպտում ես, ես վառվում եմ,
     Սրտիս բանը ո՞նց կլինի.
     Իմ գրկի մեջ տենչում ես ինձ,
     Իմ գրկի մեջ հոգիս հանում,
     Իմ գրկի մեջ ինձ դավում ես,
     Դավաճանը ո՞նց կլինի։
    
     2.
     Ինչո՞ւ համար ահ ու դավով
     Դարը այսքան բարդացնել,
     Չէ՞ որ կյանքում երկրորդ անգամ
     Մենք չենք կարող նորից ծնվել.
     Խելոքները երբ անզոր են
     Միտք-մտքի տալ, դատել արդար,
     Հիմարներին ի՞նչ է մնում՝
     Հողագունդը պայթեցնել։
    
     3.
     Այդ ո՞ւր է ուզում հասնել տգետն այս-
     Սրան ու նրան անվերջ բոթելով,
     Մարդիկ հո մորից կուզիկ չեն ծնվում,
     Կուզիկանում են քիթը խոթելով.
     Բայց կյանքն ունի իր օրենքը անխախտ,
     Իր դատը ունի ու դատաստանը.
     Աստիճաններից նա է գլորվում,
     Ով բարձրանում է շողոքորթելով։
    
     4.
     Մեծ լոռեցուն
     Երգիչներ եկան, երգիչներ անցան,
     Մեր փառքի սյունն ու գերանը դու ես,
     Որքան առուներ գետեր չդարձան,
     Ծով հասած գետի մերանը դու ես։
     Հազարան բլբուլ դու մեր դպրության,
     Դարավոր կաղնի դու մեր անտառի,
     Դու մեր տենչերի ու սրտերի ձայն՝
     Մեր երգի ոսկե բերանը դու ես։
    
     5.
     Մի գիշեր մնամ՝ մեր հանդում մնամ,
     Հերանց գնացող մեր արտում մնամ,
     Ծղրիդների հետ, ա՜խ, արթուն մնամ,
     Մի գիշեր մնամ՝ թող անտուն մնամ։
     Մի գիշեր լսեմ շշուկն արտերի,
     Մի գիշեր ըմպեմ բույրը վարդերի,
     Մի գիշեր մնամ քո սիրուն ծարավ
     Ու սիրահարված քո գիրկը դառնամ։
    
     6.
     Ես իմ երգերով զարմացնեմ ո՞ւմ,
     Ո՞նց զարմացնեմ սրտերին անառ,
     Երբ նորություն չէ մեր այս աշխարհում
     Սոխակի երգը՝ սոխակի համար։
     Ահա և քեզ կին, ահա և գինի,
     Կյանքը՝ խաս պարտեզ, աշխարհը՝ գարուն...
     Բայց ամեն սիրող Մեջնուն չի լինի,
     Ամեն թաս բռնող Խայամ չի դառնում։
    
     7.
     Մի գնա, անգին, մի քիչ էլ մնա,
     Թող որ ականջիս մի ճիչ էլ մնա,
     Մի քիչ էլ մնա, որ տանջես մի քիչ,
     Քո այդ սուրբ խաչով ինձ խաչես մի քիչ,
     Մի քիչ էլ մնա՝ հառաչեմ մի քիչ,
     Ափերից ելնեմ, շառաչեմ մի քիչ...
     Քո խանդ ու դավից ինձ փրկիչ մնա,
     Անգին մի գնա, մի քիչ էլ մնա։
    
     8.
     Խրատ էի կարդում ցինին,
     Բայց չլսեց, թռավ գնաց,
     Գայլը լսեց հորդորանքս,
     Սակայն գառս առավ-գնաց.
     Գող ագռավը հիսուն տարի
     Աշակերտեց Սոկրատեսին,
     Բայց այդպես էլ ամբողջ կյանքում
     Նա լեշակեր ագռավ մնաց։
    
     9.
     Մեկն էլ գնաց իմ շեն գյուղից,
     Սրտիս մի քար ծանրացավ,
     Ապուպապիս շիրմի կողքին
     Մի շիրիմ էլ բարձրացավ։
     Մի խնձոր էլ պոկվեց ճյուղից,
     Մի երազ էլ մոխրացավ,
     Մեկն էլ գնաց մեր շեն գյուղից՝
     Սրտիս մի քար ծանրացավ։
    
    
    
    
     ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԴԱՍԻՆ
    
    
     ՄՈՑԱՐՏԻ ՄԱՀԸ
    
     Սրինգը ճչաց ու զնգաց ծնծղան,
     Ջութակն հեկեկաց արծաթ արցունքով,
     Ամբողջ կոկորդով շեփորը ճղղաց,
     Գալարափողը փնթփնթաց դժգոհ։
     Լռեց ֆլեյտան՝ կոկորդում արցունք
     Եվ թավջութակը հառաչեց երկար.
     Գալարվեց հողմը դատարկ փողոցում...
     Վոլֆգանգ Ամադեյ Մոցարտը չկա։
    
    
    
     ԲՈԼՈՐԻՑ ԲԱՐՁՐ
    
     Հաղթահասակ էր Մյուրատն Հովակիմ,
     Մազերը գանգուր, աչքերը լազուր,
     Երբ Նապոլեոնը կանգնում էր կողքին,
     Հազիվ էր նրա ուսերին հասնում։
    
     Եվ Բոնապարտը նեղվում էր մտքում՝
     Մյուրատն իրենից ո՞նց բարձր լինի, -
     Միշտ որոնում ու մի քար էր գտնում,
     Հպարտ, փառահեղ կանգնում էր քարին։
    
     Ահա մի անգամ Մոդենայի տակ,
     Երբ Նապոլեոնը կանգնած էր քարին -
     Գալիս է հեռվից ինչ որ սուրհանդակ,
     Հարցնում՝ կայսրն ո՞վ է ձեզանից։
    
     Մարշալ Մյուրատը իբր չի լսում,
     Եկվորը կրկնում է իր հարցը նորից,
     Եվ Մյուրատն այստեղ ժպտում է, ասում.
     - Նա, որ բարձր է կանգնած բոլորից։
    
    
    
     ՊԱՏԿԵՐ
    
     Հռոմն էր վառվում։ Նայեց բարձունքից
     Կայսր Ներոնը վառվող Հռոմին
     Եվ աղաղակեց զվարթ, ցնծագին.
     - Օ՜, հիասքանչ պատկեր է սա մի։
     - Իրավ, նայեցե՛ք, ո՜վ ազնիվ այրեր, -
     Գոչեց այլայլված սենատոր մի ծեր, -
     Այսքան հիասքանչ, գեղեցիկ պատկեր
     Կարող է միայն կայսրը ստեղծել։
    
    
    
     ՊԱՏԱՍԽԱՆ
    
     Պուշկինին ասաց մի պալատական.
     - Վերջապես գոհ է ձեզնից մեր արքան,
     Կարող եմ ասել, տիրակալը մեր՝
     Ձեր նոր պոեմը շատ է հավանել։
     Եվ պատասխանեց Պուշկինը այսպես.
     - Մեր թագավորին ճանաչում եմ ես.
     Այդ օրը, անշուշտ, կամ շատ է կոնծել,
     Կամ էլ կարդացել ու չի հասկացել։
    
    
    
     ԲԱԹՈՒ ԽԱՆ
    
     Մեծ ավազակ էր ու մեծ սրիկա
     Այս Բաթու խանը խորամանկ ու նենգ,
     Ինչ երկրներ էլ նվաճում էր նա,
     Թողնում էր մի հետք։
     Բճեր էր թողնում օտար կանանցից,
     Իր նման ճարպիկ, նեղաչք աղվեսներ,
     Հրաման արձակում երեք տարի անց.
     - Գնանք հավաքենք զավակներին մեր։
     Հրով ու սրով գալիս են ջարդում,
     Թալանում, վառում ու անում գերի,
     Մեղքը ջարդվողի վրա են բարդում.
     - Դուք ո՞նց գողացաք մեր զավակներին։
     Բճերի մայրերն ի՞նչ պատասխան տան,
     Նամուսի հարց է, դժվար է բանը։
    
     Մեծ զորավար էր ու մեծ սրիկա
     Խորամանկ ու նենգ այս Բաթու խանը։
     1985 թ.
    
    
    
     ԴԻՈԳԵՆԵՍ
    
     Նա շատ քիչ բան էր աշխարհից ուզում՝
     Թեկուզ դեն նետած տակառ մի դատարկ.
     Որ անձրևներին չթրջվի դրսում,
     Տոթին չվառվի բարկ արևի տակ։
     Իսկ ինչո՞վ է վատ՝ տակառում քնել,
     Ինչպես խրճիթում՝
     հանգիստ,
     փառավոր,
     Երբ կարելի է բռով ջուր խմել,
     Ավելորդ թասը ո՞ւմ է հարկավոր։
     Մեծ փիլիսոփան այսպես էր ապրում
     Ու բավարարվում աստծո տվածով,
     Ոչ ոքի առջև գլուխ չէր ծռում,
     Դռներ չէր ծեծում անձնական հարցով։
     Մեծավորներին նա չէր դրվատում,
     Կանանց ետևից նա քարշ չէր գալիս,
     Մի կտոր չոր հաց, բուռ ոսպ էր ուտում,
     Խեղճերին ձրի խորհուրդներ տալիս։
     Իսկ ի՞նչ էր ուզում նա ապացուցել
     Տեր ու ստրուկի իր դժվար դարում, -
     Որ խելոք միտքը կարող է նաև
     Ծնվել մի ինչ որ լքված տակառում։
     1984 թ.
    
    
    
     ՊԱԳԱՆԻՆԻ ԵՎ ՊՐՈՄԵԹԵՎՍ
    
     Ճակատագրի ի՜նչ նմանություն
     Պագանինիի և Պրոմեթևսի,
     Մեկը կրակ էր պարգևում մարդուն
     Ու արժանանում զայրույթին Զևսի,
     Մյուսն անմահ հնչյուններ կորզել
     Եվ իր ջութակով աշխարհն էր ցնցում,
     Մեկն առասպելի անգո հերոս էր,
     Մյուսն հասարակ մի մահկանացու,
     Մեկին աստված է բիրտ ժայռին գամել
     Անարդարության շղթաներով ձույլ,
     Մյուսին նախանձ միջակությունն էր
     Գիշեր ու ցերեկ անվերջ հալածում։
     Եվ նույնն էր տենչը երկուսի սրտում՝
     Ծառայել մարդուն խղճով անբասիր.
     Ճակատագրի ի՜նչ նմանություն
     Պագանինիի և Պրոմեթևսի։
     1984 թ.
    
    
    
     ԴՈՆ ԿԻԽՈՏ
    
     Դեմս կանգնել ես ահա դու նորից՝
     Քո ասպետական կեցվածքով տոչոր,
     Ռոսինանտով քո, որ ընկել հալից,
     Բայց դեռ վարգում է դարերի միջով։
     Հուզված ես, գիտեմ, գուցեև դժգոհ,
     Որ քո դարն այդպես էլ չհասկացավ
     Եվ չգնահատեց սխրանքները քո,
     Չձոնեց փառքիդ մարմարե արձան։
     Սակայն փառք էիր դու տենչում մի՞թե,
     Հարկավո՞ր էր քեզ բեռը այդ հետին,
     Երբ սուրում էիր հողմաղացի դեմ՝
     Ազնիվ մղումով խիզախ ասպետի։
     Ընդդիմանալով ծաղրուծանակին,
     Արհամարհելով հեգնանքը այրող,
     Դու փորձում էիր ետ բերել կրկին
     Դարն հանդուգների... նիզակիդ ծայրով։
     Այս արևի տակ ո՞ր խելագարն է
     Եղել քեզ նման այդքան հանճարեղ,
     Ո՞ր ցնորվածը, ո՞ր մտագարն է
     Աշխարհին այդքան ծիծաղ պարգևել։
     Օ՜, Լամանչեցի փառապանծ ձախորդ,
     Տխուր պատկերի ասպետ դու տոկուն,
     Իսկ մի՞թե հեշտ է լինել Դոն Կիխոտ,
     Ապրել խելագար, մեռնել իմաստուն։
     Երեք դար ու կես զրահը հագին
     Քայլել հավերժի ճամփեքով խոտոր,
     Սանչո Պանսային արած զինակիր
     Եվ հալից ընկած մի Ռոսինանտով։
     1984 թ.
    
    
    
     ԷՎՐԻԿԱ
    
     Նա մտամփոփ էր, երբ բաղնիք մտավ,
     Ցրված մի տեսակ, հենց իրեն հատուկ,
     Ո՞ւր է օճառը։ Այստեղ է՝ գտավ,
     Իսկ որտեղի՞ց է ցուրտ ջուրը կաթում։
     Նոր տոգան էլի տանն է մնացել,
     Բա ո՞ւր են խցկել գուլպաները նոր։
     Էհ, ծառա Հեկոն շատ է ծերացել,
     Հանգստանալ է նրան հարկավոր։
     Չէ, այսօր պետք է լողանալ մի քիչ
     Եվ շոգեհարվել, ինչպես որ հարկն է,
     Մարմինը շատ է գոլ ջրի ծարավ,
     Խոսք չկա, պիտի պահանջը հարգել։-
     Եվ թասը լցրեց նա բերնեբերան,
     Բռնեց զույգ ձեռքով, գլխին շուռ տվեց,
     Ճերմակ ամպի պես գոլորշին ելավ,
     Մեղմիկ ու թեթև բաղնիքում ցրվեց։
    
     Թո՛ւհ, օճառն էլի թասի մեջ ընկավ,
     Ավելորդ ջուրը հոսեց կողերից։
     Նստեց ծալպատիկ ու նայեց երկար,
     Թասի մեջ սուզեց օճառը նորից.
     Կրկնեց նույն բանը մի քանի անգամ
     Ու մատը դրեց օճառված քունքին։
     Մենակ էր, կողքին ուրիշ մարդ չկար,
     Վերուվար արեց նժարներն հոնքի
     Եվ ցատկեց տեղից մերկ, առանց տոգա,
     Նետեց իրեն բակ, գոռաց՝
     Էվրիկա...
    
     Ինչ որ դուռ բացվեց, ինչ որ մեկն ասաց՝
     Մեր գիտնականը ցնդել է, աստված։
     Ինչ որ մի լակոտ փողոցում ճչաց.
     - Արքիմեդը մե՜րկ ու քամակը բա՜ց։-
     Մի պառավ կնիկ դեմքը շուռ տվեց՝
     Այդ անամոթին պետք է մի լավ ծեծ...
     Բաղնիքի տերը՝ Աթոս Արգետին,
     Որ շատ էր հարգում մեծ Արքիմեդին,
     Քաշեց տարավ ներս և ասաց.
     - Իմ տեր,
     Խնդրում եմ, ասա, այդ ի՞նչ ես գտել։
     Թե Արքիմեդը ինչ պատասխանեց,
     Այդ պատասխանից բաղնիքի տերը
     Ինչ գլուխ հանեց -
     Դա կլինի մի երկար պատմություն։
     Թող Արքիմեդը գնա իրենց տուն,
     Հագնի նոր տոգան,
     Հագնի նոր գուլպան...
    
     Իսկ մենք զավակը լինենք մեր դարի,
     Տիրոջ աչքերով նայենք աշխարհին,
     Սիրող որդու պես մենք գրկենք նրան,
     Մահվան զենքերից մենք փրկենք նրան,
     Պահենք, պաշտպանենք գունդն այս արևկա,
     Գտնենք, նոր միայն գոչենք՝ էվրիկա...
    
    
    
     * * *
     Երբ Բրունոյին առան կալանքի,
     Վենետիկում ջինջ արև էր, գարուն,
     Բակում ջնար էր նվագում մի կին
     Եվ երկրագունդն իր պտույտն էր անում։
    
     Երբ Բրունոյին նետեցին զնդան,
     Երկինքը մութ էր, անձրև էր մաղում,
     Խշշում էր նոճին բարձրակատար
     Եվ երկրագունդն իր աղունն էր աղում։
    
     Երբ Բրունոյին տարան քննության,
     Մոմի թույլ լույսն էր խուցում թրթռում,
     Եվ վերջանում էր կարճ օրը ձմռան,
     Երկիրն արևի շուրջն էր պտտվում։
    
     Երբ Բրունոյին մեղադրեցին,
     Աստված հաճույքով իր փորն էր քորում,
     Եվ վրնջում էր փողոցում մի ձի,
     Երկիրն առանցքի շուրջն էր բոլորում։
    
     Երբ Բրունոյի դատավճիռն էր
     Կարդում ճիզվիտը հրապարակում,
     Քամին երկնքից ամպերը ցրել,
     Երկիրն իր պտույտն էր շարունակում։
    
     Երբ Բրունոյին ձգեցին խարույկ՝
     Անվանարկելով անհավատ ու պիղծ,
     Հազար վեց հարյուր թիվն էր աշխարհում
     Եվ պտտվում էր երկիրը նորից։
    
     Երբ Բրունոյի մոխիրը դեռ տաք -
     Հավաքել էին ու տվել քամուն,
     Կղեմոս պապի թույլ ոտքերի տակ
     Հողագունդը իր պտույտն էր անում,
    
     Բակում ջնար էր նվագում մի կին,
     Գալիլեյն արդեն դարձել էր հանճար,
     Եվ պտտվում էր Նոլացու ոգին
     Հողագնդի հետ հավետ անվախճան։
    
     Եվ ծնվում էին նոր Բրունոներ՝
     Ընդդեմ չարագույժ խավար ու մութի,
     Որ Երկիր կոչվող մոլորակը մեր
     Միայն արևի շուրջը պտտվի։
     1984 թ.
    
    
    
     ԹԱԳԱՎՈՐՆԵՐԻՆ՝ ԿԱԽԱՂԱՆ
     Կարծես կրծքիս տակ մակընթացում է
     ծովը տեղահան.
     Թագավորներին դեպի կախաղան։

     Շանդոր ՊԵՏԵՖԻ
     Սպան հարբած էր, դժվար էր քայլում,
     Թեթև գինով էր սերժանտ Կոբերան,
     Թեկուզ երգից բան չէին հասկանում,
     Բայց գոռում էին դառած մի բերան.
     - Թագավորներին դեպի կախաղան։
     Երգը լսել են ինչ որ պանդոկում,
     Երգում էր մաջար քարտաշի տղան,
     Հռհռում էին ու աղաղակում.
     - Գրողը տանի, ճի՛շտ է, կախաղա՛ն։
    
     Եվ նրանք մտան լքված մի պարտեզ,
     Մի մարդ էր ընկած թփի տակ վարդի,
     Բայց ոչ, մեռած չէր, շարժվում էր կարծես,
     Շշնջում կամաց՝ օգնեցե՜ք, մարդիկ։
     Կողքին ընկած էր դեղնակազմ մի գիրք,
     Ճակատին գրած՝ Շանդոր Պետեֆի։
    
     Հռհռաց սպան.
     - Է՛յ, սերժանտ Քիքի,
     Այս մարդն ինչո՞ւ է պառկել իր քեֆին։
     Ու կրակեց նա ատրճանակից,
     Մռլտաց.
     - Առ քեզ, հեղափոխական.
     Այս մաջարները զզվեցրին ինձ...
     Բայց սա մերոնցից չլինի հանկարծ։
     - Ոչ, մերոնցից չէ, - սերժանտը ասաց, -
     Խռովարար է, հերոս է տղան, -
     Հետո քթի տակ նա երգեց կամաց.
     - Թագավորներին դեպի կախաղան։
    
     Սպան հարբած էր, տգետ ու ցանցառ,
     Սերժանտը բութ էր, սակայն կյանքից գոհ,
     Այդ տականքները արդյոք հասկացա՞ն
     Ո՞ւմ են սպանել օրը ցերեկով։
     Մեծ ու բոցաշունչ պոետի հունգար,
     Որ հավասար էր անգամ Պուշկինին,
     Եվ բռնության դեմ ելավ ինքնակամ,
     Մարտակոչ նետեց աշխարհի դեմ հին։
     Նա բարձր պահած դրոշը բոսոր՝
     Բարիկադներում կանգնեց անվարան
     Ու ձայնը նրա ղողանջեց հզոր.
     - Թագավորներին դեպի կախաղան։
    
    
    
     ՀԱՆՆԻԲԱԼ
    
     Կարթագենն ընկավ, և Հաննիբալը
     Փախավ հեռավոր ու անհայտ ափեր,
     Այո, հիրավի մեծ է աշխարհը,
     Բայց նա տեղ չուներ, որ իր ձին կապեր։
     Եվ փնտրում էին հոռոմներն անգետ,
     Որոնում էին հետքերը նրա,
     Ի՜նչ գիտես, մեկ էլ նոր զորք հավաքեց,
     Նորից հարձակվեց Հռոմի վրա։
     Եվ Հաննիբալը գտավ վերջապես
     Մի խաղաղ անկյուն աշխարհի ծայրին,
     Նոր տուն կառուցեց, այգի ու պարտեզ,
     Ստրուկներ վարձեց, առավ ջահել կին։
     Այդպես ապրում էր զորապետը մեծ՝
     Աշխարհի ծայրին, իր իսկ հարկի տակ,
     Մեկ էլ չգիտես որտեղից հայտնվեց
     Իր հին թշնամին՝ սենատոր Կատոնն։
     Եվ Հաննիբալի որդուն նա գրկեց,
     Գանգուր մազերը շոյեց հայրաբար.-
     - Անունդ ի՞նչ է, տղաս, - հարցրեց, -
     Եվ պատասխանեց տղան.
     - Հաննիբալ։
     Ծեր սենատորը գունատվեց հանկարծ,
     Դողաց ողջ մարմնով, գոռաց շնչահեղձ.
     - Մի Հաննիբալը քի՞չ էր, ո՜վ աստված,
     Մի Հաննիբալ էլ աշխարհում ծնվեց։
    
    
    
     ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՆԵՐԸ
    
     Բանաստեղծներին ի՜նչ կյանք է տրված՝
     Տառապանքներով ապրել ու երգել,
     Զգալով սակայն, որ բախտն անկասկած
     Իրենցից վաղուց երես է թեքել։
     Ի՞նչ երջանկություն և ի՞նչ փառքի տենչ,
     Այդպիսի փառքը ո՞ւմ է հարկավոր,
     Երբ սուր փշեր կան դափնիների մեջ,
     Թույնով թաթախված խոսքեր նենգավոր։
     Արքունիքում տոն եղավ պարզապես
     Եվ ամենից շատ ցնծաց ինքն՝ արքան,
     Նվագախումբը վալս թնդացրեց,
     Երբ մենամարտում Պուշկինը ընկավ։
    
     Իսկ Ռուսաստանում այդ ո՞վ չգիտեր,
     Թե ինչու զոհվեց իր ազնիվ որդին...
     Երբ Պուշկինն ընկավ, Մարտինովն արդեն
     Նշան էր բռնել մի այլ պոետի։
     Նշան էր բռնել, ձեռքը չէր դողում
     Եվ չէր կասկածում՝ վրիպի հանկարծ,
     Իսկ Լերմոնտովին հայտնի էր վաղուց
     Իրեն ինչպիսի բախտ է վիճակված։
     Բանաստեղծները ծառեր են՝ կանգնած
     Մայր հողի վրա հպարտ, հաստատուն,
     Նրանց ճյուղերին՝ թունոտ ու նախանձ
     Անտաղանդներն են միշտ քարեր նետում։
     Բանաստեղծներին ի՜նչ ճակատագիր,
     Ի՜նչ սիրտ է տրված բանաստեղծներին.
     Տանել անմռունչ հարվածը կյանքի
     Ու հպարտ նայել մահվան աչքերին։
     Երբ բիրտ գնդակից Պետեֆին ընկավ,
     Գարսիա Լորկան աշխարհ չէր եկել,
     Բայց երկրի վրա այն դահիճը կար,
     Որ նրան մի օր պիտի գնդակեր։
     Հին պատմությունը նորից կրկնվեց
     Եվ այն էլ կեսին քսաներորդ դարի,
     Նա, ով Լորկային նշան էր բռնել,
     Պղծեց շիրիմը անմահ Կոբզարի։
     Ճիգե՜ր ապարդյուն...
     Բռնակալները
     Թող կրճտացնեն ատամներն իրենց -
     Բանաստեղծներն են աշխարհի տերը
     Ամենահզոր ու ամենամեծ։
     Բանաստեղծներին մահ չկա հավետ -
     Ծնվում, ապրում են, այրվում, լույս տալիս,
     Եվ ապա ամեն նոր սերնդի հետ
     Բանաստեղծները աշխարհ են գալիս։
     1981 թ.
    
    
    
     ՄԵԾԵՐԻ ԲԱԽՏԸ
     Նշան բռնեցեք
     բանաստեղծներին
     Եվ պատմության մեջ
     Կմնաք հավետ։
     Ռ. ՌՈԺԴԵՍՏՎԵՆՍԿԻ
     Մեծերի բախտն է -
     Կարծես նախօրոք կանխագուշակված,
     Հատուկ պլանով
     հղկված,
     մշակված,
     Հաստատված արդեն...
     Պուշկինի դիմաց պիտի անպայման
     Լիներ մի Դանտես,
     Որ մենամարտեր,
     սպանե՜ր նրան,
     Մոցարտին պիտի դարանակալեր
     Սալիերին թունոտ,
     Իսկ Լերմոնտովին նշան պիտ բռներ
     Ինչ-որ Մարտինով...
     Գոռոզ լորդերի դավից չարագին -
     Բայրոնը պիտի դառնար տարագիր,
     Գրիբոյեդովը կամոք ի վերին՝
     Զոհ գնար պարսիկ մարդասպաններին։
    
     Մեծերի բախտ է -
     Այո, այդպես է տերը կամեցել,
     Որ Սենեկան իր երակը բացեր,
     Եվ Սայաթ-Նովան՝
     փառքերի արժան -
     Օտարի հրին ու սրին գնար,
     Աբովյանը՝
     իր երկրում քարաշատ -
     Անշիրիմ մնար,
     Կրահորի մեջ Պետեֆին այրվեր,
     Թոքախտից մեռներ Դուրյանը ջահել,
     Որ մի սրիկա,
     Իսպանացի մի ֆաշիստ անգետ -
     Գրենադայի հանճարեղ երգիչ
     Լորկային զարկեր...
    
     Մեծերի բախտ է,
     Եվ ո՞վ կարող էր այդ կարգը խախտել,
     Խուսափել ահեղ ճակատագրից ...
     Իսկ դու, բանաստեղծ,
     Քո երգը գրիր,
     Ճանապարհդ քո երգերով հարթիր,
     Որ արժանանաս մեծերի բախտին՝
     Ոչ միայն դարիդ «պարգևած» վերքով,
     Այլև քո պայծառ և ըմբոստ երգով,
     Եվ հիշիր նաև՝
     որ մեծությունը
     Չափվում է ոչ թե սոսկ ապրած կյանքով,
     Այլ՝ ապրած կյանքի վսեմ խոյանքով։
    
    
    
     ԹԱՄԲԻ ՎՐԱ
    
     Պառկած էր մահճին հունաց մեծ արքան,
     Բժիշկներն անվերջ գալիս են, գնում,
     Բոլոր դեղերն էլ փորձել են, սակայն
     Վիճակը նորից դեռ նույնն է մնում։
     Եվ ինքն էլ՝ արքան հաշտվել էր կարծես
     Մահվան մտքի հետ։ Էլ չէր բողոքում,
     Անխուսափելին հեռու չէր, գիտեր,
     Ինչ որ մի տեղից նայում է թաքուն։
     - Բայց դեռ ապրում եմ, - և արքան կամաց
     Բարձրացավ տեղից ու թիկնեց բարձին,
     Նույն զորավարն եմ, նույն արքան հունաց,
     Նույն Ալեքսանդր Մակեդոնացին։
     - Բերել ձիս, - գոչեց, - զենքերս բերեք,
     Ռազմի շեփորը թող հնչի կրկին,
     Իմ բարեկամներ, ի զեն, շուտ ելեք,
     Թե որ մեռնել է, թող մեռնեմ թամբին։
    
     Նոր տերություններ նվաճեց արքան,
     Բազմաթիվ նավեր խորտակեց կրկին
     Եվ բերդեր գերեց... ու մեկ էլ հանկարծ
     Նվաղած ձեռքը դրեց լայն կրծքին։
     - Ահա քեզ գտա, - խնդաց մահը սին
     Եվ զնգաց ժանգոտ գերանդին նրա։
     Պատասխան տվեց Մակեդոնացին.
     - Սակայն մեռնում եմ ես թամբի վրա։
    
    
    
     ԱՅՍ ՊԸԼԸ-ՊՈՒՂԻՆ
    
     Երկու դար ու կես քայլում է մեզ հետ,
     Բռնած ծիծաղի անվախճան ուղին,
     Իր խոսքով շիտակ, միշտ խելոք ու խենթ -
     Ասք, լեգենդ դարձած այս Պըլը-Պուղին։
    
     Մեզ հետ նստում է քեֆ ու խնջույքի,
     Խայթում սուտ մարդկանց՝ առանց երկյուղի,
     Դառնում պաշտամունք, դառնում է ոգի -
     Մեծ ճամփա անցած այս Պըլը-Պուղին։
    
     Մանկանց հետ մանուկ, մեծի հետ մեծ է,
     Մեր Արցախի պես և՛ նոր է, և՛ հին,
     Շիտակ է հոգով, սրտով անկեղծ է
     Միշտ ճակատը բաց՝ այս Պըլը-Պուղին։
    
     Մեր գինու նման քաղցր է ու թունդ,
     Հրաշք է, ինչպես մեր թթի օղին,
     Ապուպապերիս խոսքն է իմաստուն -
     Պայծառ, սրտաբաց այս Պըլը-Պուղին։
    
     Երկու դար ու կես քայլում է մեզ հետ,
     Բռնած հավերժի անվախճան ուղին, -
     Ղարաբաղաբույր, ղարաբաղակերտ,
     Ղարաբաղացած այս Պըլը-Պուղին։
     1983 թ.
    
    
    
     ԱՆՄԱՀՈՒԹՅՈՒՆԸ
    
     Ժամանակն ինչքան կուռքեր տապալեց,
     Որքան ասպետներ կորան անանուն,
     Հեշտ չէ ճակատին դափնիներ պահել
     Մեր այս ահեղ ու անհանգիստ դարում։
    
     Ապաշնորհն էլ փառք է երազում,
     Փառքի են ձգտում տգետներն անգամ,
     Թեկուզ քչերն են բարձրանում գագաթ,
     Բայց անմահանալ բոլորն են ուզում։
    
     Անմահությունը ոչ շքահանդես
     Եվ ոչ էլ տոմս է վիճակախաղի,
     Ծանրաձող չէ այն, որ գետնից պոկես,
     Սահմանես ռեկորդ համաշխարհային։
    
     Գրչով հաստատված կոչում չէ էժան
     Կամ թե մրցանակ՝ սնդուկում պահես,
     Եվ ոչ էլ մեդալ կամ շքանշան,
     Որ տոն օրերին կուրծքդ զարդարես։
    
     Այն ոչ կոդեքս է, ոչ էլ հրաման՝
     Վավերացրված կնիք ու գրով,
     Ոչ էլ մրողի մի թույլ դրամա,
     Մեջքին հրելով բեմ տանես զոռով։
    
     Նրանց համար չէ անմահությունը,
     Ովքեր քծնությամբ պաշտոն ստանում,
     Դրոշակ են դարձնում շեֆի անունը,
     Նրա ճառերից մեջբերում անում։
    
     Եվ ոչ էլ նրանց համար է, ովքեր
     Սիրում են շուքով նիստ ու հանդիպում,
     Եվ համարվելով ճանաչված դեմքեր,
     Իրենց գրքերն են արտահերթ տպում։
    
     Անմահությունը բրոնզե արձան չէ,
     Որ կանգնեցնես տեսարժան վայրում,
     Տեսնես ինչպես են բերանբացները
     Զարմացած նրա սֆաթին նայում։
    
     Անմահությունը... պատվանդան է դա՝
     Ժամանակների ոգին անբասիր,
     Վրան անունդ գրելուց առաջ՝
     Մտածիր նաև պահելու մասին։
    
     Այդ պատվանդանին թե որ ուզում ես
     Հավերժի, փայլի փառքդ լուսահորդ,
     Պիտի լինես կամ ըմբոստ Սերվանտես,
     Կամ Լամանչեցի անմահ Դոն Կիխոտ։
     1981 թ.
    
    
    
     ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԴԱՍԻՆ
    
     Եվ տերը կանչեց սուրբ ղազավաթի
     Գյավուրների դեմ, կեղտոտ հայերի,
     Շեյխը կոչ արեց՝ խփեցեք իթին,
     Թե չէ՝ կգան ու բազմանան էլի,
     Խլեն մեզանից մեր տունն ու տեղը,
     Մեր մուլք-դովլաթը, մեր գիտությունը,
     Ա՛յ թող կտրվի դրանց գող ցեղը,
     Վալլա՜հ, քանդեցին դրանք մեր տունը։
    
     Եվ ելան նրանք՝ հպատակները
     Սուրբ Մուհամեդի ու Փեղամբարի.
     - Խփե՛ք գյավուրին, վառե՛ք տները,
     Մի՛ թողեք քարը դնեն մի քարի.
     Իրենց հավատը ինչո՞ւ չեն փոխում,
     Ինչո՞ւ են կեղտոտ խոզի միս ուտում,
     Մեր կոխած հողը ինչո՞ւ են կոխում,
     Իրենց որդոց էլ դեռ չեն թլպատում։
    
     - Յա՜, ալլահ, ալլա՜հ, հայից մեզ փրկիր,
     Իրենց բերանի համն էլ չգիտեն,
     Գինի են խմում, պահում են մի կին,
     Շախսեյ-վախսեյին գնում են միշտ դեմ,
     Իրենց մազերին հինա չեն դնում,
     Նամազ չեն անում արքին ու սարքին
     Քեչայի վրա երբեք չեն քնում
     Մեզ նման՝ փալաս-փուլուսը հագին։
     Եվ ելան նրանք՝ ցեղերը վայրի՝
     Թալեաթով իրենց, իրենց շարիաթով.
     Ինչո՞ւ է աստված ստեղծել հային՝
     Թուրքերի կողքին՝ հայի մռութով։
     Ինչո՞ւ են նրանց շորերը մաքուր,
     Եվ կանայք ինչո՞ւ չադրա չեն կրում,
     Շալվարի տակից թուման են հագնում,
     Ոչ գողանում են և ոչ էլ խլում։
    
     Երբ տերը կանչեց սուրբ ղազավաթի,
     Եվրոպան դրել գլուխը բարձին,
     Անկարաներից լսում բայաթի
     Եվ այլ կողմից են մոտենում հարցին։
     Թուրքերը, ճիշտ է, բարբարոս են, նենգ,
     Բայց դե հայերը էլ ի՞նչ են ուզում,
     Մի քանի հազար ոսկի է, տվեք,
     Եվ ապրեցեք ձեր Վանում ու Կարսում։
    
     Երբ Թուրքիան ելավ սուրբ ղազավաթի-
     Հայացքը հառած բարձր Մասիսին,
     Եվրոպան թուրքի պորտապարն էր
     Ուսումնասիրում պատմության դասին։
    
    
    
     ԱՐՔԱ ԱԼՖՈՆՍԸ
    
     Դատարկ մարդ էր Ալֆոնս արքան
     Գիշեր-ցերեկ քեֆ էր անում,
     Եվ կոնծում էր շունը այնքան,
     Որ շալվարը կինն էր հանում։
     Հարբած արքան մրափում էր,
     Ելնում հաջորդ օրվա կեսին,
     Տերությունը թողած անտեր,
     Չէր մտածում վաղվա մասին։
     Այնպես եղավ, որ մի անգամ
     Երկիր խուժեց թշնամին,
     Բայց հարբած էր Ալֆոնս արքան,
     Եվ այդ պահին նա ի՞նչ անի։
     Կինն ամուսնու շորերն հագավ,
     Կապեց զենքը ու հեծավ ձին.
     - Ելե՜ք, - ասաց, - հանուն ի գահ,
     Իմ զինվորներ առյուծածին։
     Եվ զենքերը շաչեցին զիլ,
     Քաղաքի տակ ոսոխն ընկավ,
     Հետո հաջորդ օրվա կեսին
     Քնից ելավ հարբած արքան։
     Ելավ և ի՞նչ տեսնի գահին՝
     Գինու բաժակ, գինու շիշ էր,
     Եվ նա այստեղ դողաց ահից,
     Բայց դե ուշ էր.
     Թոկը վերից սև օձի պես
     Ճանկեց նրա վիզը հանկարծ…
     Ուրիշ ի՞նչ է հարկավոր ձեզ,
     Դատարկ մարդ էր Ալֆոնս արքան։
    
    
    
     ԽԱՉԱԿԻՐՆԵՐԸ
    
     Նրանք ասացին.
     - Երուսաղեմը ահա՝ ձեր ուզած,
     Ահա և տիրոջ գերեզմանը սուրբ,
     Մենք քանի՜ տարի պահել ենք ուսած՝
     Այս սուրբ տապանը դարձրած սուրբ մասունք։
    
     Եվ մենք ասացինք.
     - Տիրոջ գերեզմանն ինչո՞ւ է ձեզ մոտ,
     Ի՞նչ ունեն ձեզ մոտ մասունքները սուրբ,
     Տաճարն ինչո՞ւ է այսքան գարշահոտ,
     Արդյոք, մա՞րդ եք, թե՞ կեղտոտ անասուն։
    
     Նրանք ասացին.
     - Ալլահը վկա, լավ բան չեք անում,
     Դատարկ տեղն ինչո՞ւ բազար եք բացում,
     Սա մեր երկիրն է, մեր հողը, ջանըմ,
     Մենք ոչ ձեր ճորտն ենք, ոչ ստրուկը ձեր։
    
     Եվ մենք ասացինք.
     - Լռեք, շան տղերք, ո՜նց չեք ամաչում,
     Առանց ամոթի խոսում էլ եք դեռ,
     Հիմա որտեղի՞ց իմանանք, սրանք
     Սուրբ մասունքնե՞ր են, թե՞ շան ոսկորներ։
    
     Նրանք ասացին.
     - Յա՜, սուրբ Մուհամեդ, այս ի՞նչ պատիժ է,
     Այս ո՞ւր ենք հասել, օգնի՛ր մեզ, ո՛վ տեր,
     Անհավատներն այս կատարյալ գիժ են,
     Ուզում են նորից մեր տունը քանդել։
    
     Եվ մենք ասացինք.
     - Քանի տարի է, արյուն եք թափում,
     Ցեղեր եք ջնջում երկրի երեսից,
     Դուք կեղծ մասունքով հիմա մեզ խաբում,
     Ուզում եք դարձնել մեզ էլ սրբապի՞ղծ։
    
     Նրանք ասացին…
     Չէ, չթողեցինք, որ նրանք խոսեն,
     Մենք դեռ առջևում թեժ մարտեր ունենք,
     Նոր արյան գետեր դեռ պիտի հոսեն,
     Մենք ազնիվ, արդար խաչակիրներ ենք։
     Այդ սուրբ մասունքի հերն էլ անիծած,
     Մերը մի թուր է, մի վահան, մի ձի,
     Կշարունակենք կռիվն անկասկած,
     Մերը կդարձնենք աշխարհը անծիր…
    
     Եվ մենք այդպես էլ նրանց ասացինք։
    
    
    
     ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
    
     Հրացան պայթեց փերունց քարափին,
     Մի սև ձիավոր փախավ ձորն ի վեր,
     Եկան ասացին, թե Ավան պապին
     Օսմանցի Նիազ Մուսան է սպանել։
     Եկան քննեցին ու հաստատեցին՝
     Մուսան է որ կա, դա գործն է նրա,
     Երեք տարի անց, տակին մի սև ձի-
     Եղբոր հետ Մուսան Ղորանի վրա
     Երդվելու եկավ՝ ալլահը վկա
     Ավան քիրվային ես չեմ սպանել։
     Նրա գրպանում ատրճանակ կար,
     Տակի այդ սև ձին պապիս սև ձին էր,
     Ուսերին պապիս յափնջին երկար։
     - Ձիաթափ լինես, - տատս անիծեց, -
     Երես էլ ունես, տունս ես մտել...
     Ակտիվիստ Համոն մի քիչ մտածեց,
     Հորս ականջին շշնջաց՝ Արտեմ,
     Հաշտվեցեք գնա, հաշտվեցեք, ջանըմ,
     Պատիվ ու անուն ունես շրջանում։
     Եվ պատմությունն էլ հենց այստեղ ծռվեց,
     Ինչ որ պատմագիր խառնեց ամեն բան,
     Օսմանցի Մուսան Արցախում ծնվեց,
     Իսկ մենք էլ դառանք ազգությամբ ալբան։
     Դիմեցինք մինչև դիստանցիան վերջին,
     Սրանք լսեցին, նախատեցին մեզ.
     - Պատմությունը՝ դա սայլի անիվ չի,
     Որ ուզածիդ պես նստես ու փոխես։
     Չէ, մեզ էլ տեղն է. Մուսան ավազակ՝
     Այդ ինչպե՞ս է մեր կողմերը ընկել,
     Որ գա նստի մեր ընկուզենու տակ,
     Ասի՝ էս ծառը իմ պապն է տնկել։
     Օ՜, բարեկամներ ունենք սրբապիղծ,
     Անամոթաբար իրենցն են անում,
     Երեկ մեր հողերն առել մեզանից,
     Մեր պատմությունն են այսօր գողանում։
     Մաշտոց չի եղել ու Խորենացի,
     Սուտ են Վարդանն ու թագավորն Արշակ,
     Բաբեկ է եղել քաջ ու առնացի
     Եվ Ղաչաղ Նաբի՝ ինքն էլ ֆեդմարշալ։-
     Փաստերը մի՞թե խեղճ են ու անզոր.
     Մուսան պղծել է մեր տոհմատունը,
     Իսկ նրա թոռն ու ծոռները այսօր
     Բռնած քերթում են մեր պատմությունը։
    
    
    
     ՄԵԼԻՔ ԱՎԱՆ ՏԻԶԱԿՑԻՆ
    
     Մեր Արցախը շատ քաջեր է ծնել,
     Սակայն ուրիշ էր Ավան Տիզակցին.
     Մի կողքից կախած հավլունի թուրն էր,
     Մի կողքից՝ մաղախն արդար մեր հացի,
     Նաև բազմաթիվ ոսոխներ ուներ,
     Եվ բարեկամներ՝ լեռների արծիվ։
     Երբ հետն ատելի ոսոխն էր խոսում,
     Նա ձեռքը դեպի իր թուրն էր տանում,
     Բարեկամին է երբ կողքին տեսնում,
     Մաղախից հաց ու պանիր էր հանում։
     Իսկ երբ չգիտեր խոսակիցն ով է,
     Նենգ սրիկա՞ է, թե՞ քաջ դրացի,
     Միշտ ձեռքի մեկը թրի վրա էր,
     Իսկ մյուս ձեռքը մաղախին հացի։
     Մեր Արցախը շատ քաջեր է ծնել,
     Սակայն ուրիշ էր մելիք Տիզակցին։
    
    
    
     ՄԵԼԻՔ ԵՍԱՅԻ
    
     Շահը հյուր տարավ Մելիք Եսայուն,
     Ցույց տվեց մարդկանց մեծ ու անվանի,
     Եվ նայեց նրա աչքերին խոհուն
     Ու ասաց.
     - Որդի Մելիք Ավանի
     Լսել եմ ես քո քաջության մասին,
     Դու մարտերի մեջ լավ զորավար ես,
     Իսկ ո՞վ կարող է դիպչել քո մազին,
     Թե ինձ դաշնակցես, իմ կողքին լինես։
     Ես քեզ կդարձնեմ պարսից զորապետ,
     Եվ կունենաս դու շքեղ պալատներ,
     Կնստես-ելնես միշտ մեծերի հետ,
     Փառքերի արժան իշխան կլինես։
     - Երկար տարիներ՝ շահին իմաստուն, -
     Մելիք Եսային տվեց պատասխան, -
     Լավ է իմ երկրում ճորտ լինեմ անտուն,
     Քան օտար երկրում դրածո իշխան։
    
    
    
     ՄԱՐԱՏ
    
     Խփեցին նրան ուղիղ կռնակից
     Եվ այն էլ փոքրիկ մի լողարանում,
     Խփողը ստոր ու ծախու կին էր,
     Փողոցային լիրբ՝ անտոհմ, անանուն։
    
     Եվ ասում են, թե վերջին շնչում նա
     Այսքանն է ասել տանջանքով անլուռ.
     - Ափսոս՝ չմեռա ամբիոնի վրա,
     Կամ զենքը ձեռքիս՝ բարիկադներում։
    
    
    
     ՔՐԻՍՏԱՓՈՐ ԿՈԼՈՒՄԲՈՍ
    
     Ամենից առաջ նա փառատենչ էր,
     Խիզախ էր նաև ամենից առաջ,
     Իր նավի վրա նա ամեն ինչ էր՝
     Քաջ ծովակալ էր, հմուտ նավավար։
    
     Հայտնաբերեց նա երկիրներ բազում,
     Նոր ծովեր, գետեր, անտառներ մթին,
     Իր առագաստն էր ամենուր պարզում
     Ու մեկնաբանում հարցերը խրթին։
    
     Բայց ինչպե՞ս եղավ, որ առաջինը
     Նոր մայրցամաքը նա հայտնաբերեց, -
     Չհասկացավ իր գտածի գինը,
     Առանց տրտունջի ինքն իրեն ներեց։
    
     Գուցե՞ փառքերից շատ էր շլացել,
     Գլխապտույտ էր ապրում երևի,
     Ամերիկա էր նա հայտնագործել
     Եվ դա չլսված գյուտ էր հիրավի։
    
     Իսկ գո՞ւցե իրոք մարգարե էր նա,
     Գիտեր՝ երկիրն այդ շատ տարիներ անց
     Աշխարհում մի նոր պատիժ կդառնա,
     Իր փառքին ստվեր գցի անկասկած։
    
     Եվ չէր ցանկանում հողագունդն անծիր-
     Այդ Ամերիկան գտնելու համար
     Իրեն անիծի։
    
    
    
     ԼԵԳԵՆԴ ԱԴԱՄԻ ՄԱՍԻՆ
    
     Երբ չէր ստեղծել Եվային աստված,
     Ադամն իր քեֆին ապրում դրախտում,
     Բարիքն էր խժռում աստծո տված
     Եվ ծաղիկների բուրմունքով արբում։
     - Իսկ նրա տաբատն ո՞վ էր կարկատում։
    
     Ադամին պետք չէր տաբատ ու բլուզ։
     Թափառում էր նա դաշտերում լազուր,
     Պառկում քնում էր մինչև արշալույս՝
     Հրեշտակների չքնաղ պարտեզում։
     - Իսկ ի՞նչ էր տեսնում նա իր երազում։
    
     Հեռո՜ւ-հեռավոր աշխարհ անծանոթ,
     Ատոմային ռումբ ու սնկաձև ծուխ,
     Հրանոթների ահարկու որոտ,
     Աշխարհն անծանոթ՝ հրդեհի բոցում։
     - Իսկ նա հեռավոր վշտից չէ՞ր կոնծում։
    
     Դեռ չարն ու բարին չէր զանազանում,
     Պերճ պարտեզներում թրև էր գալիս,
     Սրինգ նվագում, երգեր հորինում
     Ու արձանիկներ արարում քարից։
     - Իսկ ո՞վ էր նրան հոնորար տալիս։
    
     Ինքն էր իր գլխի տերը ու արքան,
     Հարկավոր չէին նրան փառք ու գանձ,
     Աչքածակ չէր նա և ոչ էլ ագահ,
     Հոգին մաքուր էր ու սիրտը միշտ բաց։
     - Երբ երջանիկ էր Ադամը այդքան,
     Եվային ինչո՞ւ ստեղծեց Աստված։
    
     Որ լինի Կայեն՝ Աբելի կողքին
     Եվ մեծ ջրհեղեղ համաշխարհային,
     Քրիստոսին մատնի Հուդան չարոգի,
     Աշխարհն ավերեն հոները վայրի,
     Խաչակիրները ելնեն արշավի,
     Ավերեն գյուղ ու քաղաքներ անթիվ,
     Եվ Մուհամեդը հանուն հավատի՝
     Տանի իր հոտին սուրբ ղազավաթի…
    
     Եվ լինեն ջարդեր, ազգասպանություն,
     Հազար մի ձևի ճակատամարտեր,
     Եվ որբեր, որբե՜ր անտեր ու անտուն,
     Դեր-Զոր,
     Օսվենցիմ…
     Օ, ներիր ինձ, տեր,
     Թե որ ճշմարիտ դատելու լինենք՝
     Աշխարհի ընթացքն այդ դո՛ւ ես շեղել,
     Անշուշտ այս գործում քո մատը խառն է,
     Մեծ խառնակիչը՝
     այդ դու ես եղել։
     1984 թ.
    
    
    
     ԼԵԳԵՆԴ ԽԱՆԴԻ ՄԱՍԻՆ
    
     Ադամը ծեգին արթնացավ քնից
     Ու կանչեց՝ Եվա՛…
     Բայց չկար Եվան։
     Ախր ո՞ւր պիտի գնար նա տնից,
     Ոչ ծանոթ ունի, ոչ էլ հարևան։
     Եվ կանչեց նորից Ադամը՝
     - Եվա՜,
     Պատասխան չկար,
     տնքաց նա անհույս,
     Հետո առաջին անգամ լաց եղավ
     Ու սարսափեց նա մենակ մնալուց։
     - Եվա՜, - հառաչեց թշվառ Ադամը, -
     Դրախտն առանց քեզ դատարկ է ահա։
     - Եվա՜, - աղաչեց շվար Ադամը, -
     Իմ կյանքն առանց քեզ ի՞նչ արժե հիմա։
     Իսկ Եվան չկար,
     ու վշտից հեծեց
     Անմիտ ու բարի նախահայրը մեր,
     Սիրտը ահ ընկավ,
     ու նա կասկածեց,
     Որ Եվան իրեն դավաճանում է։
     Քնեց Ադամը տխուր ու խռով,
     Ուրիշ Եվայի երազում տեսավ,
     Վառվեց նա ուրիշ Եվայի սիրով,
     Ուրիշ Եվայի երազում գտավ,
     Ուրիշ Եվայի նա ասաց՝ Եվա, -
     Եվ ուրիշ Եվան շշնջաց՝ Ադամ, -
     Աչքին ուրիշ մի աշխարհ երևաց՝
     Գեղեցիկ ու պերճ
     դրախտից անգամ։
     Իսկ երբ արթնացավ, արդեն կեսօր էր,
     Նայեց ու տեսավ Եվան իր կողքին,
     Բռնեց մազերից, գոռաց խելահեղ.
     - Այդ որտե՞ղ էիր կորել, ստոր կին։
     - Քեզ էի փորձում, - ծիծաղեց Եվան, -
     Հիմա հասկացա, որ ինձ ատում ես։
     - Ախ, կասկածո՞ւմ ես, - Ադամը հևաց,
     Իսկ Եվան ճչաց.
     - Դու ինձ խանդում ես...
     Ի՜նչ տուրուդմփոց, ի՜նչ կոծ ու կական,
     Խոսքը խոսք բերեց,
     առան, տվեցին…
     Ահա աշխարհում առաջին անգամ
     Կասկածն ու խանդը այսպես ծնվեցին
     Ադամ-Եվայի ժամանակներում։
     Ապահարզանը դեռ շա՜տ էր հեռու…
    
    
    
     ՍԵՎ ՎԵԶԻՐԸ
     Հ. Ալիևին
     Երբ հաստատ էր գահին արքան,
     Նրա աջը սև վեզիրն էր,
     Նրա կեղտոտ գործի վկան
     Եվ սուրբ խաչը սև վեզիրն էր։
     Արքան որտեղ ճառ էր ասում՝
     Ծափ տվողը սև վեզիրն էր,
     Արքան խեր ու շառ էր խոսում՝
     Չափ տվողը սև վեզիրն էր։
     Ուր ոտք դնում տիրակալը՝
     Նրա կողքին սև վեզիրն էր,
     Մեջքին կանգնած ամուր սարը
     Միտքն ու հոգին սև վեզիրն էր։
     Ողջ տերության ծանր լուծը
     Խալխի մեջքին ու վզին էր,
     Իսկ պալատում մեծ արքայի
     Խորհրդատուն սև վեզիրն էր։
     Տերությունը իրար խառնվեց,
     Եվ խառնողը սև վեզիրն էր,
     Պալատն, ասին, գող է մտել,
     Ու այդ գողը սև վեզիրն էր։
     Երբ սթափվեց տիրակալը՝
     Կյանքը արդեն օրհասական էր,
     Եվ դղրդաց ողջ աշխարհը՝
     Գահի վրա սև վեզիրն է։
     1980 թ.
    
    
    
    
     ՄԵՆԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
     «Եվ Պըլը-Պուղին մի առակ պատմեց» դրամայից

    
    
     ՊՈՂՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԲՈՂՈՔԸ
    
     Օ՜, տեր իմ, տուր ինձ ուժ ու զորություն,
     Որ ճանապարհիս ինձ չկորցնեմ,
     Տուր իմ մտքերին այնքան խորություն-
     Արդարությունս արդարացնեմ։
     Տո՛ւր արիություն ու կամք մի համառ՝
     Ամեն զուռնայի ձենից չպարեմ,
     Մի խակ ու թթու խնձորի համար
     Ծառն ամբողջովին չթափահարեմ։
     Տո՛ւր ինձ այնպիսի նուրբ լսողություն-
     Չխաբվեմ-տարվեմ դատարկ կանչերից,
     Եվ այնպիսի ձայն, որ այս աշխարհում
     Բան հասկացնեմ խլականջներին։
     Տո՛ւր ինձ այնպիսի մի համառություն-
     Շաղակրատին չծափահարեմ,
     Փղի կամ ուղտի համբերություն տուր-
     Հարկ եղած դեպքում լեզուս ինձ պահեմ։
     Տո՛ւր ինձ այնքան ուժ, որ կարողանամ
     Այս տգետներին զուր չդրվատել,
     Կախարդանք՝ փակված դռները բանամ,
     Գլուխ չթեքեմ հիմարների դեմ։
     Տո՛ւր ինձ իրավունք և ոգու ուժ տուր-
     Ապուշի վրա ես էլ մատ ճոճեմ,
     Եվ տեր իմ, տուր ինձ համարձակություն,
     Որ իրերն իրենց անունով կոչեմ։
     Ձգողության ուժ տուր ինձ մագնիսի,
     Որ ոսկուց ժանգոտ երկաթը զատեմ,
     Եվ կարողություն, որ իմ ոսոխին
     Ոսոխի նման մինչև վերջ ատեմ։
     Տո՛ւր ինձ այնպիսի մի հաստատ հավատ,
     Որ իմ հավատը չդավեմ հանկարծ.
     Հեռու պահիր ինձ մարդկանցից կավատ
     Ու զավզակներից նենգ ու բերանբաց։
     Ա՛խ, տե՛ր իմ, տուր ինձ նաև չարություն,
     Որ բարությանս գինը իմանամ,
     Փխրունությանս կարծրություն տուր,
     Որ ամեն ցավ ու վերքի դիմանամ...
     Օ՜, տեր իմ, տուր ինձ,
     Տո՛ւր ինձ, օ՜, տեր իմ։
    
    
    
     ՊՈՂՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՏՐՏՈՒՆՋԸ
    
     Ա՛խ, մարդիկ, մարդիկ,
     Ախր աշխարհին այդ ի՞նչ եք տվել,
     Որ ետ վերցնել չեք կարողանում...
     Մեկը մյուսիս ցավը տանելով այսպես ապրում ենք,
     Մեկը մյուսիս ցավը տանելով իրար խաբում ենք.
     Մեկը մյուսիս լցրած բաժակով խմում-հարբում ենք,
     Մի արշին առած՝
     Մեկը մյուսիս անվերջ չափում ենք։
     Մեկը մյուսիս շնորհավորում
     Բաժակ-կենացով փքուն ու շինծու,
     Իրար այնքա՜ն ենք սիրուն խոսքերով ստից մեծարում,
     Որ մեծերն իրենց գերեզմաններից
     Մեր գլուխգովան հերն են անիծում։
     Գրկում, համբուրում ու ջան ենք ասում մեկը մյուսիս,
     Որ իբր տեսեք, սիրում ենք իրար, հոգի չենք ծռում,
     Բայց հետո գաղտնի մեկը մյուսիս ջաղացի ջուրը
     Գնում շուռ տալիս,
     Մեր բոստանների պղպեղն ենք ջրում։
     Մեկը մյուսիս քնքուշ շոյելով-
     Մեր իլիկով՝ մեր որոգայթների թելը մանում ենք,
     Մեկը մյուսիս աչքին նայելով-
     Օրը ցերեկով մեկը մյուսիս աչքը հանում ենք։
     Մեր չեղած փառքը երկինք ենք հանում,
     Մեկը մյուսիս ձեռքի մեջ խրած փուշը հանում ենք,
     Վրան... աղ ցանում։
     Դեմ-դիմաց իրար միշտ հաստատում ենք,
     Իրար քարկոծում՝ իրարից թաքուն,
     Մեր ճանապարհը մեկտեղ հարթում ենք,
     Իրարից ծածուկ հարթածը քանդում։
     Դհոլ-զուռնայով մեկը մյուսիս փառաբանելով՝
     Եղինջի նման տակից դաղում ենք,
     Եվ հաջորդ օրը դուդուկ-թմբուկով
     Մեկը մյուսիս տանում-թաղում ենք։
     Կյանք է, խաղում ենք։
    
    
    
     ՊՈՂՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԱՂՈԹՔԸ
    
     Մեղա՜ քեզ, աստված...
     Եթե դու ունես ամբարած քո մեջ այդքան զորություն,
     Տո՛ւր հոգուս կորով, սրտիս մխիթարանք, մեղքիս՝ թողություն,
     Տո՛ւր այնպիսի ուժ, որ համբերությամբ իմ խաչը տանեմ,
     Եվ այնպիսի խելք, որ ծուռ մտքերը իմ գլխից վանեմ։
     Լսի՛ր ինձ, տե՜ր իմ, ամենակարող,
     Այս փուչ աշխարհում այնքան բաներ կան, տանել չեմ ուզում.
     Այդ ինչի՞ համար տերը քացի տա,
     Սակայն նոքարը կոչվի անասուն.
     Մի՞թե չի զգում ամենազորեղ երկնային տերը,
     Որ առանց պոչի չեն կարող ապրել շողոքորթները։
     Եթե աստված ես, ինչո՞ւ ես թողնում լիրբը սրբանա,
     Ինչո՞ւ մենք դատենք, իսկ չդատողը ուտի, լրբանա.
     Թե հավասար են աշխարհում ամեն մի մահկանացու,
     Այդ ինչո՞ւ իմ և մելիքի միջև սահման ես գծում.
     Ինչո՞ւ դու նրան տալիս ես այնքան, որքան ուզում է,
     Իսկ ով որ չունի՝ նրան խուզում ես։
     Ներիր, ես ծուռ եմ, խելառ ու խենթ եմ, լեզու ունեմ սուր,
     Զի այս աշխարհում ճշմարտությունը խենթերն են ասում։
     Թե որ ուժ ունես՝ տուր ինձ զորություն՝ չվիճեմ քեզ հետ,
     Բերանս փակիր՝ համր քար դառնամ, լեզուս ինձ պահեմ։
     Թե որ արդար ես՝
     Ինձ ու մելիքին մի աչքով նայիր,
     Թե որ սատար ես՝
     Եկ բեռս կիսիր ու ինձ հետ քայլիր.
     Քո իմաստությամբ հրաշքներ գործիր՝
     Թե որ ճարտար ես,
     Ախր ինչո՞ւ ես դու այդքան իջել-
     Թե որ կատար ես։
     Չէ, խոսքը մեր մեջ, ո՜վ երկնային տեր,
     Դու անուն ունես, սակայն չունես խելք,
     Չի՞ լինի, արդյոք, տեղներս փոխենք,
     Փոխենք մեր դերը առանց երկյուղի-
     Թող ես սուրբ կոչվեմ,
     Դու՝ Պըլը-Պուղի։
    
    
    
     ՊՈՂՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ՑԱՍՈՒՄԸ
    
     Ես ծաղրել եմ ու ծանակել սուրբ հայրերին այն կեղծավոր,
     Որոնք աստծո փեշը բռնել
     Ու տեր աստծո անունով են
     Մեր հավատն ու խիղճը խժռել։
     Ես ծաղրել եմ ու ծանակել հուդաներին այն եղծավոր,
     Որոնք իրենց անմարդկային կշեռքով են
     Մեր մարդկային ըմբոստ ոգու ճիչը կշռել։
     Ես ծաղրել եմ ու ծանակել այն ստրկահաճ հպատակին,
     Որ ջարդվել է կրունկի տակ դաժան տիրոջ,
     Սակայն նորից սողացել է ու պատժողի աջն համբուրել։
     Ես ծաղրել եմ ու ծանակել մարդուկներին այն երկդեմի,
     Որ դավել են բազում անգամ հավատն իրենց,
     Բայց և այսօր հանդգնում են Քրիստոսի խաչն համբուրել։
     Օ՜, բազում են իմ մեղքերը,
     Ոչ դրախտում ես տեղ ունեմ,
     Ոչ դժոխքում այն ահավոր.
     Ծիծաղել եմ ու ծիծաղիս համար հաճախ լաց եմ եղել,
     Լաց ու ծիծաղ իրար խառնած՝
     Անցել եմ իմ ճանապարհով...
     Իսկ դուք բերել, գլխիս ահա խեղկատակի գլխարկ դրել,
     Ինձ խելառ ու խենթ եք կոչում։
     Այս ծռված ու փուչ աշխարհում,
     Այս զնդան ու մուրճ աշխարհում,
     Այս անսիրտ ու մունջ աշխարհում
     Ես չգիտեմ՝ որտեղ կորչեմ։
    
    
    
     ՊՈՂՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԶԱՅՐՈՒՅԹԸ
    
     Կամոք Աստծո՝ ծնված օրից էլ ես հողապաշտ եմ,
     Թե այս կյանքի հետ մեկ-մեկ անհաշտ եմ,
     Այդ նրանից է, որ դուք ուզում եք ինձնից ինձ վանել
     Եվ հողապաշտի իմ այս հավատը իմ մեջ սպանել։
     Իսկ ես ստիպված գլխիս դնում եմ միմոսի գդակ,
     Ճշմարիտ խոսքը ներկայացնում որպես սոսկ կատակ։
     Ես ծիծաղում եմ արցունքիս միջից, ձեր ծուռը հարթում,
     Ծիծաղս տեսնում, սակայն արցունքս դուք չեք նկատում։
     Գլխից ձեռք քաշած լարախաղի պես
     Կանգնում եմ թոկին ու թափահարում,
     Բայց ամոթ ի ձեզ՝
     Շներին կապկող խեղկատակին եք դուք ծափահարում։
     Ես ճամփի վրա խնձորի ծառ եմ հավիտյան անտեր
     Եվ ամեն համբակ պարտք է համարում վրաս քար նետել։
     Ես աստվածադավ և աստվածապիղծ մի կռապաշտ եմ,
     Ծուռ ու անհաշտ եմ,
     Խելառ ու խենթ եմ, լեզու ունեմ սուր,
     Զի այս աշխարհում ճշմարիտ խոսքը խենթերն են ասում։
     Թե որ ուզում եք՝ հերետիկոս եմ,
     Ինձնից հանեցեք իմ ըմբոստ ոգին
     Եվ ենթարկեցեք սուրբ Քրիստոսի անլուր տանջանքին,
     Միայն խնդրում եմ՝ այնպես կտրեցեք իմ այս վիզը խեղճ,
     Որ Ղարաբաղը չսպանեք իմ մեջ։
     1975 թ.
    
    
    
     ՄԵԼԻՔ ԵՍԱՅՈՒ ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ
    
     Ձերը լինեն ու ձեզ մնան պարտեզները ոսկեբեհեզ,
     Հայրենաշեն մեր լեռների մի չոր քարն էլ հերիք է մեզ։
     Ձերը լինեն ու ձեզ մնան պալատները ձեր փառավոր,
     Մենք մեր անշուք խրճիթի մեջ և՛ իշխան ենք, և՛ թագավոր։
     Ձերը լինեն ու ձեզ մնան հարեմները ձեր հեշտագին,
     Մեր օրենքով սերը մեկն է, մենք տրված ենք միայն մեկին։
     Ձերը լինեն ու ձեզ մնան աղոթքները ձեր մոգերի,
     Մենք մեր ամուր հավատն ունենք, մեր հավատին ենք մենք գերի։
    
     Ձերը լինեն ու ձեզ մնան և՛ գահ, և՛ թագ, և՛ փառք, անուն,
     Սակայն այնպես դուք ապրեցեք այս աշխարհում,
     Որ այլևս ձեր դաշտերի ագռավները մեր լեռներում չկռնչան,
     Մեր սանձակոծ նժույգները ձեր դաշտերում չխրխնջան,
     Մեր լեռների ջինջ գետերը չպղտորվեն ձեր հանդերում,
     Ձեր աշխարհի սև հողմերը չգալարվեն մեր արտերում,
     Ձեր կռվատենչ զինվորները մեր լեռներում չհառաչեն,
     Մեր լեռների կայծակները ձեր աշխարհում չշառաչեն։
    
    
    
     ՄԵԼԻՔ ՇԱՀՆԱԶԱՐԻ ՄԵՆԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ
    
     Վատ երազ տեսա՝ իբր մեռել եմ ու թաղող չկար,
     Աղունս աղել, ջաղաց են տարել ու աղող չկար,
     Թագուհի կինս կարմիր էր հագել, ո՜նց էր պար գալիս,
     Ծով այգիներս լցվել բարիքով ու քաղող չկար։
    
     Եվ հետո տեսա ճերմակ ձին հեծած Ծմակի մարդուն,
     Որ թուրն էր ճոճում, ինչպես այդ կաներ հաղթողը մարտում,
     Սուրբ հայրապետը նստել խորանում, սաղմոս էր կարդում,
     Լքված ու անտեր դիակիս վրա խունկ վառող չկար։
    
     Եվ Տիզակի տեր Մելիք Ավանին երազում տեսա,
     Բռնեց օձիքս ու խոսեց էսպես՝ դավաճան փեսա,
     Արդյոք կո՞ւյր ես դու, մի՞թե չես տեսնում, Ղարաբաղն է սա,
     Քելեխիդ ալյուրն արդեն պատրաստ է, բայց մաղող չկա։
    
     - Հե՜յ, հ՜եյ, - գոչեցի, - անաստված մարդիկ, կենդանի եմ դեռ,
     Սա Վարանդան է, ու ես եմ նրան տիրակալ ու տեր,
     Թուրս տվեք ինձ և շուտ բերեք ձիս, ես դեռ չեմ մեռել...
     Ձայնս գալիս էր էն մութ աշխարհից ու լսող չկար։
    
    
    
     ՊՈՂՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԽՐԱՏԸ
    
     Ապրելն ապրել է, ուրեմն եկեք մեծ հոգով ապրենք,
     Ատելն ատել է, էլ ինչո՞ւ խաղանք, մինչև վերջ ատենք,
     Հարբելն հարբել է, հերն էլ անիծած, մինչև վերջ հարբենք,
     Բայց եկեք դնենք մեր խիղճը մեջտեղ՝ իրար չխաբենք։
    
     Հավատն հավատ է, մեր հավատամքին հավատով մնանք,
     Մեր լիքը սրտով, մեր լիքը գինու գավաթով մնանք,
     Արդարության հետ, արդարության պես անվրդով մնանք,
     Աշխարհին դեռ բան ունենք ասելու, կավատ չմնանք։
    
     Իրար չկեղծենք, իրար չպղծենք, իրար չթաղենք,
     Մեկը մյուսիս աչքին նայելով՝ տակից չդաղենք,
     Եթե ծիծաղ է, ուրեմն եկեք այնպես ծիծաղենք,
     Որ կյանքի վրա մեր այդ ծիծաղով արատ չմնանք։
    
     Մեր լեռների ու ժայռերի նման կուռ ու վես մնանք,
     Քանի ապրում ենք, մեր հանդում բուրող ուրցի պես մնանք,
     Եվ Պըլը-Պուղին ասաց՝ հազա՜ր փառք մեր հող ու ջրին,
     Մեր թոռների ու ծոռների աչքում պարզերես մնանք։
    
    
    
     ՎԱՍՆ ՀՈՒԴԱՅՈՒԹՅԱՆ
    
     Օ՜, Հուդա, Հուդա,
     Դու չես վերանա, քանի որ ծնվել
     Ու կծնվեն դեռ նոր Քրիստոսներ,
     Նոր առաքյալներ կգան ասպարեզ-
     Սուրբ Քրիստոսի լուսապսակով,
     Միշտ էլ աշխարհում կշարունակվես,
     Քանզի ապրում են հետնորդները քո։
    
     Նոր ուժ ու կորով կառնեն քեզանից
     Թոռնեթոռներն ու ծոռները Նեռի,
     Համբույրներով ու երդումներով պիղծ-
     Հարություն առած կքայլեն նորից.
     Բանսարկուների դու քաջ դաշնակից,
     Հզոր բարեկամ շողոքորթների։
    
     Նոյից մինչ այսօր անհետ, անանուն
     Կորել են քանի՜-քանի ազգ ու ցեղ,
     Բայց դու անմահ ես, քանի աշխարհում
     Հուդայությունը դեռ չի վերացել։
    
    
    
     ՊՈՂՈՍ ՎԱՐԴԱՊԵՏԻ ԿՏԱԿԸ
    
     Դուք կթաղեք ինձ Սինգարա սարում,
     Սինգարա սարի բարձր կատարին,
     Ուր գարնան հովն է ծաղկանց հետ խաղում,
     Սաղմոս է կարդում կաքավը քարին։
    
     Չհնչեցնեք զանգեր աղոթքի,
     Ինձ հարկավոր չէ և սուգը իմ տան,
     Վարդապետները թող պատարագիս
     Անմահ Քուչակի տաղերը կարդան։
    
     Ոսկու, արծաթի ես աչք չեմ տնկել,
     Գլուխ չեմ գովել, ստից չեմ ճառել,
     Կյանքս ապրել եմ անդավ ու անքեն,
     Ոչ կաշառել եմ, ոչ էլ կաշառվել։
    
     Չեմ խաբել երբեք ոչ ինձ, ոչ էլ ձեզ,
     Աղունս առանց հերթի չեմ աղել,
     Բայց պատահել է, եղել է այնպես,
     Որ գետի վրա ալյուր եմ մաղել։
    
     Ինձ հարկավոր չեն մարմարե դամբան,
     Իշխանավորի փառահեղ թաղում,
     Տրեխներով եմ անցել իմ ճամփան,
     Տրեխներով ինձ դրեք դագաղում։
    
     Դրախտ ու դժոխք ինձ համար մեկ են,
     (Թե մեղք եմ անում, տե՜ր աստված, ներիր),
     Պըլը-Պուղին եմ, այն աշխարհում էլ
     Ես պիտի պայտեմ սատանաներին։
    
     Եվ պաղատում եմ, քար դրեք վրաս,
     Մի հասարակ քար, մամուռը կողքին,
     Այդ քարի վրա գրեցեք միայն.
     «Այստեղ հանգչում է մեր Պըլը-Պուղին» ։
     1975-1978 թ.
    
    
    
    
     ԱՅԼ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
    
    
     * * *
     Ի՜նչ ասեմ այն խնդությանը,
     Երբ ժպիտ ու ծիծաղ չկա,
     Այն տխրությանն ի՞նչ անուն տամ,
     Երբ արցունքի մեջ ցավ չկա։
     Ո՞նց չծաղրեմ այն կոնծողին,
     Որ իր ձեռքին գավաթ չունի,
     Աստծո դուռն այն ծեծողին,
     Որ իր հոգում հավատ չունի։
     Ես թքել եմ այն տան պատվին,
     Ուր կավատն է ավագ հաշվվում,
     Անպատվում է հորը որդին,
     Դեռ ականջն էլ մի լավ քաշում։
     Ի՞նչ ասեմ այն ծիծեռնակին,
     Որ աշնանն է բունն իր շինում,
     Եվ այն թշվառ մատռվակին,
     Որ հարբում է մի թաս գինուց։
     Այն հարսանքին ես ի՞նչ ասեմ,
     Ուր փեսան է ճառեր ասում,
     Իսկ «ամոթխած» նորահարսն էլ
     Պորտապարն է գերադասում։
    
     Ի՞նչ ասեմ այն սևահողին,
     Որը երբեք բերք չի տալիս,
     Ի՞նչ անուն տամ այն ժողովին,
     Որտեղ միայն... ծափ են տալիս։
     Այն գիտունին ո՞նց չանպատվեմ
     Ու չկոչեմ նրան դահիճ,
     Երբ այս չքնաղ աշխարհի դեմ
     Ռումբ է ձուլում՝ հանուն շահի։
     Չապտակե՞մ այն գծուծ որդուն,
     Որ փողեր է միայն դիզում,
     Եվ այն անխիղճ շողոքորթին,
     Որ իր պետի ոտքն է լիզում...
     Ես ի՞նչ ասեմ այն քաղքենուն,
     Որ տարված է իր ճաշակով,
     Պորտաբույծին այն զազրախոս,
     Որ ապրում է հոր թոշակով։
     Ստահակին՝ անտուն-անտեր,
     Որ մոխիր չի մի տեղ թափում,
     Եվ այն նեխած լճին, որ դեռ
     Ծովի հետ է իրեն չափում։
    
     Ի՞նչ անուն տամ ես այն գետին,
     Որ ձորերում չի որոտում,
     Խիղճը մեռած և այն պետին՝
     Քեռուց անգամ փող է շորթում։
     Եվ այն կատվին, որ քծնելով,
     Քսմսվելով վեր բարձրացել,
     Ճարպկությամբ իր կատվային-
     Առյուծ Մեծի աջն է դարձել։
     Չծաղրե՞մ այն խեղկատակին՝
     Ո՛չ լավ հայր է, ո՛չ լավ ընկեր,
     Բայց իր շիրմին-դեռ կենդանի
     Հուշարձան է արդեն տնկել։
     Եվ այն լպիրշ հավակնորդին,
     Բայց խորամանկ ու կեղծավոր,
     Որ եկել է ու մեր գլխին
     Դարձել իշխան ու մեծավոր...
    
