ՎԱՀԱՆ ՓԱՓԱԶՅԱՆ
Վահան Փափազյանը ծնվել է 1876 թվականին Թավրիզում, վանեցու ընտանիքում։ Ինը տարեկան հասակում հայրը՝ «շուշտակ» մականունով հայտնի եկեղեցական, քաղաքական գործիչ Տեր-Մեսրոպ քահանա Փափազյանը Սալմաստում դառնում է կաթոլիկների դավադրության զոհը և Վահանի դաստիարակությամբ սկսում է զբաղվել մեծ քույրը՝ Աշխենը։ Նրանց ընտանիքը բազմանդամ էր՝ 10 երեխա։ Եղել են 6 եղբայր, կրտսերը Վահանն է։ Նրա եղբայրներից է գրող Վրթանես Փափազյանը։ 1893 թվականին Թիֆլիսից տեղափոխվում են Նոր Նախիջևան։ Ցանկանալով ապրուստը ինքնուրույն հոգալ 16 տարեկանում դառնում է մի հրեա լուսանկարչի աշակերտ, յուրացնում արվեստը։ Շուտով հարում է Հնչակյան կուսակցությանը, սակայն Ալեքսանդրապոլում քրոջ որդու դաշնակցական Լևոն Գյուլումյանի միջոցով ծանոթանալով կուսակցական մամուլին, հանդիպելով երկրից եկած հայդուկներին Նոր Նախիջևան է վերադառնում կուսակցականապես դավանափոխված։ 1902 թվականին գարնանն արդեն Պետերբուրգում ուսանող Փափազյանը խույս տալով ձերբակալությունից փախչում է Ֆինլանդիա, ապա Շվեյցարիա՝ Ժնև։ Դրոշակի խմբագրատանը հանդիպում է Արտաշես Հովսեփյանին՝ ապագա հռչակավոր Մալխասին, Քրիստափոր Միքայելյանին, Սիմոն Զավարյանին։ Նրանց հանձնարարությամբ էլ, որպես լուսանկարիչ և վստահելի ընկեր Գայլ Վահանի խմբի հետ գալիս է Կովկաս՝ պատրաստվելով մեկնել Վասպուրական։ Նրան ընկերակցում էր Նիկոլ Պողոսյանը, ապագա հայտնի Իշխանը։ Մինչև սահմանանցումը վիրավոր հայդուկներից մեկին վիրակապող Վահանին կնքում են «բժիշկ» մականունով, իսկ հետագայում նրան կոչում են նաև «Կոմս» ։ Առանց լուրջ փորձությունների Վահանն ու Իշխանը հասնում են Վան։ 1903 թվականին նոյեմբերին հաջող աշխատանքներ են տարվում կուսակցական կառույցը Վան քաղաքում և նրա շրջակա գավառներում ամրապնդելու ուղղությամբ։ Վահան Փափազյանը Օսմանյան խորհրդարանի պատգամավոր (1908-1912) Մինչ Աղթամարի դեպքերը Կոմսը նախաձեռնում է Վանի բանտում պահվող նախ 101 տարվա ազատազրկման, ապա մահապատժի դատապարտված Վարդգեսի փախուստի գործը. պետք էր մինչև բանտախուց գետնուղի ական փորել, ինչպես ինքն է նշում, շուրջ 50 մետրից 45-ը արդեն պատրաստ էր, երբ անսպասելի կանչում են Աղթամար, և գործը մի քանի օր հետաձգվում է։ Հետագայում իր հուշերում նա գրում է. Բնութիւնը դավաճանեց մեզ, հորդառատ անձրեւ տեւաց ամբողջ ցերեկ եւ գիշեր։ Հետեալ առավոտ բանտին բակին մեջ ահագին ձագարաձեւ խորխորատ մըն էր բացված, մեր ականը փլած էր և գաղտնիքը երեւան ելած։ Էսպես անփառունակ վերջացավ ձեռնարկը... 1906 թվականի ամռանը Վարդգեսին փոխադրեցին Տիգրանակերտի բանտը: 1904 թվականի աշնանը Վան է գնում Արամ Մանուկյանն ու քարոզչական աշխատանքը, նոր թափ է ստանում։ Սակայն այս ոգևորությունը կարճ է տևում, ՀՅԴ բյուրոն Արամ Մանուկյանին ուղարկել էր, ոչ թե Կոմսի ենթակայության տակ աշխատելու, այլ նրա սխալները շտկելու, ինչից էլ նեղսրտելով Վահան Փափազյանը որոշում է հեռանալ։ 1905 թվականի հունվարին Կոմսն ու Քեռին (Արշակ Գավաֆյան) ծպտված թողնում են երկիրը, ավելի ուշ հասնում Երևան։ Հայ-թաթարական բախումների ժամանակ Նիկոլ Դումանի հրամանով նա մեկնում է Նախիջևան, Սարգիս Կոդաբաշյանի ենթակայությամբ կազմակերպելու ինքնապաշտպանության գործը։ 1906 թվականի աշնանը նրան կրկին հրավիրում են Վասպուրական: Հասնելով Վան՝ անցնում է իր համար կարծես սովորական աշխատանքի։ Գարնանը վերադառնում են նաև ՀՅԴ 4-րդ համագումարին մասնակցելու համար Վիեննա մեկնած Արամ Մանուկյանն ու Իշխանը։ Սահմանադրական կարգերի հաստատումից հետո առաջին խորհրդարանական ընտրություններում Վասպուրականի հայությանը հատկացված էր մեկ տեղ։ Օսմանյան խորհրդարանի երեսփոխանական ընտրության ժամանակ դաշնակցության Վանի կենտրոնական կոմիտեն առաջարկում է Կոմսի՝ Վահան Փափազյանի թեկնածությունը՝ իբրև վանեցու, քանի որ օրենքով խորհրդարանի անդամ կարող էր ընտրվել միայն տեղացին, Արմենականները՝ Ավետիս Թերզիբաշյանին։ Բայց Կոմսը համաձայն չէր։ «… Անախորժ անակնկալ մըն էր ինծի համար, – գրում է Կոմսը։ – Երբեք միտքես անցած չէր նման պատասխանատվության տակ մտնել։ Կը ըզգայի, որ անախորժ պարտականություն մըն էր` խառնվածքիս բացարձակ անհամապատասխան, մանավանդ, որ լեզուն ալ չէի գիտեր» ։ Միաժամանակ, նա գտնում էր, որ այդ պաշտոնի համար իր պատկերացումներով ամենահարմարը՝ Արամ Մանուկյանն էր՝ «իր հանդգնությամբ, խորհրդարանական միջավայրի շուտով հարմարող` իր մատչելի և անկաշկանդ բնավորությամբ, մանավանդ որ քիչ շատ ալ թյուրք-թաթարական լեզվով կրնար լավ-գեշ արտահայտվիլ» ։ Սակայն վերջինս էլ կտրուկ հրաժարվում է՝ տեղացի չլինելու պատճառով։ Հետագայում Կոմսը, ցավով անդրադառնալով իր երեսփոխան ընտրվելու հարցին, կշտամբանքով վերհիշում էր Արամի մերժումը. «Այդ պարտականության (երեսփոխանի) մարդը Արամը կըրնար լինել։ Ինչո՞ւ չընդունեց։ Չէ՞ որ իր խառնվածքով աննկուն, համարձակ ու անկաշկանդ` համառ պայքարող մըն էր, որ իր թերի լեզվով իսկ կրնար խորհրդարանի բեմեն որոտալ բոցավառ խոսքեր՝ ուղղված պետության վարիչներուն, ներկայացուցչական աթոռներու վրա բազմած թուրք «երևելիներուն», որոնցմե շատերու ձեռքերը հավանաբար մաքուր չէին հայերու արյունեն ու արցունքեն» ։ «Ջախջախիչ» մեծամասնությամբ Վասպուրականի կողմից Օսմանյան խորհրդարանի հայ պատգամավոր ընտրվեց Վահան Փափազյանը, որը խոշոր հաղթանակ տարավ հատկապես գավառներում։ Այդ մասին նա հետագայում հիշում է. «Մերինները հրճվանքի մեջ էին, իսկ ես տխուր ու մտատանջ էի` իմ առջև բացվող այս նոր, անծանոթ և անախորժ կյանքին հանդեպ» ։ Վանից մեկնելու նախօրյակին Վ. Փափազյանը մեծ խոստումներ էր շռայլում բոլորին։ «Մենք, ձախակողմյան երեսփոխաններս, – ասում էր նա, – պատնեշի վրա պիտի կանգնենք և կուրծք պիտի տանք դեպի ժողովուրդը, դեպի հասարակական իրավունքները, դեպի արդարություն ուղղված հարվածներին» ։ Բայց նա նշանավոր եղավ միայն իր լռությամբ, այնպես որ շատերի կողմից արժանացավ «համր երեսփոխան» տիտղոսին։ 1912 թվականի դեկտեմբերի 21-ին Կոստանդնուպոլսի հայոց ազգային ժողովը որոշում է ընդունում հայական հարցը բարձրացնել եվրոպական տերությունների առաջ։ Հիմնվում է Ապահովության խորհուրդ, որի նախագահը պատիարք Արշարունին էր, քարտուղարը՝ Վահան Փափազյանը։ Բացի Պատրիարքարանի նախագծից հայկական բարենորոգումների վերաբերյալ նախագիծ ներկայացրեց նաև Պողոս Նուբար Փաշան, որը դժգոհում էր պատրիարքարանի ներկայացրած նախագծից։ Այս պայմաններում պատրիարքարանի կողմից Եվրոպա է գործուղվում և Պողոս Նուբարի հետ բանակցությունների մեջ է մտնում