Հոդվածներ

Քանի որ Պարսկաստանի տիրապետության ներքո գտնվող Արևելյան Հայաստանի մի շարք շրջաններում ոռոգման ջուրը հողին համարժեք կենսական անհրաժեշտություն է եղել, այդ իսկ պատճառով խանական կառավարչությունը կարևոր խնդիր է համարել նոր ջրանցքների կառուցումը և հների նորոգումը, որովհետև արհեստական ոռոգմամբ էր պայմանավորված բերքի քանակը (հարկ-ռենտան գանձվել է ոչ թե ըստ մշակվող տարածությունների, այլ ստացված բերքի քանակի):

     Ոռոգման ջրերը երկու կարգի են բաժանվել՝ բնական և արհեստական: Արհեստականին ժողովուրդը «հանած ջուր» անունն է տվել: Բնական են համարվել լճերի, գետերի, առվակների, աղբյուրների ջրերը, ինչպես նաև անձրևաջրերը: «Հանած ջրեր» -ի կարգին են դասվել արհեստական ջրամբարների՝ քյարեզների (ջրհորների), ջրանցքների և ոռոգման այլ կառույցների միջոցով ստացվող ջրերը:

Ջրերը նման կարգերի բաժանելն իրավական առումով կարևոր նշանակություն է ունեցել:
     Շահնշահերի Իրանում բնատուր ջուրը Աստծո պարգև է համարվել ու օրենքով ամրագրվել է (ահա թե ինչու ենք հայերս այսօր էլ ջուրն «Աստծո պարգև» անվանում) ու, բնատուր ջուրը, որպես այդպիսին, համարվել է տվյալ գետի կամ լճի ջրով ոռոգվող տարածքի ամբողջ բնակչության սեփականությունը: Իսկ «հանած ջուր» -ը կարող էր լինել ինչպես մեկ անձի, այնպես էլ քաղաքային կամ գյուղական համայնքի մասնավոր սեփականությունը:
     Քյարեզների ջուրը կարող էր պատկանել այն անձանց կամ համայնքներին, որոնք իրենց միջոցներով փորել էին դրանք: Ջրանցքներն ու առուները նույնպես կարող էին պատկանել առանձին համայնքների կամ համայնքների խմբի ու առանձին անձանց:

Պարսկահայաստանում յուրաքանչյուր համայնք, յուրաքանչյուր իրավաբանական կամ ֆիզիկական անձ բնատուր ջրից օգտվելու իրավունք է ունեցել, եթե իր հողամասը գտնվել է տվյալ ջրով ոռոգվող տարածքում: Ջրօգտագործման իրավունքն ուղիղ համեմատական է եղել հողակտորի չափին: Երևանի խանությունում այդ իրավունքը սահմանվել է՝ ելնելով տվյալ շրջանի կամ համայնքի ծխերի թվից:

Ջրի նկատմամբ մարդու իրավունքը եղել է բացարձակ, սրբազան, նվիրական ու ոչնչով չսահմանափակվող: Ջրի նկատմամբ իրավունքը նույնիսկ սահմանափակել է հողատիրության իրավունքը, այսինքն հողատիրության իրավունքից գերակա է եղել: Ոչ ոք, լիներ դա համայնք կամ մասնավոր անձ, իրավունք չուներ կտրել ջրի ճանապարհը, իսկ ջրի ճանապարհ տրամադրելու դիմաց դրամական հատուցում պահանջելու իրավունք չուներ: Որոշ դեպքերում, եթե այն հողակտորը, որտեղով անցնելու էր առուն կամ ջրանցքը, շատ թանկ է եղել այդ հողակտորի տիրոջ համար ու նա չի ցանկացել, որ առուն այդ հողակտորի միջով անցնի, ապա պարտավոր է եղել ջրին շրջանցիկ ճանապարհ տալ, բայց մերժելու իրավունք չի ունեցել:

Քանի որ առուներն ու ջրանցքները ջուր են մատակարարել համայնքի բոլոր անդամներին, ապա վերջիններս պարտավոր են եղել դրանց պահպանման համար աշխատանք կատարել և միջոցներ տրամադրել: Ջրանցքներ կառուցելիս կամ վերանորոգելիս կոռային աշխատանք է կիրառվել, և այդ աշխատանքին մասնակցել է տվյալ վայրի բնակչության մեծ մասը:

Ջրօգտագործումը կանոնավորելու համար հատուկ պաշտոնյաներ (միրաբ) են նշանակվել: Նրանց հսկողության ներքո են եղել ամբողջ մահալի ջրերը: Նրանց պարտականությունն է եղել՝ հսկել, որ գյուղական տարբեր համայնքների միջև ջուրը հնարավորին հավասար բաժանվի, միջոցներ ձեռնարկել ջրգողության, ջրի հերթի խախտումների դեմ: Նրանց էր վերապահված առուների, ջրանցքների մաքրման աշխատանքը, ջրօգտագործմանն առնչվող վեճերի կարգավորումը:

Գյուղերում ջրաբաժանության գործի պատասխանատուներին «ջուվար» են անվանել: Նրանք ենթարկվել են միրաբներին: Ջուվարները պետք է հոգային ջրի պահպանման մասին՝ հատկապես ակունքներում, հերթով բաշխեին ջուրն ու հսկեին հերթի պահպանումը: Մեծ գյուղերում ջուվարներն ունեցել են օգնականներ (կարաջուվար): Միրաբներին ու ջուվարներին վարձատրել է համայնքի բնակչությունը: