Խնդրում ենք սպասել...

Հոդվածներ

Ստեփան Զորյան (1889-1967)

00:52, հինգշաբթի, 24 օգոստոսի, 2017 թ.
Ստեփան Զորյան (1889-1967)

Զորյան /Առաքելյան/Ստեփան Եղիայի. դասական գրող, թարգմանիչ, ակադեմիկոս, հասարակական գործիչ - ծնվել է 1889 թ-ին սեպտեմբերի 15-ին /3-ին/ Ղարաքիլիսայում/այժմ՝ Վանաձոր/։

1896-1898 թթ. սովորել է մասնավոր դպրոցում։

1904 թ.Ավարտել է տեղի ռուսական երկամյա դպրոցը։

1906 թ. մեկնել է Թիֆլիս։

1909 թ "Լումա" ամսագրում տպագրել է "Քաղցածները" պատմվածքը։

1909-1917թթ. Ստորագրել է Ստ. Րօֆֆօր գրական կեղծանունով։

1909-1911թթ. Աշխատել է "Սուրհանդակ" օրաթերթում։

1912-1919թթ. Աշխատել է "Մշակ" օրաթերթում։

1918 թ լույս է տեսել առաջին ժողովածուն "Տխուր մարդիկ" խորագրով։

1919 թ փոխադրվել է Երևան։

1922-1925թթ. Աշխատել է ՀՍՍՀ Լուսժողկոմատի պետհրատի գլխավոր խմբագիր։։

1926 թ. Աշխատել է "Հայաստանի կոոպերացիա" երկշաբաթաթերթում։։

1930 թ. Աշխատել է "Հայկինոյում"՝ որպես գրական խորհրդատու։։

1934 թ. Ընտրվել է ՍՍՀՄ գրողների միության անդամ և ՍՍՀՄ գրողների առաջին համագումարի պատգամավոր։։

1935 թ. Պարգևատրվել է "Աշխատանքային Կարմիր դրոշի" շքանշանով: 1940-1954 թթ. լույս է տեսել երկերի վեցհատորյակը: 1944 թ. լույս է տեսել "Պապ թագավոր" պատմավեպը։

1950 թ. Ընտրվել է Հայ գրողների միության վարչության քարտուղար։

1954, 1959 և 1966 թթ. Ընտրվել է ՍՍՀՄ գրողների երկրորդ, երրորդ և չորրորդ համագումարների պատգամավոր։

1959 թ. Լույս է տեսել "Հայոց բերդը" պատմավեպը։

1960-1964 թթ. Լույս է տեսել եկերի տասհատորյակը:

1965 թ. Ստ. Զորյանին շնորհվել է Հայաստանի իտությունների ակադեմիայի ակադեմիկոսի կոչում։

1967 թ. Լույս է տեսել "Վարազդատ" պատմավեպը։

1967 թ. Հոկտեմբերի 14-ին կնքել է մահկանացուն, թաղվել է Երևանում, Կոմիտասի անվան զբոսայգու պանթեոնում։

1974-1977 թթ. Լույս է տեսել երկերի հինգհատորյակը՝ ռուսերեն:

1977-1990 թթ. Լույս է տեսել երկերի ակադեմիական տասներկուհատորյակը:

1980 թ. Սահմանվել է Ստ. Զորյանի անվան ամենամյա մրցանակ։

Բազմաբեղուն է եղել Ստ. Զորյանի գրիչը. գրել է վեպեր, պատմվածքներ, ֆելիետոններ, գրականագիտական հոդվածներ, հուշեր։ Իր վեպերում նա գովերգել է մեր նախնիների քաջությունն ու հերոսությունը, նրանց պայքարը հայրենիքի ազատության համար։

Պատմվածքների հիմնական թեման ժամանակակից մարդու կյանքն է։ "Մի գիշեր անտառում" պատմվածքը գրված է մանկության հուշերի հիման վրա։

Թարգմանվել է 22 լեզուներով։
    
    
    
    

ՋՐՀՈՐԻ ՄՈՏ

...Էս, ինչ որ պատմում եմ – Ավստրու կողմն էր: Շաբթից ավելի` առավոտ, իրիկուն կռվում էինք: Ցերեկը հանգստանում էինք շոգի պատճառով— առավոտ, իրիկուն կրակում... Մին ավստրիացիք էին առաջ գալի, մին մենք էինք վրա տալի, բայց միշտ էնպես էր ըլում, որ մնում էինք էլի մեր տեղերում, մեր հին դիրքում: Բա՜ց, դուրան տեղ էր. հերիք էր գլուխներս բարձրացնեինք` իրար տեսնում էինք, իսկ դորբինով հո ոնց առաջիդ: Մեր ու ավստրացոց արանքին մի տուն կար միայն, մի մեծ տուն, երկու հարկանի, կտուրը երկաթած: "Կալվածատիրոջ տունն է", ասում էին. նրա դաչան էր, ինչ... Առաջին էլ պարտեզ կար, սիրուն ճաղավոր պարիսպներով: Էնքան մոտիկ էր, որ ամեն ինչ տեսնում էինք: Դրա մոտ էլ ջրհոր կար` երկար փետով (էն, որ ռուսները ժուրավլ են ասում): Ինչքա՜ն էինք ծիծաղում էդ փետի վրա... Էդտեղ` կռվից ամեն բան` տունը, ծառերը, ախպեր, կուչ են եկել, կարծես ուզում են թաքնվել, բայց էդ փետը — էդ ժուրավլը` մեն—մենակ տնկվել է դաշտի մեջ ու դունչը մեկնել երկինք: "Աղոթում է", — ասում էին տղերքը: "Չէ, մեզանից խռովել է, գանգատ է անում աստծուն": Մի քանիսն էլ թե` "Մեզ բանի տեղ չի դնում. ինչքան ուզում եք կրակեցեք, ինձ բան չեք անի, ասում է": Ու մենք կրակում ենք մին—մին էլ հանաքով նշան էինք բռնում, բայց նրա համար` հե՛չ...

Ու էսպես շաբաթից ավելի... կրակում ենք, կրակում, բայց արևը բարձրանում էր թե չէ` կրակոցը երկու կողմից էլ դադարում էր:

Կռիվը` կռիվ, էդ արևն էլ մի կողմից էր նեղում մեզ: Բաց դաշտ, ամառվա շոգ օր... ջուր էլ չկա: Մի բոչկա ջուրը, խնայելով խմում ենք, երկու օր. օրական մի բակլաշկա` ոնց որ ուղտին գդալով ջրես...

Մի օր էլ, ըհը՛, ջուր չկա... բոչկեն էլ է հատել, բակլաշկաներն էլ... Ծարավից տղերանց բերանը բաց էր մնացել հավի պես... Լեզուներս կպել, չորացել է... Գիտեք էլի, երբ մարդ ծարավ է, ոնց է ըլնում...

"Այ, մի քիչ ջուր հա՜" ասում ենք իրար:

Բայց ո՞րտեղից... Բոչկեն գնացել էր ու մի օր էր չկար: Բռնվե՞լ էր, ձի՞ն էր ընկել, ի՞նչ էր պատահել, չկա՛ր... Մեր բախտից ավստրացիք էլ չեն շարժվում, թե չէ մի հա՛յ անեին` իրենց գերի էինք... Էնպես էինք թուլացել: Մենակ մենք չենք էդպես, մեր վաշտապետն էլ պակաս չի մեզնից: Տեսնում ենք շուտ—շուտ ավստրացոց կողմն է նայում, պռոշները չպպցնում է ու` "չորտ վազմի, — ասում է, — ե՞րբ պիտի ջուր բերեն":

Դա բեղերը նոր ծլած տղա էր, ռուս ստուդենտ, բերել էին աֆիցեր: Լավ տղա էր, հասկացող, հանաքչի. իրան էլ Վասիլի Վլասիչ էին ասում: Դա նայեց, նայեց ավստրացոց կողմը, մին էլ թե` "չորտ վազմի, գոնե էս ջրհորը մոտիկ ըլեր"... Մենք էլ նայում ենք ջրհորին ու զարմանում, որ ջուրն էսքան մոտիկ է ու անկարելի հեռու: Ծարավ մարդիկ ու ջրհո՜ր... Նայում ենք ոնց որ սովածը հացին:

—Բա ջուրն էսքան մոտիկ ըլի ու մենք էսպես ծարա՜վ, — ասում է տղաներից մինը:

—Էդ ասի է՜, — տնքում են տղերքը:

Իսկ մեր վաշտապետը պռոշները չպպացնում է ու շարունակ` "Չորտ վազմի, չորտ վազմի...";

Տեսնում ենք, խեղճը ինքն էլ է տանջվում ծարավից:

Խոսում ենք, մին էլ տղաներից մինը թե`

—Այ, մեկը ըլներ էդ ջրհորից ջուր բերեր հա՜...

Էդքան հերիք էր արդեն: Ամեն կողմից վրա տվին:

Ասում են ու իրար նայում: Ասում են ու վաշտապետին նայում:

—Եկեք մեզնից մինը թող գնա:

—Գժվե՛լ եք, ինչ է. նրանք էնտեղ նստած (այսինքն ավստրացիք), ասում են, ճանճ էլ գա կտեսնեն:

Մին էլ թե`

—Եկեք փորձենք:

—Այ տղերք, ձեռը վեր կալեք, ասում են, շանսատակ կանեն:

Մի քանիսը թե` փորձենք, մի քանիսը` թե թարկը տվեք:

Վերջը թե` անպատճառ, ինչ էլ ուզում է ըլի — պետք է գնանք:

Բայց ո՞վ գնա, ո՞վ չգնա, թե` եկեք վիճակ գցենք. երեսուն—քառասուն թուղթ փաթաթեցին ու լցրին մի փափախ:

—Դե՛հ, հանեցե՛ք...

Հանեց սա, հանեց նա, — մի ութը, ինը մարդ, վրա տասը, տերդ խնդա Բաղդասար, վիճակն ընկավ ինձ:

"Դե, գնա հիմի, — ասում եմ ինքս ինձ, — ա՛յ քեզ օյին. երկու տարի ազատվեցիր կրակից, հիմի արի ջրի ճամփին մեռի. էսպես էլ սարսաղություն...":

Բայց ընկերական բան է, ինչ պիտի անես, ընկել ես – պիտի կատարես:

—Դե, արի՛ գնա, արի գնա, — ասում են:

Իսկ ես ժաժ չեմ գալիս. դեռ կարծում եմ հանաք է: Թուղթը ձեռիս շուռ եմ տալիս դեսուդեն: Տղերքն էլ կարծում են վախենում եմ:

—Չլի՞ վախենում ես...

Նամուսս չվերցրեց:

—Կատոլին թել կապեցեք գնամ.— ասում եմ:

Էստեղ թէ` Վասիլի Վլասիչին ասենք – նոր (այսինքն վաշտապետին): Վասիլի Վլասիչը ակոպի մի ծերում նստած` պապիրոս էր շինում: Երկու տղա մոտեցան թե`

—Թույլ տվեք, վաշե բլագորոդիյե, գնանք ջրհորից ջուր բերենք...

—Ո՞ր ջրհորից, — ասում է:

Տղերքը ցույց տվին մեր առաջին ջրհորը:

Վաշտապետը բարկացավ:

—Գժվե՞լ եք, ի՞նչ է, — ասում է, — ինչպես կարելի է, չէ՞ որ իսկույն կսպանեն: Նիկակ նիլզյա՛...

Տղերքը թե`

—Վաշե բլագորոդիյե, դուք թողեք միայն, ոչինչ էլ չի լինի: Էսպես կանենք, որ չտեսնեն:

—Բայց ո՞վ է գնում, — ասում է:

Թե` Բաղդասարը: Այսինքն` ես:

Վաշտապետը մի քիչ չեմ ու չում արավ: "Ափսոս է տղեն" ասում է: Բայց վերջը տեսավ շատ են խնդրում, ծարավից մեռնում են, ճար չկա, ինքն էլ ծարավ` թողեց: Կանչեց ինձ իրա մոտ ու խրատեց:

—Բայց էնպես գնա, — ասում է, — որ չտեսնեն հա՜... Կարո՞ղ ես...

—Կաշխատեմ, — ասում եմ:

Տղերքն ուրախացան: Կատոլը բերին, կտոր—կտոր թելեր իրար արին` ունկը կապեցին ու տվին ինձ:

—Դե՛, քեզ տեսնենք:

—Բարի ճանապարհ...

—Հաջողությո՛ւն...

Թելը դրի կատոլի մեջ, կատոլը ձեռս առա, սողալով անցա ակոպի թումբը` ու` չոքե—չոք, չոքե—չոք... Գնում եմ փորս գետնին քսելով, գնում եմ ծիտ տեսած կատվի պես: Փորսող եմ տալիս խոտերի միջով, ու կատոլը միշտ աջ ձեռքիս, գլխիս առաջ բռնած, որ եթե կրակեն էլ` կատոլին դիպչի...

Միամի՜տ մարդ. կարծում էի կատոլից հետո ինձ չի դիպչի, կամ հենց եկած գնդակը կատոլի վրա է գալիս... Էսպես է. վախից խոտի շվաքումն էլ կպահվես... Գնում եմ, ու մի կողմից վախենում եմ, մի կողմից էլ ուզում եմ անպատճառ գնալ, գնալ ի՛նչ էլ լինի: Անունի, պատվի խնդիր է:

"Եթե ճակատիս գրած է, որ մեռնելու եմ էսպես տեղ, էսպես բանի համար, թող մեռնեմ, — ասում եմ, — ոչինչ, , , ":

Մտածում եմ ու գնում. գնում եմ ու մտածում: Լավ է, կանաչ է. գնալու ժամանակ էնքան էլ չեմ երևում: Կանաչը էսպես մի թզից ավելի է: Էս կանաչները տափակացնելով սողում եմ... Արևն էլ վերևից էնպես է վառում, որ տերդ խնդա... Էնքան շոգից չեմ նեղվում, ինչքան քրտինքից... Քրտինքը ծլլում է երեսիցս, թափվել է ականջներիս ետևը... ուզում եմ սրբեմ` ձեռ կբարձրանա՜... Սիրտս խնոցու պես գցում է փորումս: Բայց գնում եմ էլի, գնո՜ւմ.— ավստրացիք դեռ չեն տեսնում... Շուտով հոգնեցի, փռվեցի կանաչների վրա... Հանգստացա ու նորից... Գնում եմ – էլի չեն տեսնում... Մի երկու անգամ նայեցի մերոնց կողմը. տեսնեմ` ետևիցս ծիկրակում են թաքուն, իսկ ավստրացիք – հե՜չ... ժաժ չեն գալիս. չեն տեսնում...

Էսպես, ախպերս, որ դուք եք, չոքե—չոք սողալով հասա ջրհորին: Հասա ու մնացի քարի շվաքում: Բերանս էնպես է չորացել, որ թվում է` լեզուս կապ է ընկել... առաջ հլա էս քարի շվաքում մի լավ շունչ քաշեցի, հանգստացա.... Նայեցի` ավստրացիք էլի չեն տեսնում: Լավ... ո՜նց ջուր հանեմ... Ջրհորի բերանը բարձր է: Մի արշինի չափ: Բարձրանամ թե չէ` տեսնելու են, որ տեսնեն թե չէ` կրակելու են:

Տերդ խնդա՜ Բաղդասար...

Փորձեցի պառկած կատոլը կոխել ջրհորը – չեղավ:

Ճար չկար, պիտի բարձրանայի.... մտածում եմ, մտածում ու չեմ իմանում, ի՛նչ անեմ: Վերջը, կեցցե՛ս Բաղդասար. մի բան միտս ընկավ. աղլուխս: Լավ է` մոտս էր. հանեցի ու կանգնեցի: Կանգնեցի ու թափ տվի դեպի ավստրացիք: Ավստրացիք իրարով անցան, գլուխները հանեցին ակոպից ու նայում են ինձ: Ես էլ սպիտակ աղլուխս թափ եմ տալիս, որ չկրակեն... Մի կողմից թափ եմ տալիս, մի կողմից էլ կատոլը կախում են հորը. էդ որ տեսան` ավստրացիքս հրացանները բռնեցին: Ես աղլուխս թափ տալով մի քանի անգամ ձեռքս բերանս տարա... Ուզում եմ հասկացնել, որ ջուր եմ տանում, ծարավ ենք...

Հասկացա՞ն, ի՛նչ էր – էլ չկրակեցին...

Աչքերս նրանց կողմը` կատոլը կախ արի... Հիմի էլ արի տես, թոկը կարճ է, ջրին չի հասնում... Ի՞նչ անեմ: Վերցրի գոտիկս կապեցի թոկի ծերի, հասավ:

Ջուրը հանեցի, հանեցի ու նորից աղլուխս նրանց կողմը թափ տալով, կատոլն առած վազում եմ: Ո՜նց եմ վազում. ձի գցես` չես հասնի: Ես վազում եմ, իսկ ավստրացիք ետևիցս ծիծաղում են: Էդ ես հետո իմացա. տղերքը դուրբինով նայել էին, պատմեցին:

Դեռ կես ճամփին եմ, — մերոնք "ուռա՜" կանչեցին:

—Մալադե՛ց Բաղդասար, մալադե՛ց Բաղդասար: Հասա ու տղերանց հետ ինքս ծիծաղում եմ իմ արածի վրա...

Բայց էդ ոչինչ: Դու էս ասա, թե մի կատոլ ջուրը քանի՞ մարդու ծարավ կկոտրի: Մի քանիսը խմեցին – հատավ: Մնացածներն էլ մնացին ծարավ: Դե, գիտեք, ծարավ մարդու մոտ ջուր են խմում` ավելի է ծարավում: Ջուրը ամենից առաջ տվինք, իհարկե, մեր վաշտապետին, հետո ո՛վ ավելի ծարավ էր:

Տղերքը թե` արի՛ Բաղդասար, մեկ էլ գնա...

Խնդրում են, աղաչում:

Մտածում եմ` գնա՞մ, չգնա՞մ: Ամեն անգամ պապը գաթա չի ուտի: Ավստրացիք են, քեռուս տվերքը չեն. մի անգամ թողին – լա՛վ, երկրորդ անգա՞մ... Մտածեցի ու ասի` արի մեկ էլ գնամ, ինչ կլի` կլի՛... Էդպես ժամանակ մարդ հարբածի պես է ըլում: Շաշի պես հավեսի էի ընկել...

Էս անգամ վերցրի երկու կատոլ: Էլ ոչ թե սողում եմ առաջվա պես, կամ չոքե—չոք եմ գնում, այլ կանգնած: Աղլուխս թափ եմ տալիս ու առաջ գնում: Ավստրացիք էլ նայում են: Կարծես սպասում են, թե մի բան պըտի ասեմ:

Հասնում եմ ջրհորին, նորից մի քանի անգամ ձեռս բերանս եմ տանում, աղլուխս շարժում եմ ու կատոլը կախում: Ավստրացիքս էլի նայում են: Առաջվա պես էլի` ոչի՜նչ... Բան չեն ասում...

Կատոլները լցրի ու ե՛տ աղլուխս թափ տալով բերի:

Նոր տեղ էի հասել, մին էլ տղերքը թե`

—Հրե՛ մի ավստրացի է գալի:

Ես դառնամ` դրուստ: Մի ավստրացի շոր թափ տալով` գալիս է: Եկավ, եկավ ու – ըհը` — տեսնենք մի անամ էլ ձեռին:

Մերոնք թե`

—Ջրի է գալի...

Դրուստ որ: Եկավ ջրհորի մոտ կանգնեց ու ձեռի շորը թափ տվեց մեր կողմը:

Մերոնք թե`

—Այ տղա նրանք էլ են ծարավ էլել...

Ու թե դուք ժաժ եք եկել էնտեղ, մերոնք էլ էնպես: Բան չարին:

Ավստրացիս կռացավ, ջուր հանեց ու տարավ:

Էդ որ մերոնք տեսան, սիրտ առան: Թե` տղերք, եկեք մեկ—մեկ գնանք ջուր բերենք: Բաղդասարը հո փոդրաթ չի արել...

Ինչպես ասի – տղերանց մեծ մասը ծարավ էր դեռ: Էդ խոսքի վրա բոլորը թե`

—Գնա՛նք:

Վաշտապետին ասին: Էլի մի քիչ չեմ ու չում արավ, բայց թողեց:

Տղերքը գնացին:

Առաջ մեկ—մեկ, հետո` երկու—երկու...

Էդ որ ավստրացիք տեսան` իրանք էլ եկան:

Մենք գնացինք, նրանք եկան, մենք գնացինք, նրանք եկան, ու մին էլ տեսանք մեր զինվորների կեսը հրես ջրհորի գլխին: Մենք ու ավստրացիք խառնվել ենք իրար: Խոսում ենք, բայց իրար չենք հասկանում:

Հասկանում ենք նշաններով: Մենք ասում ենք` "Վադա խորոշ": Նրանք էլ` "գո՛ւթ, գո՛ւթ"... Էդպես խոսում ենք, ջուր ենք հանում, խմում, իրար հյուրասիրում ու ծիծաղում... Ես մինչև հիմա էլ չեմ հասկանում, թե ինչի՞ էինք ծիծաղում... Էնքանը գիտեմ, որ ուրախ էինք, շա՛տ էինք ուրախ... մինչև անգամ, երբ ջրից կշտացանք, սկսեցինք երես, ձեռներ լվանալ: Հետո ջրհորի էդ ժուրավլը կռացրինք, բարձրացրինք... Ինչպես երևում էր` երկար ժամանակ չէր բանել – ճռում էր, ճռճռում ու էնպես ձեներ հանում, ոնց որ հարյուր տարվա հիվանդ: Դրա ճռճռոցի վրա ծիծաղում ենք, հանաքներ անում... Ավստրացիք էլի ինչ—որ բան են հարցնում` չենք հասկանում: Նրանք "գո՛ւթ—գո՛ւթ", մենք "խարաշո՛, խարաշո՛": Նրանք մեզ հացի կտորներ են տալիս, մենք նրանց պապիրոս: Ու էլի իրար ենք անցնում ու ժպտում:

Չգիտեմ, ինչքան ժամանակ էր անցել – մի րոպե թե մի ժամ – մին էլ տեսնենք մեր դիրքերից ձեն են տալի.

—Ռեբյատա՜...

Ոնց ենք վազում` էլ դու պրծար:

Ետ եկանք: Վաշտապետը ծիծաղում է:

—Հը՞, կշտացաք, — ասում է:

Մենք գլխով ենք անում:

—Դա, վաշե բլագարոդիյե:

—Իսկ ավստրացոց հետ ի՞նչ էիք անում, — հարցնում է:

—Ոչինչ, — ասում ենք, — նրանց լեզուն չենք հասկանում:

Նա գլուխն օրորում ու բեղի տակ ծիծաղում է:

Հետո թե`

—Լավ չի՞, — ասում է, — երբ մարդիկ էսպես մոտիկ բարեկամ են իրար:

Նրա էս խոսքերի միտքը էդ ժամանակ լավ չհասկացա, բաց տղերանց հետ էլի գլխով արի:

—Իհարկե, վաշե բլագարոդիյե...

Էլ չխոսեց: Մենք էլ ծարավներս կոտրած, հանգստացանք: Նստել ու խոսում ենք, թե` ո՛նց պատահեց էս բանը, ո՛նց էլավ, որ ավստրացիք մեզ մոտ թողին ջրհորին: Մի քանիսը թե` "իրենք էլ ծարավ էին` դրա համար...":

Խոսում ենք մեզ համար, մին էլ` իրիկնապահին մի հրաման, թե պետք է առաջ գնանք, պետք է կրակել, կրակե՜լ... Արի տես, որ տղերանցից ոչ մինը սիրտ չի անում կրակելու: Ձեռներիս չի բռնում, հասկանո՞ւմ եք: Քիչ առաջ իրար հետ ասում, ծիծաղում էինք, հիմի.... չի ըլնում: Վերջը մեզ զոռ արինք. կրակում ենք, բայց վա՛յ էն կրակելուն... Մարդուն որ չես տեսել` ուրիշ բան է. կկրակես, կքշես` գնա, բայց որ տեսել ես, հետը խոսել, էն էլ մի երկու ժամ առաջ – ուրի՛շ է: Չի ըլում... Կրակում ենք, բայց էնպես: Գցում ենք օդի մեջ, գնում է...

Կրակեցինք, կրակեցինք, բայց էլի էն, էլի էն: Առավոտը մենք մեր դիրքերում էինք, ավստրացիք իրենց:

Բայց արի տես, թե բանից ի՞նչ դուրս եկավ: Մի օր անց` մեր վաշտապետին կանչեցին տարան: Նրանցից ետը մեր կապիտանը, նրա հետ էլ մի ուրիշ պարուչիկ եկան մեզ մոտ` խոսեցին: Կապիտանը, չոր, երկար մարդ էր` սարդ բնավորության տեր: Զինվոր տեսներ թե չէ` նկատողություն. "Ինչո՞ւ է գլխարկդ ծուռ". "Ինչո՞ւ լավ չբարևեցիր", "Ինչո՞ւ շորերդ, շինելդ լավ չես կոճկել" ու էսպես բաներ: Եկավ սա ու սկսեց, թե՛ դուք, ասում է, եկել եք թշնամու դեմ կռվելու, պետք է կռվեք, ասում է, ինչպես կարգն է: Մի հավատաք, ասում է, էն մարդկանց, որ ձեզ կասեն, թե, ավստրացիք մեր բարեկամներն են: Սո՛ւտ է, ասում է, էդ բոլոր մարդիկ ստախոս են, դրանք հայրենիքի դավաճաններ են...":

Խոսեց, խոսեց ու վերջն էլ թե`

"Ձեր վաշտապետը սրանից եդը սա կլինի":

Այսինքն` հետը եկած պարուչիկը:

Խոսեց ու գնաց:

Իսկ մեր վաշտապե՞տը` Վասիլի Վլասի՞չը: Ո՞ւր տարան, ի՞նչ եղավ... Հարց ու փորձ, հարց ու փորձ – վերջը իմացանք, որ սպանել են... Մնացինք զարմացած, թե ինչո՞ւ: Նրանից էլ լավ մա՛րդ... Բոլորիս դրության մեջ մտնում էր, երբ մի բան էինք խնդրում` "չէ" չկար: Հիվանդ ժամանակներս գալիս էր մեզ տես, վիրավորված զինվորներին տանելու ժամանակ համբուրում էր, հետո նամակներ էր գրում, սիրտ տալի (էդպես մի նամակ էլ ես եմ ստացել): Իսկ մնացածի հետ` ոնց որ ախպեր կգար ձեռը մեջքներիս կխփեր, կհարցներ` ո՞նց ենք, ի՞նչ ենք... Ու էն բաների համար սիրում էինք նրան... Բայց արի տես, որ "վատ մարդ" է եղել, ասում է: "Վատը" ո՞րն է, ի՞նչ է արել: Էլի հարց ու փորձ, հարց ու փորձ – վերջը, իմացանք` մեղքը է՛ն է, որ թույլ է տվել, ասում է, իրա զինվորներին թշնամու զինվորների հետ խոսելու և չի թողել թշնամու վրա կրակեն... Էդ որ իմացանք` կատաղեցինք: Էդքան էլ սո՜ւտ... Չէ՞ որ մարդը, ասում ենք, էդ բոլորն արավ, որ ծարավ չմեռնենք: Էլ ինչո՞ւ է էդ սուտը:

Խոսում ենք, բայց սրտներս էրվում է: Մտածում ենք, որ մարդը մեր պատճառով սպանվեց: Մտածում ենք, բայց ամեն մեկիս սրտին կարծես մի քար է ընկել... Մի օր էլ հինգ—վեց հոգի խոսում ենք էսպես, զարմանում, զայրանում, թե էդպես մի բան... Տղաներից մեկը վեր կալավ թե` "Էդ բոլորը մեր կապիտանի գործն է": Մթամ սպանելու պատճառը նա է եղել: Մտածում ենք – դրուստ որ – բոլորը նրա գործն է: Կարող էր, չէ՞ ձեն չհանել, իմացածը ուրիշների` մեծերի – ականջը չգցել, եթե դրուստ էլ ըլներ էն, ինչ ասում էին: Ուր մնաց որ` սուտ... Մեր մեջ կային ռուս, խախոլ, հայ, վրացի, լատիշ: Բոլորն էլ հավասար ցավում են. "Խե՜ղճ մարդ"... "Խե՜ղճ Վասիլի Վլասիչ"... Ցավում ենք ու չենք իմանում ի՛նչ անենք... Մի օր էլ էսպես հինգ—վեց հոգով խոսում ենք, մեր ռուսը – Պավլուշա էինք ասում – վեր կացավ թե` "դրան էլ, ասում է, նրա օրը պիտի գցել": Վրացի Դաթիկոն էլ է՛ն կողմից. "Ուղիղ է, ասում է, պե՛տք է...":

Անցավ մի շաբաթ, ավստրացիք առաջ եկան, նորից ետ գնացին, ու էս անգամ, երբ ետ գնացին` մենք մեր դիրքերը հասցրեցինք ջրհորին: Ու հենց էդտեղ մի գիշեր, երբ կապիտանը, ամեն անգամվա պես, եկել էր պրավերկի, մեր տղերքը, կրակոցի ժամանակ, ևս—ևս արին դրան...

Ու երբ առավոտը դրա մարմինը գտան ջրհորի մոտ, բոլորն էլ կարծեցին, որ անցնելու ժամանակ ավստրացիք են խփել:

Էդպես էլ գրեցին գազեթներում...
    
    
    

Անհայտ թելեր
    
    

Սկսվել էին տխուր, ձանձրալի եղանակներ։
    
     Թեև օգոստոսը նոր էր, բայց լեռնային այդ գյուղում աշունն արդեն ցույց էր տալիս իր բոլոր գույները. անտառը պարուրող կաթնագույն մշուշը երեկոյից իջնում էր գյուղի վրա և մինչև առավոտ ծածկում նրան իր պաղ, թափանցիկ քողով. հաճախ տեղում էր մանրահատ անձրև, մի այնպիսի անձրև, որ ծակծկում է մարդու երեսի մաշկը, սարսուռ է ազդում մարմնին և թվում է, թե ոչ վերջ է ունենալու, ոչ վախճան։
    
     Տխո՛ւր էր. արևածաղիկները գլխակոր նայում էին գետին, ծառերն այգիներում թրջված հսկաների պես մնացել էին համր ու անշարժ, իսկ հավերն անգործ ընկած սայլերի կամ այլ ծածկույթների տակ հավաքված շարունակ քրքրում էին իրենց փետուրները, որ գյուղացիների համար նշան էր նոր անձրևի։ Գյուղն ամառելու եկած մարդիկ ման էին գալիս վերարկուներով, կրկնակոշիկներով և անձրևանոցով։ Նախկին գրավիչ ամառանոցն այժմ թվում էր անհրապույր, թարմությունը կորցրած։ Ձանձրույթից շատերը պատրաստվում էին հեռանալ տխուր ամառանոցից։
    
     Գյուղացի Երեմի կենվորները նույնպես պատրաստվում էին քաղաք մեկնել։ Դրանք սպիտակահեր, անզավակ ամուսիններ էին, բայց իրար սիրում էին ինչպես նորապսակներ դողում էին մեկը մյուսի առողջության համար, ճաշին միմյանց մեկնում էին յուղոտ պատառներ, իսկ թեյի ժամանակ միշտ մի ավելորդ կտոր շաքար էին գցում միմյանց բաժակ, «թող քաղցր լինի» ասելով։ Նրանք երևանցի էին. իրենց ասելով ունեին սեփական տուն, խանութներ և խաղողի այգի։ Վատ եղանակի պատճառով նրանք էլ շտապում էին շուտով հեռանալ։ Սակայն երկու օր էր արդեն, որ նրանք իրենց իրերը կապկպած, սրտատրոփ սպասում էին, թե Երեմն ու իր կինը ի՛նչ պատասխան պիտի տան իրենց առաջարկին։ Բանը նրանումն էր, որ այդ անզավակ ամուսինները ցանկություն էին հայտնել Երեմին ու իր կնոջը — որդեգրել նրանց հինգ աղջիկներից մեկին, ամուսնացնել նրան և իրենց ամբողջ կարողությունը «կտակել նրա գլխին» ։ Բայց ահա երկու օր էր գյուղացի ամուսինները չէին կարողանում նրանց պատասխան տալ։Եվ ծեր ամուսինները, անխուսափելի շալերն ուսերին, շարունակ դուրս ու ներս էին անում պատասխան ստանալու հույսով։ Իսկ գյուղացի ամուսինները պատասխան տալ չէին կարողանում, որովհետև դժվարանում էին վճռել իրենց համար այդ անսովոր խնդիրը։ Քաղաքացիների առաջարկն սկզբում նրանց ուրախացրեց, բայց հետո թվաց անբնական, նույնիսկ անգութ, սակայն երկար մտածելով՝ գտան, որ այդ բանը կարող է և բախտավորեցնել իրենց զավակներից մեկին և թեթևացնել իրենց հոգսը. չէ՞ որ իրենք ծայրը ծայրին չեն հասցնում, թեև մարդը, երկրագործական աշխատանքներից դուրս, սայլով միշտ ապրանքի բեռներ է կրում կայարանից գյուղ և գյուղից կայարան, իսկ կինը գրեթե ամեն օր մանած է անում գյուղի ունևորների համար, բայց շատ բան դարձյալ պակաս է մնում։ Չի օգնում և այն, որ ամառները, երբ տավարը դուրսն է կապվում, նրանք, գոմում տեղավորվելով, ունեցած երկու սենյակը տալիս են քրեհով։ Ոչ, այդ քրեհը նույնպես չի օգնում և էլի շատ բան պակաս է մնում... Եվ ծեր ամուսինների առաջարկր ամեն կողմից քննելով, նրանք այն գտնում էին իրենց համար օգտակար... — Վա՞տ կլինի միթե, որ իրենց զավակներից մեկը դառնա այդ ունևոր մարդկանց ժառանգը. իհարկե— ոչ։ Բայց երբ խնդիրը դառնում է աղջիկներից ո՛ր մեկին հանձնելուն, նրանք չէին կարողանում ընտրություն անել։
    
     Այդ երեկո էլ մարդ ու կին գոմում նստած դարձյալ խոսում էին նույն այդ բանի մասին։ Մարդը նստել էր մեջքը սյանը դեմ տված, իսկ կինը թախտի վրա իլիկ էր մանում։ Սյունից կախված լամպը լուսավորում էր նրանց արևառ դեմքերը և գոմի կեսը։ Որովհետև երեխաներն այդտեղ գոմում էին, ամուսինները խոսում էին կամաց, ակնարկներով և դարձյալ դժվարանում էին մի բան որոշել։ Երեմը, ձանձրացած գործի այս ընթացքից, դարձավ, վերջապես, կնոջը.
    
     — Արի, Սանամ, Աշխենի՛ն տանք։
    
     Կինը ցնցվեց միջնակ աղջկա անունը լսելով։
    
     — Գժվե՛լ ես, ի՜նչ է, այ մարդ, — ասաց նա մեղմ hանդիմանանքով, — բա ղազերն ո՞վ արածեցնի։
    
     — Սաթոն։
    
     — Սաթո՜ն... բան մտածեց։ Նա ի՞նչ է որ՝ ինչ ղազեր պահի, դեռ օխտը տարեկան չկա։
    
     — Դե որ էդպես է — Սաթոյին տանք. չէ՞ որ մարդիկ ասում են որին կուզեք։
    
     — Չէ՜ մի, Սաթո՜ն։ Նա դեռ երեխա է ա ՛յ մարդ, իրա շորերը հանել չի կարում։
    
     — էհ։ Բա ո՞նց անենք հիմի, — հարցրեց Երեմը տարակուսած։
    
     Կինն ուսերը վեր քաշեց։ Մեծ աղջկան ու նրանից փոքրին տալ չէր կարելի, որովհետև նրանք մորն օգնում էին տնային գործերում, իսկ ամենից փոքրը դեռ օրորոցի ծծկեր էր. մնում էր ուրեմն ընտրություն անել Աշխենի և Սաթոյի միջև։
    
     — Հը՛, հիմի ի՞նչ ես ասում, — նորից հարցրեց Երեմը կնոջը։— Մարդիկ երկու օր է սպասում են. պետք է կամ «հա՛» ասել, կամ՝ «չէ՛» ։ Մտածիր, բախտիդ քացի մի տալ...
    
     Սանամը, մարդուն պատասխանելու փոխարեն, դարձավ այդ միջոցին մյուս թախտի վրա քույրերի հետ խաղացող յոթ տարեկան աղջկան.
    
     — Սաթո՛, կուզե՞ս մայրիկի աղջիկը դառնալ։
    
     «Մայրիկ» կոչում էին իրենց կենվորուհուն։
    
     Փոքրիկ աղջիկը ելավ նստած տեղից, մերկ ոտները բանալով։
    
     — Խի ցեմ ուզիլ, — պատասխանեց նա, աչքերին թափած մազերն ետ տանելով և հիշելով այն կոնֆետներն ու մրգերը, որ «մայրիկը» տալիս էր իրեն, երբ ինքը լսում էր նրան։
    
     — Նրա հետ քաղաք կերթա՞ս, — հարցրեց մայրը նորից։
    
     — Խի ցեմ գնալ...
    
     — Ինձ կթողնես՝ կերթա՜՞ս։
    
     — Հա ՛...
    
     — Բա որ քեզ ծեծե՞ն։
    
     — Խի են ծեծում. շաքար հո ցեմ գողանա, որ ծեծեն։
    
     Ամուսինները ժպտացին և նշանակալից նայեցին իրար։
    
     Նրանց այգ հայացքն ասում էր. «Թեև դժվար է, բայց, ինչ արած, սրան կարելի է» ...
    
     Եվ հարցն այսպիսով լուծվեց, որոշվեց Սաթոյին որդեգիր տալ քաղքցոց։
    
     Երբ երևանցի ծեր ամուսիններն այդ որոշումն իմացան, ուրախությունից արտասվեցին իրենց արված շնորհի համար. — ա՛յն, ինչ զլացել էր աստված, տալիս էին մարդիկ, հասարակ գյուղացի մարդիկ... Հիմա վերջապես իրենք կունենան մի ժառանգ, որ մահից հետո գոնե կհիշի իրենց... Ուրախությունից նրանք չգիտեին ինչպես շնորհակալ լինեն իրենց շնորհատուներից, կանայք՝ արտասվակալած աչքերով, մի քանի անգամ հուզված համբուրվեցին, տղամարդիկ սեղմեցին իրարու ձեռք։ Եվ ապա, իրենց մեկնումը մի օրով հետաձգելով, ծեր ամուսինները երեխայի մոր համար ձմեռվա մի փափուկ շալ առան ընծա, իսկ իրա՝ Սաթոյի համար գնեցին հագուստ ու ոտնամաններ, հագցրին, կապցրին նրան, ձեռքերն ու երեսը լվացին սապոնով, մազերը սանրեցին, ժապավենով կապեցին, զուգեցին դարձրին քաղաքացու աղջիկ, այնպես որ տեսնողի նախանձն էր շարժում։ Նախանձում էին մանավանդ իր ոտաբոբիկ քույրերը, որոնցից ամեն մեկը սրտանց կամենում էր նրա տեղը լինել։ Սանամն այս բոլորին նայում էր աոանձին հպարտությամբ, որ իր երեխայով բախտավորեց անզավակ մարդկանց, իսկ փոքրիկ աղջիկն իր նոր հագուստներում իրեն պահում էր ծանր ու մեծ և շորերր չկեղտոտելու համար պատշգամից չէր իջնում քույրերի մոտ։ Այդ օրը գյուղացի ամուսինները, ծերերի հրավերով, ճաշեցին նրանց մոտ, կերակուրը բրդեցին, ինչպես իրենց բոլոր կերակուրները, միսը կերան մատներով, ձեռք չմեկնելով անգամ առաջները դրված պատառաքաղին ու դանակին։ Իսկ հետևյալ օրն առավոտյան Երեմն իր սայլով նրանց՝ իրերով, Սաթոյի հետ, տարավ երկաթուղու կայարանը։ Ծեր ամուսինները շալն ուսերնին տեղավորվեցին կապոցների մոտ, իսկ Սաթոյին նստացրին իրենց արանքում։ Անձրևի պատճառով Սանամը նրանց ճանապարհ գցեց մինչև գյուղի ծայրը։ Հրաժեշտի ժամանակ նա մի քանի անգամ համբուրեց աղջկա թշերը և գոգնոցը տարավ աչքերին։ Մինչև այդ նրան այնպես էր թվում, թե Սաթոյին տանում են ժամանակավորապես և շուտով պիտի վերադարձնեն, բայց այդ րոպեին նա զգաց, որ գուցե իր երեխային այլևս չտեսնի, և արցունքը զսպելու համար աչքերը ծածկեց գոգնոցով։
    
     Վերադարձի ամբողջ ճանապարհին ամեն ինչ նրան թվում էր ավելի տխուր և ավելի մռայլ, թրջված այգիները, տները թվում էին որբ, անօգնական, մոռացված, բոլորը միասին տխրած արտասվում էին կարծես։
    
     Տան մոտ նա հանդիպեց իր գյումրեցի հարևանուհուն՝ պայտառի կին Մարուշին, որ թեշիկ ոլորելով ու մաստակ ծամելով կտրեց նրա առաջը։
    
     — Քա–աղջի, Սանա՛մ, երեխեն տարա՜ա՞ն, — հարցրեց նա հետաքրքիր աչքերը հառելով իր հարևանուհու դեմքին։
    
     Սանամն անխոս գլխով արավ։
    
     — Շատ էլ լավ էրիք. թեթևնաք կը քիչըմ, — շարունակեց աբլան ցավակցելով և, ապա խոսքը փոխելով, ավելացրեց, — է՛հ, ինչըղ էրիք, փարա–մարա տվի՞ն, թե...
    
     — Մենք երեխա ծախող չենք, աղջի ջան, – վրդոված պատասխանեց Սանամը և, երեսը շուռ տալով, մտավ տուն։ «Էդ էր պակաս, երեխա ծախեինք, — մտածեց նա։— Հիմի կսկսեն բամբասանքը» ...
    
     Տանն ու դռանը ամեն բան հիշեցնում էր Սաթոյին։ Ահա այստեղ էր, որ նստում էր Սաթոն ու երեխին օրորում, այստեղ էր ահա, որ քնում էր նա, ահա էս ավազի վրա էր, որ խաղում ու տնակներ էր շինում... Եվ հանկարծ Սանամը մի այնպիսի դատարկություն զգաց տան մեջ ու իր սրտում, , որ ինքն իրենից սարսափեց... Ո՛վ է տեսել ծնողն իր ձեռքով էրեխան ուրիշի տա, մտածեց նա։Մի փոքրիկ երեխա օտար, հեռո՜ւ քաղաքում, եթե քնած տեղը բաց լինի, ո՞վ պիտի ծածկի նրան, եթե գիշերը ջուր ուզի՝ ո՞վ պիտի ջուր տա.... «է՛ն ես չեմ, որ գիշերը մի քանի անգամ վեր կենամ, — մտածեց նա։— նրանք ծեր, Սաթոն երեխա — ի՛նչ կարող են անել. մինը պիտի նրա՛նց ծառայի... Իսկ եթե հանկարծ հիվանդանա՝ կարմրուկ կամ ծաղիկ հանի, ո՞նց պիտի պահեն նրան...» ։ «Դեղով ու դոխտուրով կսպանեն երեխիս» — նորից մտածեց Սանամը, երևակայելով իր Սաթոյին մենակ, անօգնական մի մե՜ծ քաղաքում։
    
     Եվ պատկերացան նրան մե՜ծ-մե՜ծ տներ (այն ձևով, ինչպես տեսել էր թղթերի վրա նկարված), օտար, անծանոթ, սաոը մարդիկ, կանայք և լավ հագնված երեխաներ։Դրանք բոլորը անցնում և հրում են Սաբոյին։Իսկ Սաթոն մոլորված ճանապարհ չի գտնում և լաց է լինում փողոցի մեջ. լաց է լինում ու կանչում, «նանի՜, նանի՜» ... Իսկ նանը չկա... Նանը հեռո՛ւ է, շուրջը խորթ, անծանոթ մարդիկ... Եվ Սանամը սարսափած մտածեց, եթե հանկարծ մի բան պատահի Սաթոյին, ի՞նչ կասեն գեղացիք, հարևանները։ «Մի շալի համար երեխա է տվել... երեխան ծախել է մի շալի» ... Ահա ինչ կասեն։Իսկ աստված այս բանը կների՞... Իհարկե ոչ. իհարկե չի ների։Տեսնելով տված երեխաներին չի պահում, մյուսներն էլ կխլի իրենից։ Այո, կբարկանա ու կխլի...
    
     Այս միտքն այնպես վախեցրեց խեղճ կնոջը, որ նա կանգնած տեղը դողաց, թե միգուցե աստված հենց հիմա իրագործի իր պատիժը, ու բնազդաբար նայեց օրորոցին... Ոչ, նա իր երեխեն ուրիշի չի տա.... Չորս աղջիկ պահողը՝ հնգին էլ կպահի. չորսի համար հաց գտնողը՝ հնգի համար էլ կգտնի։ Եթե չորսը սոված պիտի մնան՝ թող Սաթոն էլ նրանց հետ սոված մնա։Դա ավելի լավ է... Ու ահեղ պատժից և Սաթոյին կորցնելու մտքից սարսափած, նա չկարողացավ այլևս կանգնել, նստել մի տեղ։ Մի ներքին թաքուն բան շարունակ անհանգստացնում էր նրան։
    
     * * *
     Փոքր անց Սանամն արդեն գնում էր դեպի կայարան։Ընծա ստացած շալը կռնատակին նա գրեթե վազում էր ցեխոտ փողոցներով. չնայած ոտնամանները խրվում էին ցեխի մեջ, շրշազգեստը փաթաթվում էր ոտներին, բայց նա ավելի էր արագացնում իր քայլերը, հույս ունենալով դեռ ճանապարհին հասնել սայլին։
    
     Երեք վերստ տարածությունն անցավ մի ժամում։ Եվ ամբողջ ճամփին շարունակ մտածում էր, — իսկ եթե հանկարծ գնացած լինեն, երեխին տարած... Օ՜, եթե տարած լինեն, նա մինչև քաղաք կերթա նրանց ետևից, նա թույլ չի տա. Նաիր երեխին պիտի ետ բերի...
    
     Նրա սիրտը հանդարտեց այն ժամանակ միայն, երբ հեռվից նկատեց իրենց սայլը կայարանի շենքի մոտ։ Լծարձակ եզները՝ թոկով իրար կապված, որոճում էին հանգիստ։ Ուրեմն դեռ չեն գնացել։
    
     Նա քայլերն արագացրեց։
    
     Հասնելով կայարան՝ նա գլխապատառ մտավ նրա միակ դահլիճը և, առանց որևէ խոսք ասելու, խելագարի պես սկսեց համբուրել երեխային, որ կանգնած էր ծեր ամուսինների և Երեմի մոտ։
    
     — Ես քեզ ուրիշի չեմ տա, չէ՛։ Չեմ տա, չեմ տա, —ասում էր նա երեխային ու համբուրում։
    
     Ծեր ամուսինները, որ շալերն ուսներին նստած էին իրար կողքի, զարմացած նայում էին Սանամին և կարծես հարցնում էին իրար, «ի՞նչ է պատահել սրան» ։ Պակաս զարմացած չէր և Երեմը. նա մորթե փափախի տակից ամոթահար նայում էրմերթ կնոջը, մերթ կենվորներին և չգիտեր ի՛նչ աներ։
    
     Աղջկան երկար համբուրելուց հետո, վերջապես, Սանամը դարձավ պառավին.
    
     — է՛ս ձեր շալր, մայրիկ ջան, — ասաց նա ընծան պառավի ծնկանը դնելով։— Առեք։ Ես իմ երեխին կարալ չեմ...կարալ չեմ։ Ներողութին կանեք, կարալ չեմ...
    
     Ներողության էլի մի քանի խոսքեր քրթմնջալով, նա երեխային ամուր գրկած շտապ—շտապ դուրս եկավ կայարանի շենքից, այնպես, կարծես մեկը հետապնդում էր նրան երեխան խլելու։
    
     Թե ծեր ամուսինները, թե Երեմը և թե կայարանում հավաքված մարդիկ տարակուսած, զարմացած էին Սանամի վարմունքից։
    
     Պառավ «մայրիկն» այդ տեսնելով, երկար չկարողացավ համբերել և լաց եղավ։
    
     — Երեխին տարա՛վ, Գոքոր, — ասաց նա մարդուն, թաշկինակն աչքերին սեղմելով։
    
     Ծեր ամուսինն սկսեց մխիթարել նրան։
    
     — Ոչի՛նչ, ոչի՜նչ, երևի աստված էդպես է կամեցել. մեր ճակատին երևի երեխա չի գրված...
    
     Շուտով գնացքը եկավ։ Ծերունիները դողդոջուն քայլերով, սգավորի նման դուրս եկան դահլիճից։ Երեմը, նրանց վագոն նստեցնելուց հետո, նույնպես տխուր և միևնույն ժամանակ ամոթահար, ասես հանցանքի մեջ բռնված, սայլը լծեց ու շտապեց տուն։
    
     Կինը ճանապարհին սպասում էր նրան։
    
     — Չէ, Երեմ, չէ, ինձ բան չասես. բարկանաս ոչ. ես իմ երեխին կարալ չեմ ուրիշի տալ, — ասաց նա սայլ նստելով։— Կարալ չեմ... Հասկացիր ու բան մի խոսալ, թե արևդ կսիրես։
    
     Մարդն ամոթից բան չէր գտնում ասելու։
    
     — Աստված դրա համար չի ինձ երեխա տվել, որ ես բաժանեմ։ Չէ, Երեմ, վրես բարկանաս ոչ... Երեխա տվողը՝ ապրուստ էլ կտա. ես գիշերներն էլ կաշխատեմ՝ իմ երեխին ուրիշին չեմ տա...
    
     Եվ նա կրկին ու կրկին համբուրեց աղջկա ճակատը, այտերը, մազերը։ Համբուրում, ժպտում էր ինքն իրեն, և ամեն բան այժմ պայծառ, ուրախ էր թվում նրան. թրջված այգիները կարծես լիացած, գոհությամբ նայում էին երկինք, ծառերը շողշողում էին ցողակալած տերևներով, իսկ արևածաղիկները ժպտում էին իրենց դեղին աչքերով և գլխով անում...


    
    

ՄԻ ԳԻՇԵՐ ԱՆՏԱՌՈՒՄ

Մեր կողմերում օգոստոսը մոռի ամենալավ ժամանակն է։

Ինչքա՜ն մոռ, հաղարջ կա մեր անտառներո՜ւմ... Ամեն մր| բացատ, մեծ թե փոքր, լիքն է մոռի թփերով։ Բայց ամենից շուտ հասնում է Բնձորա մոռը, որովհետև տեղը տաք է, արևոտ։

Բնձորը, սակայն, մեր գյուղից բավական հեռու է։ Այնտեղից մոռ բերելու համար մերոնք երեկոյան գնում են, գիշերը մնում Բնձորա անտառում, որ առավոտը, արևածագից առաջ, սկսեն մոռի քաղը, որպեսզի կարողանան ճաշից հետո վերադառնալ։

Մի անգամ, ահա, ընկերներս ինձ տարան Բնձոր, որ գիշերը մնանք և առավոտը վաղ մոռ քաղենք։

Ես շատ անգամ էի եղել անտառում, բայց առաջին անգամն էր, որ պիտի գիշերեի այնտեղ։

Ես առհասարակ անտառ շատ եմ սիրում։ Սիրում եմ նրա զովը, նրա խշշոցը, նրա փոթորիկը և նրա վեհ լռությունը։

Ոչ մի տեղ, գուցե, մարդ այնքան ազատ չի շնչում, որքան անտառում։

Հինգ ընկեր էինք, հինգս էլ դպրոցի աշակերտներ, հինգս էլ մի դասարանից։ Ամենից տարիքովը մեր մեջ Վահանանց Վանին էր, որ միշտ գիշերակաց մոռի էր գնում իր հոր կամ ուրիշ տղաների հետ, այնպես որ լավ ծանոթ էր տեղին, գիտեր՝ որտեղ պիտի գիշերել, որտեղ է լավ մոռը։

Տեղ հասանք թե չէ՝ մութն ընկավ։ Իսկ երբ հաց կերանք, Վանին ասաց.