Վահան Փափազյանը՝ նպատակ ունենալով հասնել փոխզիջումային տարբերակի ընդունմանը։ Մեկ ու կես ամիս տևած բանակցություններից հետո Վահան Փափազյանը և Պողոս Նուբարը հասնում են համաձայնության և ռուսական դեսպանությանը ներկայացնում երկկողմանի ընդունելի նախագիծ։ Ի վերջո 1914 թվականի հունվարի 26-ին կնքվում է ռուս-թուրքական համաձայանագիր հայկական բարենորոգումների վերաբերյալ, որին, սակայն վիճակված չէր իրագորրծվել, քանզի 1914 թվականից սկսված առաջին համաշխարհային պատերազմը այն թողնում է անավարտ։ Առաջին Համաշխարհային պատերազմ[ Արևմտահայերից ակնկալված օգնությունը չստանալով՝ երիտթուրքերը անցնում են վճռական գործողությունների։ Առաջին քայլը զինական խմբերը ցրելն էր, և երբ Ռուբենն ու Կորյունը կանխելով իրենց սպանությունը Կոմս գյուղում նախահարձակ լինելով՝ քաշվում են Սասունի լեռները, ամեն ինչ խառնվում է իրար։ Տիֆից դեռևս չապաքինված Փափազյանը ևս տեղի տալով ընկերների հորդորներին հեռանում է լեռները միանալու Ռուբենին։ Իսկ Մշո դաշտում զինական ուժ գրեթե չկար։ 1915 թվականի գարնանը ռուսական բանակը մտնում է Վասպուրական, հերթը համոզված էին Տարոնին է, սակայն թուրքերը դեռ ռմբակոծում էին բոլորովին անպաշտպան Մուշն ու դաշտավայրի գյուղերը։ Վահան Փափազյանը, որ դեռ երեկ երեսփոխան էր, պաշտոնական այր, դառնում է քսան հազար գաղթականների առաջնորդը. Տարոնի 200 հազար բնակչությունից փրկվում է միայն 10 հազարը։ Կոմսի ու Ռուբենի խմբում, երբ հասնում են ռուսներին մնացել էր մոտ 30 մարդ։ Ռուսական զորակայանից ուղևորվում են Իգդիր, ապա Էջմիածին, որտեղ պատահական հանդիպում են Հովսեփ Արղությանի կամավորական գնդին։ Կոմսը Երևանում հյուրընկալվում է հին բարեկամ Մալխասի տանը, ապա մեկնում Թիֆլիս, իսկ Վասպուրականի վերագրավումից հետո նշանակվում Բարեգործական Միության ներկայացուցիչ Վանում։ Վահան Փափազյանը մի շարք այլ գործիչների՝ Արամ Մանուկյանի, Արտակ Դարբինյանի, Անդրանիկի հետ նախաձեռնում է 1917 թվականի Արևմտահայերի առաջին համագումարը։ Վահան Փափազյանը, Լևոն Շանթի և Անդրանիկի հետ ընտրվում է համագումարի նախագահ։ Առաջին համագումարի որոշումները կենսագործելու նպատակով ընտրվում են ղեկավար մարմիններ Արևմտահայ մեծ ու փոքր ազգային խորհուրդներ և Արևմտահայ գործադիր բյուրո։ Վահան Փափազյանը ընտրվում է այդ երեք մարմիններում, միաժամանակ հանդիսանալով Ազգային բյուրոյի նախագահ։ Այս հույսի և պատրանքի նոր շրջանը փլուզվում է հոկտեմբերյան հեղափոխությամբ։ Հապճեպ զորակոչով հավաքվում է արևմտահայերից կազմված գունդ, որի կազմակերպչական հարցերով զբաղվում է Ապահովության խորհուրդը Վահան Փափազյանի ղեկավարությամբ, հրամանատար է նշականակվում Անդրանիկը։ Համատարած բարոյալքումը կասեցնելու համար շատ գործիչներ մեկնում են ճակատ, Վահան Փափազյանը գնում է Կարս, Սարիղամիշ, Երևան, Ալեքսանդրապոլ։ Համընդհանուր նահանջի օրերին որոշվում է Ապահովության խորհուրդը Թիֆլիսից տեղափոխել Հյուսիսային Կովկաս, բազմահազար գաղթականների հետ նա էլ է հասնում Վլադիկավկազ, ապա Կիսլավոդսկ, Եկատիրինոդար, որտեղ էլ տեղեկանալով կովկասյան երեք հանրապետությունների անկախության մասին վերադառնում է Թիֆլիս։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը] Կյանքի հետագա տարիները |