     Դուրսպրծուկին այն շահամոլ,
     Որ դռներ է անվերջ բախում,
     Հանուն որդու և հանուն հոր
     Մեքենա է առնում-ծախում։
     Այն խաղողին, որ հյութ չունի,
     Շաքարով են համը բերում,
     Այն պոետին, որ նյութ չունի,
     Նստել՝ եղունգներն է քերում։
     Չհայհոյե՞մ այն հոպոպին,
     Որ չունի բույն ու բնակալ,
     Բայց ուրիշի տունն է մտնում,
     Դառնում և՛ տեր, և՛ տիրակալ։
    
    
    
     * * *
     Մենք մեզ ենք խաղում-
     Մեզ հաստատելով ու մեզ հերքելով,
     Մեկը մյուսիս նմանակելով,
     Մեր խինդ ու վշտով,
     Ծիծաղ ու լացով,
     Հաճախ ուրիշի թելադրածով։
     Մեզ Օթելլո ենք ներկայացնում,
     Փիլիսոփայում Համլետի ոգով,
     Բայց մեր Համլետը ինչ-որ տեղ ծռում,
     Մեր հոգում տեղ է գրավում Յագոն։
     Մենք մեզ ենք խաղում-
     Մերթ մեր դիմակով ու մերթ ուրիշի,
     Ու թե կեղծում ենք-
     Մենք մեզ ենք կեղծում
     Եվ հազար անգամ
     Նույն ջուրը ծեծում...
     Մենք մեզ ենք խաղում-
     Ու մեզ ասպետ ենք հաճախ համարում
     Մեր դոնկիխոտյան խենթությամբ արի...
     Երբ մեր նիզակը հողմաղացին է
     Հանկարծ դեմ առնում,
     Նոր ենք հասկանում,
     Որ գետի վրա ալյուր ենք մաղում,
     Որ քեֆերում ու հարսանիքներում
     Դհոլ խփելով հանճար չեն դառնում։
    
    
    
     * * *
     Ոչ մի օրենքով ու հրամանով
     Չես կանգնեցնի պտույտները մեր
     Մայր մոլորակի։
     Ոչ մի օրենքով ու հրամանով
     Չես կարող ստիպել,
     Որ արեգակը՝ ուր մայր է մտնում-
     Այնտեղից ծագի։
     Ոչ մի օրենքով ու հրամանով
     Շողոքորթների բերանը երբեք
     չես կարող փակել։
     Ոչ մի օրենքով ու հրամանով
     Պատուհանների ապակու վրա
     դզզացող ճանճը
     Ապակին երբեք չի կարող ծակել։
     Ոչ մի օրենքով ու հրամանով
     Ստահակին չես դարձնի մեծանուն։
     Կյանքը ունի իր օրենքը հաստատ-
     Ձուկը ծովումն է ծնվում, մեծանում,
     Թեպետ փորձում ենք մենք նրան խաբել
     Ծով հիշեցնող ակվարիումներով։
    
    
    
     * * *
     Չնայած կյանքում
     Չենք ծնվել հավկուր,
     Բայց հավկուրությամբ գլուխ ենք պահում,
     Որ հեշտ ու հանգիստ անցնենք թոշակի։
     Ապաշնորհը ձգտում է փառքի
     Եվ ուրիշների փառքը գողանում-
     Կույր ենք, չենք տեսնում։
     Ստոր խարդախը իր թթու թանը
     Արդար յուղի տեղ շուկա է հանում-
     Կույր ենք, չենք տեսնում։
     Ճղճիմ քաղքենին նստած իր տանը՝
     Իր բամբասանքի իլիկն է մանում-
     Կույր ենք, չենք տեսնում։
     Չափը կորցրած ամբարտավանը
     Ամբիոններից է իրեն մեծարում-
     Կույր ենք, չենք տեսնում։
     Պետի աթոռին նստած անբանը
     Իր թիկունք-շեֆի ցավն է հա՜ տանում-
     Կույր ենք, չենք տեսնում։
     Արվեստն արհեստից չզանազանող
     Այս հանգաբանը
     Պարարտ հող գտել,
     Իր նեյնիմներն է մի գլուխ ցանում-
     Կույր ենք, չենք տեսնում...
     Եվ հավկուրությամբ գլուխ ենք պահում։
    
    
    
     * * *
     Օ՜, մեծեր, մեծեր,
     Փառքերով արբած փառամոլ մեծեր,
     Ժողովներից ու ամբիոններից
     Դեռ չկշտացած՝ ճառամոլ մեծեր։
     Դուք սիրում եք միշտ նույն ջուրը ծեծել,
     Ապացուցել այն,
     Ինչ ձեզնից առաջ
     Ձեր նախորդներն են դեռ ապացուցել։
     Որտեղ տեսնում եք թափուր պատվանդան,
     Տանում-տնկում եք արձանները ձեր,
     Եվ ընդունում եք այնպիսի կեցվածք,
     Կարծես աշխարհը դուք եք ստեղծել։
     Օ՜, հազար անգամ ու հազար ձևով
     Մեծարված մեծեր,
     Որ չեք հագենում սին դափնիներից,
     Ու ճառ-ծափերից...
    
    
    
     * * *
     Այո՛, դժվար է, երբ գրելիս
     Կամ խմբագիրն է քո մեջ արթնանում,
     Կամ քննադատն է խորհուրդներ տալիս՝
     Տեսություններով գլուխդ տանում,
     Բայց մի նվնվա, մի տրտնջա դու,
     Նրանք հո նո՞ր չեն կյանքիդ մեջ մտել։
     Ցավալին այն է, որ կան աշխարհում
     Հատուկ շտամպի թերուս տգետներ-
     Բռնած օրենքի տուտը և ոգին,
     Սակայն սրտերում պահած ոխ ու քեն,
     Կարդում են երգդ և տողատակին
     Հայտնաբերում են հանցավոր մտքեր։
     Քննադատների համարում ունեն,
     Բելիկովները մեր այդ գերզգոն,
     Որքան որ տգետ, նույնքան համառ են
     Եվ ամեն ինչից մի տեսակ դժգոհ։
     Նրանք կարող են և մեծարել քեզ,
     Լույս տեսած գիրքդ դարձնել «Երգ-երգոց»,
     Իսկ հաջորդ օրը պսակդ պոկել
     Եվ հեշտ ու թեթև նետել աղբանոց։
     Նույնիսկ ոխերիմ քո թշնամու հետ
     Հարկ եղած դեպքում լեզու կգտնես,
     Իսկ տգետներից այդ ամենագետ՝
     Մահը կարող է միայն փրկել քեզ։
     1984 թ.
    
    
    
     ԳՐԱԿԱՆ ԽՈՒԺԱՆԸ
    
     Այսօր Տերյան, վաղը Լորկա ու Սևակ է։
     Երեկ Բայրոն, երկու օր անց Պաստեռնակ է։
     Մի օր Չարենց, մի օր Սահյան կամ Պետեֆի,
     Պետեֆու հետ մի անգամ (հանգի համար) նստեց քեֆի։
     Եվ միմոսն այդ հանգի գերի-
     Շատ է սիրում «պառնասեցու իր դիրքերից»
     Հանճարներին միշտ քարկոծել.
     - Ի՜նչ Շահազիզ, ի՜նչ Պատկանյան, ի՜նչ Վարուժան,
     Դրանք վաղուց հնացել ու մոռացվել են,
     Դոդոխյանն ու Սիամանթոն շատ են էժան,
     Քուչակի և Նարեկացու դարն անցել է։-
     Նա փորձ ունի արդեն կարգին,
     Եվ լավ գիտե երգ թռցնելու,
     Ու թռցրածը թաքցնելու
     Հարմար ձևն ու եղանակը։
     Հասկանում է՝ ինչ ձևով են փառաբանվում
     Ու հորջորջվում տաղանդավոր,
     Ո՞ւմ կարող է սևով ներկել
     Եվ անվանել աղանդավոր...
     Կուրծք է ծեծում ամբիոններից ու բղավում.
     - Ճանաչեցեք ձեր հանճարին,
     Ինչո՞վ եմ ես պակաս թեկուզ Վարուժանից։-
     ...Քննադատնե՛ր, փրկեցեք մեզ
     Պառնաս խուժած այս գրական լիրբ խուժանից։
    
    
    
    
     ՆՈԹԱՏԵՏՐԻՑ
    
    
     ՂԱՐԱԲԱՂԻՆ
    
     Դարերի մուժից հրաշքով հառնած
     Ես քո կիսավեր վանքը և տունն եմ,
     Հարսների աչքին արտասուք դառած -
     Ես քո խոր վիշտը և տրտմությունն եմ։
    
     Մրրիկներից ու հողմերից թեքված
     Ես քո դիմացկուն թթենու բունն եմ,
     Քո գուսանների երգերում երգված
     Ու փառաբանված արիությունն եմ։
    
     Ոսոխիդ բիբում փշի պես ցցված
     Քո Գանձասարի գմբեթն ու սյունն եմ,
     Կածաններիդ ու ճամփեքիդ բացված
     «Ապրեմ-չապրեմի» տոկունությունն եմ։
    
     Ամառվա տոթին մեղմ զեփյուռ դառած
     Քո Մռավ ու Քիրս սարերի ձյունն եմ,
     Բազում վերքերից խոցված ու վառված
     Քո անտակ սրտի փխրունությունն եմ։
    
     Վաղվա լուսաջինջ հավատով ապրող,
     Ցրտից չխամրող ծաղկունքիդ գույնն եմ,
     Արևի փոքրիկ շողից չխաբվող -
     Ես քո բողբոջի զսպվածությունն եմ։
    
     Հնձաններիդ մեջ քլթքլթացող լուռ -
     Ես քո խաղողի քաղցրությունն եմ,
     Ես քո զրահը, քո վահանն եմ կուռ,
     Ես քո ժայռերի կարծրությունն եմ։
    
     Դու իմ հինավուրց օջախն ու տունը,
     Ես քո արյունն ու քո զորությունն եմ,
     Ու ապացուցված քո վեհությունը,
     Քեզնով հաստատված քո խորությունն եմ։
    
     Երեկն ու այսօրն իրար կամրջող
     Քո խոյակների շաղախն ու կիրն եմ,
     Ես քո բարբառն եմ հավերժ կարկաչող,
     Ես մեսրոպատառ քո անմահ գիրն եմ։
    
     Ես երազներն եմ քո հազարաձև,
     Ես քո տագնապող համբերությունն եմ,
     Պղտոր ջրերը կհոսեն, կանցնեն,
     Ես աղբյուրներիդ զուլալությունն եմ։
    
     Քեզնով եմ կամքս պայքարում կռել,
     Ես քո հավատն ու հպարտությունն եմ,
     Հնարավոր չէ երբեք ինձ ծռել,
     Ես հազարամյա քո պատմությունն եմ։
     Հունիս 1975 թ.
    
    
    
     * * *
     Բանաստեղծները վաղ են արթնանում՝
     Տեսնեն ինչպես են ծաղկունքը բացվում,
     Խոտերն ինչպես են ցողով լվացվում,
     Ինչպես է ճյուղին բողբոջը պայթում,
     Եվ կաքավները որտեղ են իրենց
     Նոր ցայգալույսի սաղմոսը կարդում։
    
     Վաղ են արթնանում բանաստեղծները,
     Տեսնեն ինչպես են երգում հավքերը,
     Լույսը ինչպես է ձորում թանձրանում,
     Երբ է արծիվը երկինք բարձրանում,
     Ինչից են այդպես վազերը լալիս,
     Որ սարերից են հովերը գալիս։
    
     Բանաստեղծները վաղ են արթնանում՝
     Լսեն ինչպես է ծիծաղում առուն,
     Ինչու է վիթը ձորն իջնում ծեգին,
     Ով է ունկ դնում սարյակի երգին,
     Եվ արեգակը իր լուրթ անհունում
     Ինչ իլիկով է շողերն իր մանում...
    
     Բանաստեղծներին ո՞վ է հասկանում։
     1984 թ.
    
    
    
     ԿՈՉՈՒՄԸ
    
     Կոչումը պետք չէ բանաստեղծներին,
     Ինչպես որ ծովին՝ ավելորդ ջուրը,
     Կոչումը տվեք պարծենկոտներին,
     Փառատենչներին տվեք կոչումը։
    
     Կոչումը տվեք այն մարդկանց ուշիմ,
     Որոնք շեֆերի շուքովն են ապրում,
     Եվ նրանց կոշիկին նստած փոշին
     Իրենց սեփական գլխարկով մաքրում։
    
     Կոչումը տվեք այն անտաղանդին,
     Որ վերադասին երգեր է ձոնում,
     Եվ ամեն տարի տպում հատընտիր,
     Ծննդյան օրն իր՝ մեծ շուքով տոնում։
    
     Կոչումը տվեք կոչումի գերի
     Խեղկատակներին ամորֆ ու անձև,
     Կոչումը տվեք գերզգոններին,
     Որ տաղանդներին մի լավ քարկոծեն։
    
     Շողոքորթներին տվեք կոչումը,
     Կոչումը տվեք սնապարծներին,
     Ինչպես որ ծովին ավելորդ ջուրը՝
     Կոչումը պետք չէ բանաստեղծներին։
     1984 թ.
    
    
    
     * * *
     Դու իմ տան դուռը իմ դեմ փակել ես,
     Քո շողոմ լեզվով միշտ ինձ խաբել ես,
     Թռիչքիս պահին ոտքս կապել ես,
     Հիմա ասում ես՝ եկ չմանրանանք։
    
     Իմ ունեցածից միշտ ինձ զրկել ես,
     Ինձ առաջ նետել, դու քեզ փրկել ես,
     Ախր թիկունքից դու ինձ զարկել ես,
     Հիմա ասում ես՝ հինը մոռանանք։
    
     Իմ ջրաղացի ջուրը հատել ես,
     Ինձ միշտ անարգել ու անպատվել ես,
     Արդարությունս դու թրատել ես,
     Հիմա կանգնել ես, թե՝ չխորանանք։
    
     Իմ ճանապարհին դու հոր ես փորել,
     Որ ընկնեմ՝ չելնեմ - միշտ խոր ես փորել,
     Հորի բերանին գորգեր ես փռել,
     Հիմա ասում ես՝ չթշնամանանք։
    
     Ես սեր եմ երգել, իսկ դու խանդել ես,
     Ես կառուցել եմ, դու միշտ քանդել ես,
     Իմ ազատ ոգին ախր բանտել ես,
     Հիմա ասում ես՝ եղբայրներ մնանք։
    
     Ես լաց եմ եղել, դու ծիծաղել ես
     Ի՞նչ ծիծաղ, տակից վառել, դաղել ես,
     Եկել իմ տանը դու ինձ թաղել ես,
     Հիմա ասում ես՝ բարեկամանանք։
    
     Քո երդումի՞ն, թե՞ ստին հավատամ,
     Ախր ո՞նց քո ծուռ սրտին հավատամ,
     Թե բարեկամ ես մոտ ու հարազատ,
     Ինձնից խլածը տուր ինձ՝ հավատամ։
    
    
    
     ՄԻ ԱՆԾԱՆՈԹՈՒՀՈՒ
    
     Այդպես նազանքով, այդպես գեղեցիկ
     Լինում են միայն քնքուշ երգերում,
     Այդպես նոճին է ձգվում վեհ ու ձիգ,
     Այդպես նորաբաց շուշանն է գերում։
     Արևն է այդպես ճառագում պայծառ
     Եվ ծիածանը՝ երկնակամարում,
     Այդպես զնգում են ջրերը արծաթ,
     Հաղթողն է այդպես անաստված քայլում։
     Արբեցնում է այդպես թունդ գինին
     Եվ փշատենին՝ բուրմունքով իր տաք,
     Այդ դու չե՞ս սիրո այն աստվածուհին,
     Որ պարգևեցիր մեզ սուրբ տառապանք։
     Քո պատճառո՞վ չեն վառել Տրոյան,
     Մահ ու կենացի զենքերը շաչել,
     Այդ քեզ համար չէ՞ մեծ Սայաթ-Նովան
     «Գոզալ» կանչելով՝ անհույս հառաչել։
     Եվ դու չե՞ս արդյոք այն Կլեոպատրան,
     Որ սիրել գիտեր ու սիրով խեղդել,
     Եվ Շամիրամն այն, որ սիրո համար
     Զորագնդեր էր հանում իրար դեմ։
     Դու բուք ու բորան, դու երգ ու գգվանք,
     Դու գարնանային ամպրոպ ու անձրև,
     Որ գիտես վառել սրտերում կրակ
     Ու քո կրակով կրակ հանգցնել...
     Այդպես սիգաճեմ, նազանքով այդպես
     Որտեղի՞ց եկար շքեղ ու լուսե.
     Անծանոթ աղջիկ, անծանոթ երազ,
     Անծանոթ կարոտ, դու անծանոթ սեր։
    
    
    
     * * *
     Ես կերտում եմ, դու քանդում ես,
     Ես երգում եմ, դու շանթում ես,
     Ես քնում եմ, դու արթուն ես,
     Ես լռում եմ, դու խայթում ես։
     Ախր այդպես ո՞ւր կհասնենք.-
     Ես սիրում եմ, դու խանդում ես։
    
    
    
     ՆՈՎԵԼ
    
     Քարաշենիս ճանապարհին
     Կանգնած է դեռ մատուռ մի հին.
     Կտուր չունի, ոչ էլ խորան,
     Ոչ պատուհան.
     Մի խաչքար է, մի խուլ անձավ,
     Կողքին թեղի մի ծնկածալ,
     Մի շիրմաքար՝ հենված ծառին,
     Որ տապանն է տեր Գասպարի...
    
     Թիկնած մամռոտ շիրմաքարին,
     Ես հիշում եմ կռվի տարին.-
     Աղոթում էր բարի մի նան,
     Որ կռիվը շուտ վերջանա,
     Հաղթանակած տուն գա որդին՝
     Ոչխար մորթի,
     Կանչի դրկից-բարեկամի,
     Միակ որդու չարը տանի...
    
     Աղոթում էր ու չգիտեր,
     Որ զոհվել է որդին արդեն։
     Փոստատարը՝ ջահել մի կին,
     Կանգնել էր այս թեղու տակին,
     Լուռ նայում էր, լալիս թաքուն -
     «Սև թուղթը» ՝ սև պայուսակում։
     1984 թ.
    
    
    
     ԱՄՈՒՐԻԻՆ
    
     Կյանքը քո կողքով եկել է, անցել,
     Ինչպես հորդ գետը՝ ուռենու տակով,
     Դու քո ձեռքերն ես միայն լվացել,
     Աշխարհին նայել հեռադիտակով։
    
     Ոչ մի հաճույքից դու քեզ չես զրկել,
     Չես նայել երբեք էժան ու թանկին,
     Որտեղ հարմար է՝ խարիսխ ես ձգել,
     Փափուկ բարձ դրել քո գլխատակին։
    
     Պառկել ես գարնան անուշ հովերում,
     Քնքուշ խոսքերով դու քեզ օրորել,
     Եվ քո հանդիպած բոլոր ծովերում
     Դու ոսկե ձուկ ես միայն որոնել։
    
     Այլ աչքերով ես դու նայել կանանց՝
     Ի՜նչ ամուսնություն, ի՜նչ տուն և ի՜նչ սեր...
     Հրապուրել ու խաբել ես նրանց,
     Մոռանալով, որ քեզ մայր է ծնել։
    
     Առանց հոգսերի, առանց քրտինքի -
     Խնջույքներում են օրերդ անցել։
     Դու ջահելության նժույգի թամբին
     Քեզ ժամանակի հերոս ես կարծել։
    
     Արդ, սթափվել ես, բայց ուշ է արդեն,
     Ջահելությունդ վաղուց է չվել,
     Էլ ի՞նչ վերադարձ, երբ հեշտ ու թեթև
     Քո ապրած կյանքը տանուլ ես տվել։
     1984 թ.
    
    
    
     ԹԱՂՈՒՄ
    
     Ոչ մի ախ ու վիշ, ոչ մի հեծկլտանք.
     Աշունն իր բարակ անձրևն է մաղում։
     Ու կարծես ոչ թե սովորական մարդ,
     Այլ խրտվիլակ է դրված դագաղում։
     Կնոջ աչքերում արցունքներ չկան,
     Ասես թաղում են անծանոթ մեկին,
     Եվ ինքն էլ այնպես, հենց պատահական
     Եկել կանգնել է դագաղի կողքին։
    
     Լորենիները խշշում են կամաց,
     Դուդուկը տխուր երգ է մղկտում,
     Որդին՝ շրթներին սիգարը հանգած՝
     Թերթի սյունակի մահազդն է կարդում.
     «Նա լավ ամուսին ու լավ ընկեր էր,
     Հոգատար հայր է եղել ողջ կյանքում,
     Ինչ պոստում որ նշանակել են,
     Նա պահել է միշտ իր խիղճը մաքուր» ։
     Օ՜, ինչպիսի՜ սուտ, ինչպիսի՜ կեղծիք
     Եվ այն էլ այսպես՝ օրը ցերեկով,
     Բառերից սարքած ձոնն այդ գեղեցիկ
     Ու կեղծ պսակը ո՞ւմ է հարկավոր։
     Ո՞վ չի ճանաչում այս փառատենչին,
     Որ միշտ ձգտել է բարձր պաշտոնի,
     Դեմագոգին ու խարդախին վերջին,
     Որ կործանել է քանի՜ ընտանիք։
     Զով ծովափներին նա կյանք է քաշել,
     Սիրուն կանանց հետ գգվել կեչուտում,
     Ռեստորաններում փողը չի հաշվել,
     Նետել է շռայլ ու բղավել՝ տուշ...
     Ընկել է, այո, բայց ճարպկորեն
     Նա դուրս է պրծել ամեն թակարդից,
     Ջարդելով անխիղճ ու տրորելով -
     Նորից հասել է իր նպատակին։
    
     ...Ոչ մի ախ ու վիշ, ոչ մի հեծկլտանք
     Եվ նույնիսկ՝ «Գնաս բարով» բարձրագոչ,
     Ու եթե մեկը այդ պահին հարց տար
     Գերեզմանի մոտ կանգնած այդ կնոջն.
     «Ինչո՞ւ չեք լալիս, այր եք կորցրել,
     Գոնե մի բուռ հող գցեցեք վրան» -
     Եվ պատասխանը անշուշտ կլիներ.
     - Բայց շատ վաղուց եմ ես թաղել նրան։
     1984 թ.
    
    
    
     ՓԱՌՔԸ
    
     Գիտե՞ք ինձ այսօր ինչ գուշակեց
     Մի գեղեցիկ ու ջահել գնչուհի, -
     Որ իմ առջևում ճանապարհ կա մեծ,
     Մի սիրուն աղջիկ՝ այդ ճանապարհին...
     Որ ճանապարհն այդ պիտի անցնեմ ես
     Մաքառումներով սուրբ տառապանքի,
     Դառնամ հայտնի մարդ՝ աշխարհին ի տես,
     Արժանանամ մեծ պատվի ու փառքի։
     Դե, հայտնի բան է, ո՞վ չի հանդիպում
     Իր ճանապարհին՝ սիրուն աղջկա.
     Կյանքը վաղուց է գլխիս դրել ձյուն,
     Հիսունս անցել, բայց... փառքը չկա։
     Իսկ գուցե չքնաղ այն աղջկա պես
     Եկել է մի օր, կողքովս անցել,
     Ուղտի ականջում պինդ քնել եմ ես,
     Անփորձ եմ եղել ու չեմ հասկացել։
     Եվ գուցե լավը հենց այս է, որ կա,
     Ճակատագրից ինչո՞ւ դժգոհել,
     Երբ երկնքի տակ մեր այս արևկա
     Առանց դրան էլ հնարավոր է
     Քայլես քո ճամփով,
     Ապրես մեծ կյանքով։
     1984 թ.
    
    
    
     * * *
     Բղավում է նա ամբիոնից՝ ծափ ենք տալիս,
     Հայհոյում է նա քեզ ու ինձ՝ ծափ ենք տալիս,
     Ստում, կեղծում, շողոքորթում ու խաբում է
     Ավազակն այս նենգ ու պիղծ՝ ծափ ենք տալիս17։
    
    
     * * *
     Չգիտեմ՝ ե՞րբ և որտեղ - կորցրել է իր բունը,
     Չի ճանաչում նա արդեն տիրոջ բակը և տունը,
     Գիշերները եռանդով վրաս տալիս վայրահաչ,
     Ցերեկներն ինձ տեսնելիս՝ պոչն է շարժում այս շունը։
    
    
     * * *
     Որքա՜ն փառքի դու տիրացար - վերջը բարին կատարվի,
     Անճար էիր, հանճար դարձար - վերջը բարին կատարվի,
     Նախորդներիդ դափնիներով քո ճակատը պճնեցիր,
     Դարձար կյանքում քայլող արձան - վերջը բարին կատարվի։
    
    
     * * *
     Ծափե՜ր, ծափե՜ր, նորից ծափեր, - մեզ ծափերն այս ո՞ւր են տանում,
     Թափով ճառում, ճառով խաբում - սին խոսքերն այս ո՞ւր են տանում,
     Ե՛վ խաբելով, և՛ ծափելով, մեր սուտ փառքը շեփորելով,
     Քսանմեկերորդ դարին՝ հատորներով ջուր ենք տանում։
    
    
     * * *
     Մեղուն գիշեր-ցերեկ դատում՝ վերակացուն անբան բուն է,
     Գառը դատի տակ է ընկել՝ սոված գայլը դատավորն է.
     Տունս տվել իմ թշնամուն և ասում ես՝ սիրով եղեք,
     Սերությունը թե որ դա է, գերությունը հապա ո՞րն է։
    
    
     * * *
     Որքան պանդուխտ՝ խեղճ ու անտուն - այնքան գայլ կա աշխարհում,
     Որքան ավեր օջախ ու տուն, այնքան ցավ կա աշխարհում,
     Դու ո՞ր երկրից կուգաս, կռունկ, ի՞նչ ծովերով ես անցել,
     Իր մայր լեզուն չմոռացած՝ քանի հայ կա աշխարհում։
    
    
     * * *
     Հողվոր մարդուն պալատը ինչ - նա իր հյուղին միշտ կմնա,
     Թե կարկուտը զարկի ծառին - ծառի ճյուղին միրգ չի մնա,
     Իմ Ղարաբաղ, քո ճամփեքով Շահնազարներ կգան-անցնեն,
     Բայց լեռներիդ նման հավերժ - Պըլը-Պուղին միշտ կմնա։
    
    
     * * *
     Իսլամի ծույլ, անբան ծոռը՝ իր նենգ հոգին սեղմած բռում,
     Աղոթում էր. «Ալլա՜հ, փրկիր դու քո հոտին՝ հայից զուլում...»,
     Եվ ալլահը լսեց մայունն իր ոչխարի, գթաց նրան...
     Մինչ այսօր էլ այդ անբանը «զուլում հայից» հաց է մուրում։
    
    
     * * *
     Արտերը իմն են՝ վարողը դու ես,
     Ալյուրը իմն է՝ մաղողը դու ես,
     Էլ որտե՞ղ մնաց եղբայրությունը -
     Խաղողը իմն է՝ քաղողը դու ես։
    
    
     * * *
     Իջնում ես հայոց լեռներեն՝
     Ինչո՞ւ չես խոսում հայերեն...
     Ն. Զարյան
    
     Նա հայերեն ինչպե՞ս խոսի, երբ չի ուզում տեսնել հայի,
     Ու չգիտե՝ երբ է եղել ճակատամարտն Ավարայրի,
     Խորթ են նրան իր մայր լեզուն և գրերը մեսրոպատառ -
     Ես չգիտեմ, տեղ կհասնե՞ն հորդորներդ, Զարյան Նաիրի։
    
    
     * * *
     Ա՜խ, շուն իմ, Ջիմ իմ, դու ազնվացեղ
     Իմ հավատարիմ ու խելոք ընկեր,
     Ինձ հետ տխրել ես և ուրախացել,
     Գայլ ու աղվեսից պատիվս փրկել.
     Դու այնքան լավ ես սիրտս հասկացել
     Ու եղել միշտ իմ ուղեկիցն անդավ -
     Բայց Ջիմ իմ, հիմա
     Ծախու շներն այնքա՜ն շատացել՝
     Որ քիչ է մնում քեզ չհավատամ։
    
    
     * * *
     Ոչ մարգարիտ, լալ ու գոհար,
     Ոչ էլ փառք է ինձ հարկավոր,
     Թող ձեզ լինեն ու ձեզ մնան
     Դափնիները ձեր փառավոր։
     Իմ փոքրիկ ու անշուք տունը
     Ե՛վ դղյակ է, և՛ պերճ պալատ,
     Երգերիս մեջ ես ինձ համար
     Ե՛վ իշխան եմ, և՛ թագավոր։
    
    
     * * *
     Թե սիրել է՝ պիտի սիրեմ
     Պայծառ ու ջինջ - Խայամի պես,
     Թե խմել է՝ պիտի խմեմ
     Գինու երգիչ Խայամի պես։
     Ու երբ գնամ այս աշխարհից -
     Թող իմ մասին մարդիկ ասեն՝
     Վազգեն Օվյանն ապրեց կյանքն իր -
     Շատ է, թե քիչ՝ Խայամի պես։
    
    
     * * *
     Դու ասացիր, ո՜վ տաղասաց՝
     Թողեք վարդն իր թփին մնա,
     Բուրմունք չունի վարդը քաղած,
     Ցողեք՝ վարդն իր թփին մնա։
     Երբ դարավոր մեր թշնամին
     Մեզ քշեց մեր հող ու տնից -
     Թուրք շահիրը ինչո՞ւ չասաց՝
     Թողեք վարդն իր թփին մնա։
    
    
     * * *
     Գիտունն ամենից դասեր չի առնում,
     Ոսկին՝ երկաթին երբեք չի խառնվում,
     Բազեն բազե է, ագռավը՝ ագռավ,
     Ամեն թաս բռնող Խայամ չի դառնում։
    
    
     * * *
     Երբ քո թշնամին զրպարտում է քեզ,
     Սևացնել է ուզում անունդ,
     Դու ամենուրեք պաշտպան կգտնես
     Եվ կարդարացվի արդարությունդ։
     Իսկ երբ դավել ես քո հայրենիքին,
     Քո ժողովուրդն է քեզ դատում արդար,
     Քեզ չի պաշտպանի ոչ ընկեր, ոչ կին,
     Ոչ էլ հարազատ քո մայրը անգամ։
     1984 թ.
    
    
     * * *
     Վարողը ես էի, ցանողը ես էի, քաղողը՝ դու։
     Բանողը ես էի, պահողը ես էի, ցանողը՝ դու։
     Քրտնողը ես էի, գտնողը ես էի, շահողը՝ դու։
     Ծալվողը ես էի, հալվողը ես էի, ապրողը՝ դու։
     1981 թ.
    
    
    
     ՍՄԲԱՏ ԵՎ ԲԱԲԵԿ
     …Նույն տարին միևնույն իշխան Սահլի Սմբատյանը
     ձերբակալում է ապստամբ Բաբանին, որ մարդախող-
     խող, աշխարհավեր, արյունարբու գազան էր, և հանձ-
     նում ամիրմունիի ձեռքը։
     («Աղվանաց աշխարհի պատմություն»

     Մովսես Կաղանկատվացի)
     Լինի թեկուզ Թալեաթ հազար
     Եվ նույնքան էլ՝
     Փաշա Էնվեր,
     Որքան ոռնաս, Ռասուլ Ռզա,
     Սմբատները միշտ ծնվել են
     Ու կծնվեն…
     Որ պաշտպանեն երախտամոռ
     Բաբեկներից պատիվը մեր,
     Որ ինչ-որ մի քոչվորի թոռ,
     Դարեր ի վեր
     Անտուն, անտեր-
     Չմտնի մեր տունն հայրենի
     Ու հորջոջի իրեն տանտեր…
     Սմբատները պիտի ծնվեն-
     Ապացուցեն, որ աշխարհում
     Որ այս հողում
     Ոչ քո հայրը շիրիմ ունի,
     Ոչ էլ պապը,
     Որ ցեղիդ հետ եղած կապը
     Ոչ թե այստեղ,
     Այլ տոթակեզ
     Անապատում գնաս փնտրես։
     Սմբատները պիտի ծնվեն՝
     Հատեն քո այդ լեզուն շողում,
     որ առնես դաս,
     Ուրիշներից խլած հողում
     Ուրիշների պատմությունը
     Չգողանաս…
     Հիմա լսիր պատմությունն այս,
     Ով հանգաթուխ Ռզա Ռասուլ,
     Ունկ դիր և տես-
     Մեսրոպագիր
     Պատմիչները ինչ են ասում։
    
     1.
     Հալածված ահեղ հակառակորդից-
     Դեմքին իր հոգու թույնը անթաքույց-
     Անտուն, անօջախ քոչվորի որդի
     Բաբեկը փախավ ջարդված, մազապուրծ,
     Թողած լեռներում, ձորերում մթին-
     Զոհեր բազմաթիվ։
     Նրա աչքերում սարսափ կար վայրի
     Եվ ատելություն աշխարհի հանդեպ,
     Շուրջը լեռներ են տոչոր, ամայի,
     Օտար ճամփաներ և օտար հանդեր։
     Նա հայրենիք էր փնտրում աշխարհում,
     Եվ ազգ կոչվելու ուժ ու իրավունք,
     Դրա համար էլ ջարդում էր, վառում
     Ու պատսպարվում ձորերում խորունկ։
     Աղվանքում արյուն, մահ ու կոտորած,
     Բաղաց գավառում թալան ու ավեր,
     Սյունյաց աշխարհում արտասուք ու լաց,
     Կին, մանուկ ու ծեր
     Անտուն բնավեր…
    
     Իսկ հետո… հետո այդ ինչպես եղավ,
     Որ իր ոհմակը կրեց պարտություն.
     Երկնքից կարծես հուր ու բոց տեղաց,
     Հրաբուխ ժայթքեց ասես Սյունիքում։
     Դա վերջն էր արդեն,
     և ինքն էլ գիտեր,
     Որ ոչ մի ալլահ իրեն չի փրկի,
     Եվ այս աշխարհում դժվար է հաղթել,
     Նրանց, ովքեր որ Հայրենիք ունեն։
     Իսկ ո՞վ է ինքը, ինչ ազգ ու տոհմից.
     Քոչվոր էր հայրը,
     Եվ պապն էր քոչվոր,
     Եվ ցեղն էր վայրի ու աստանդական,
     Եվ նախնիները ավազակ ու գող,
     Եվ ինքը հարկավ…
    
     Օ, ալլահ, մի՞թե փրկություն չկա,
     Գոնե մի գիշեր, մինչև լուսաբաց
     Քներ ապահով…
     Եվ հիշեց հանկարծ,
     Բաբեկը հիշեց Սմբատ իշխանին,
     Որ մոտը հյուր էր տարիներ առաջ.
     Հիշեց կնոջը նրա գեղանի,
     Որ ընդունել էր խառնածին հյուրին
     Հարգանքով պատշաճ.
     Քրոջը հիշեց իշխան Սմբատի-
     Նազիրան, հպարտ ու թեթևաոտ,
     Նրա բերանը կոկոն էր վարդի,
     Ժպիտը գարնան բացվող առավոտ…
     Օ, հայը գիտե պատվել իր հյուրին,
     Հայը չի խփում երբեք թիկունքից.
     Հայը իր տունն ու հայրենիքն ունի,
     Սիրտը մաքուր է, մաքուր է հոգին…
     - Դեպի դղյակը իշխան Սմբատի, -
     Դարձավ նա ասաց իր զորախմբին.
     Ուղեղում մի միտք ծնվեց տմարդի,
     Աչքերին իջավ… նի՞րհ էր, թե՞ թմբիր…
    
     2.
     Իշխան Սմբատը իր հին դղյակում
     Նրան ընդունեց բարեկամի պես,
     Ճոխ սեղան բացեց ընդարձակ բակում,
     Հոսեց յոթ տարվա գինին փրփրադեզ։
     Ու գինովացավ Բաբեկը պարտված,
     Կենացը խմեց իշխան Սմբատի.
     - Թիկունքս, - ասաց, - դու ես անկասկած,
     Շնորհակալ եմ իմ հզոր բաթիր, -
     Եվ գիշեր եղավ մութ, ականակուր,
     Սակայն չքնեց հյուրը սրբապիղծ,
     Եվ երբ լռություն տիրեց դղյակում,
     Քոչի շան նման զգույշ ու թաքուն
     Բաբեկը սողաց, ելավ օթախից
     Ու արթնացրեց քնած խուժանին։
     - Շղթայել, - ասաց, - Սմբատ իշխանին,
     Այդ գյավուրից իմ վրեժը կառնեմ…
    
     Սմբատ իշխանը կանգնեց շղթայված,
     Դարձավ Բաբեկին ու այսպես ասաց.
     - Բաբեկ, դու Բաբեկ, գող շեյթանի ծոռ,
     Քոչվորի պնչից թռած գարշահոտ,
     Ես քեզ պատվեցի իմ աղ ու հացով-
     Ոնց բարեկամի՝ հարազատ ու մոտ,
     Իսկ դու եղկելի անամոթ ու պիղծ-
     Իմ այս հարկի տակ շղթայում ես ինձ.
     Ո՞րն է իմ մեղքը, ի՞նչ եմ արել քեզ։-
     Պատասխան տվեց Բաբեկը այսպես.
     - Իմ ցեղն է քոչվոր ու աստանդական,
     Եվ իմ արյունն է քոչվորի արյուն.
     Իսկ քո մեղքն այն է, որ ապրում ես, կաս,
     Սեփական հողի վրա ես քայլում.
     Դու ունես օջախ, հայրենիք ունես,
     Քո գլխի վերև դու տանիք ունես,
     Դու… գալիք ունես…
    
     Եվ շղթայակապ իշխան Սմբատին
     Դառն հեգնանքով ծանակեց.
     - Բաթիր…
     Եվ բռնաբարեց կնոջը նրա,
     Եվ բռնաբարեց քրոջը նրա,
     Հետո անպատվեց մորը ալևոր,
     Ու դարձավ ասաց խուժանին վայրի.
     - Հանուն ալլահի, իսլամի թոռներ,
     Մեզ վիճակված է միայն թալանել,
     Գողանալ, վառել, պղծել ու խաբել.
     Գյավուրներն ինչո՞ւ աշխարհում ապրեն,
     Ինչո՞ւ ունենան հայրենիք ու տուն,
     Ո՞վ է սահմանել այսպիսի օրենք
     ու արդարություն…
    
     3.
     Եվ լույսը բացվեց, եղավ առավոտ,
     Իշխան Սմբատը զայրույթից գոռաց.
     - Սուրհանդակ, - գոչեց, - սուրա թևավոր,
     Իմ կտրիճներին տուր շուտվ իմաց,
     Թող ձիեր հեծնեն, թռչեն հողմի պես,
     Այդ անտուն շանը բռնեն կենդանի։-
     Արփին բարձրացավ, օրը եղավ կես,
     Թռան քաջերը Սմբատ իշխանի,
     Եվ շառաչեցին թրերն հավլունի,
     Եվ նժույգները ծառս եղան ցասկոտ,
     Եվ հետո եղավ նորից առավոտ,
     Եվ առավոտն այդ Բաբեկի համար
     վերջինը եղավ…
    
     Նա գիտեր հարկավ՝
     Որ ուշ է արդեն, փրկություն չկա,
     Եվ չէր հավատում ոչ մի հրաշքի,
     Բութ էր հայացքը ու անասնական,
     Եվ բթությունն էր կախվել ընչացքից.
     Ու Սմբատն ասաց.
     - Անտուն, անոթի
     Անծուխ, անօրեն քոչվորի որդի,
     Եվ թլպատված շուն նենգ ու տմարդի,
     Ես ինքս հիմա կպատժեի քեզ,
     Բայց իմ ձեռքերը ես չեմ կեղտոտի,
     Կհանձնեմ նրանց, ումից փախել ես.
     Այս ամրոցի մեջ գլխատել քեզ պես
     գարշելի գերուն,
     Իմ սրին, պատվին իմ ազգ ու տոհմին
     պատիվ չի բերում։
    
     4.
     Տմարդը ընկավ մահով տմարդի,
     Բայց չվերջացավ տմարդությունը,
     Մի Ռասուլ Ռզա, Ռզայի որդի,
     Իր գրչին խառնած նախանձն ու թույնը-
     Թալեաթ փաշայի դրոշակն առել,
     Ոռնում է մեր դեմ նենգ ու չարակամ,
     Որ Սմբատները չպիտի ծնվեն,
     Քանի աշխարհում դեռ Սմբատներ կան,
     Բաբեկներն իրենց ազատ չեն զգում
     Մայր հայրենիքում...
     Իսկ Սմբատները պիտի ծնվեն դեռ,
     Դառնան մի բռունցք, մի կամք անսասան,
     Որ չհոշոտեն պատմությունը մեր-
     Ոչ մի Բունիաթով կամ Ռասուլ Ռզա*։
    
    
     --------------------------------------------------------------------------
    
     Այս բաժնում տեղ գտած ստեղծագործությունները տպագրվել են նաև 2003 թ. Երևանում լույս տեսած «Լեռների լեգենդը» գրքում։
    
     * «Հուդային» - Բանաստեղծությունն ուղղված է Ղարաբաղի նախկին տիրակալ, ԼՂ մարզկոմի առաջին քարտուղար Բորիս Կևորկովին
    
     * «Բ. Կ.-ին, Դու ծախու հոգի» - Նկատի ունի Բ. Կևորկովին
    
     * «Բասարական» - Ակնարկում է Բ. Կևորկովին։ Վերնագիրն ընտրել է Կևորկովի «Բորիս Սարկիսովիչ» անուն-հայրանվան հապավումից՝ Բա-սար
    
     * Թուրքացրել է Արցախի կեսը - Ուշ ենք հասկացել - Ակնարկում է Բորիս Կևորկովին
    
     * «Ծոռն Հուդայի տունս մտավ...» - Նկատի ունի Բ. Կևորկովին
    
     * «Երբ փարոս է ճանապարհիդ Ալի Բաբան Ղարաբաղում» - Նկատի ունի Բ. Կևորկովին, որի ղեկավարության տարիներին նրա իսկ թողտվությամբ ադրբեջանական տարբեր բնակավայրերից Արցախ էին գալիս և ընտանիքներով բնավորվում հազարավոր ադրբեջանցիներ
    
     * Քաջ Նազարն է նստած գահին - Ակնարկում է խորհրդային ղեկավար Լ. Ի. Բրեժնևին
    
     * «Ղարաբաղին» - «Փառաբանումն» բանաստեղծության տարբերակներից է (կա նաև արձակ բանաստեղծություն-տարբերակ՝ «Ոսոխիդ աչքում փշի պես ցցված...», տես՝ «Լեռների լեգենդը», 2003 թ.)
    
     * «Սմբատ և Բաբեկ» - Այս ստեղծագործությունը պատասխանն է ադրբեջանական և ռուսական մամուլում Ռասուլ Ռզայի տպագրած մի զառանցանքի, որտեղ վերջինս հայ Սմբատ իշխանին մեղադրում էր ադրբեջանցի Բաբեկին դավաճանելու մեջ, միաժամանակ՝ «մատնիչներ ու դավաճաններ» որակելով ողջ հայ ժողովրդին
Promote this post
The article published in the Spokesperson project.
Sign up and publish your articles.
Like
1
Dislike
0
9448 | 0 | 0
Facebook