— Հիմա մեռելի պես կքնենք՝ էնքան բեզարած ենք։

Վրաներս գցելու համար վերցրել էինք ամեն մինս մի բան՝ հին պիջակ, վերարկու, մեզար։ Գիշերելու համար փնտրեցինք և բոխիների տակ գտանք մի հարթ, կանաչապատ տեղ ու ծածկելու շորներիս կեսը տակներս, կեսը վրաներս գցելով, պառկեցինք։ Թեև Վանին գուշակեց, թե մեռելի պես կքնենք, բայց իմ քունը բոլորովին չտարավ։

Ընկերներս, իսկապես, իսկույն քնեցին, և ամենից շուտ՝ Վանին, իսկ ես ամենևին քնել չկարողացա։ Չգիտեմ՝ անսովոր լինելուց, թե վախից քունս փախավ։ Ու պառկած ականջ էի դնում անտառի ձայներին։ Լսել էի, որ անտառում ամեն տեսակ գազաններ են լինում, և երկյուղից ականջս ձենի էի պահում։ Խոնավ էր ու շատ զով։ Ծառերի կատարներով քամի էր անցնում, և անտառն ամբողջ սվսվում, փսփսում էր. թվում էր՝ տերևները մեկը մյուսին ինչ-որ գաղտնիք էին հայտնում. մեկը կարծես ասում էր՝ "ասա՜, ասա՜", մյուսն զգուշացնում էր՝ "սը՜սս... սը՜սս... կլսե՜ն, կլսե՜ն", ու մեկ էլ լռում էին. հանկարծ, թվում էր՝ ականջ են դնում ինչ-որ ձայների, սպասում են ինչ-որ կարգադրության, որ հետո ավելի եռանդով սկսեն իրենց գործը։

Երբ անտառը լռում էր, տարօրինակ ձայներ էին լսվում. մի տեղ քնած թռչունի մեկը ճչում էր հանկարծ, թևերը թափահարում ու հանկարծ լռում. մի ուրիշ կողմից լսվում էր մի խուլ մռնչյուն կամ խորդյուն... հետո ինչ-որ ծանր հառաչանք ու թույլ տնքոց։

Այդ բոլորը ոչինչ, մինչև անգամ հետաքրքրական էր, բայց ինձ վախեցրեց հանկարծ մի ուրիշ ձայն. մեկ էլ չգիտես անտառի որ կողմից մի բառաչ լսվեց, և ապա անտառը լցվեց մի տարօրինակ ճռճռոցով. թվաց՝ ծառերը, թափված չոր ցախերը կոտրատվում են ինչ-որ մեկի ոտների տակ և անտառը լցնում ճարճատյունով: Թվում էր՝ ահռելի մի հսկա է վազում անտառով և իր ճանապարհին ջարդում ամեն ինչ։

Ես պառկած տեղս կուչ եկա վախից, բնազդաբար մոտեցա ընկերներիս ու զարթնեցրի Վանուն։

— Վանի, Վանի, էս ո՞վ է վազում անտառում։

Նա վեր կացավ և քնաթաթախ ականջ դրեց։

  • Պախրա կըլնի, էլի, — ասաց անտարբեր ու քնեց նորից։

Հազիվ այդ ճռճռոցը լռել էր, հանկարծ լսվեց երեխայի լացի ձայն.

— Ո՜ւյ, ո՜ւյ, ո՜ւյ...

"Ո՞վ է տեսնես այդ երեխային բերել այստեղ, թե՞ մոռացել են, թողել անտեր"։

Մինչ մտածում էի, երեխայի լացը կրկնվեց նորից, այս անգամ ավելի սաստիկ ու աղեկտուր։ Եվ հանկարծ լացն ընդհատվեց, ու լսվեց մի բարձր քրքիջ.

— Հա՜, հա՜, հա՜...

Սարսափ անցավ մարմնովս՝ այնքան ահարկու էր այդ ծիծաղը առաջվա սրտապատառ լացից հետո։

Վախից հրեցի Վանուն.

— Վա՜նի, Վա՜նի, վեր հլա, էն ո՞վ է ծիծաղում..

Վանին քնաթաթախ գլուխը բարձրացրեց նորից։

— Էն ո՞վ է, Վանի, երեխա՞ է, թե՝ մարդ...

Վանին քմծիծաղ տվեց.

— Չէ մի. քոռ բու է, էլի, — ասաց դարձյալ հանգիստ ու անտարբեր։ I

— Ի՞նչ գիտես։

— Խի՞ չգիտեմ։ Ամեն գիշեր էդպես է անում, էլի...

— Համ լաց է լինում, համ ծիծաղո՞ւմ...

— Բա, իհարկե։ Քնի, քնի...

Ասաց Վանին ու շուռ եկավ մյուս կողմի վրա։

Քիչ հետո գլխիս վրայով, ծառերի միջով մի թևավոր անցավ շատ ցածից, ու, փոքր անց, նրա գնացած կողմը լսվեց մի քնած թռչունի վախեցած ճիչ ու ծղրտոց, ապա ամեն ինչ լռեց։

Եվ միառժամանակ այնպիսի լռություն էր, որ սրտիս ձայնը լսում էի։

Այդ էլ անցավ. հետո չգիտեմ որքան էի քնել, մեկ էլ աչքերս բաց արի թեթև թփթփոցից. ինձ թվաց՝ մեկը կանգ առավ մեր գլխավերևը, ծառերի հետև։

Ես աչքերս փակեցի, որ բան չտեսնեմ, բայց միաժամանակ ուզում էի իմանալ, թե ով եկավ կանգ առավ...

Վերջապես, երբ աչքերս նորից բացեցի, ուղիղ իմ դիմաց, մի քսան քայլ հեռու, նկատեցի մի զույգ պսպղուն աչքեր...

Իմ բախտից լույսը բացվում էր. ավելի ուշադիր նայելով՝ տեսա բերանը բաց, լեզուն կախ գցած մի մոխրագույն շուն, որ կանգնել նայում էր մեր կողմը։

Դրան տեսնելով, սրտապնդվեցի, նստեցի պառկած տեղս ու կանչեցի.

— Քուչի, քուչի, քուչի...

Շունը մոտ չեկավ, լեզուն քաշեց, մեջքն ուռեցրեց, վզի մազերը ցցեց ու նայեց անհանգիստ։

Ինձ թվաց՝ վախեցած շուն է, քաշվում է մոտենալ, այդ պատճառով ձայնիս առանձին սիրալիրություն տվի.

— Քուչի, քուչի, քուչի...

Շունն ականջները ցցած՝ աչքերը փայլեցնելով, շարունակում էր նայել։

— Արի, արի, — կանչեցի բարձր։

Իմ ձայնից Վանին զարթնեց։

— Էդ ո՞ւմ ես կանչում, — հարցրեց նստելով։

— Հրեն, մի շուն է եկել, — ասի ուրախ-ուրախ՝ շան կողմը մատնացույց անելով։ — Ոնց որ Բագոյանց շունն ըլի, չէ՞։

Վանին նայեց ու հանկարծ տեղից վեր թռավ։

— Տղերք, գելը, — գոռաց նա։ — Վեր կացեք... փետ, քար վերցրեք...

Տղաները մի ակնթարթում վեր թռան, քար ու փայտ վերցրին և "հա՜յ-հո՜ւյ" անելով, Վանու առաջնորդությամբ ընկան գայլի հետևից։

Ես մնացի մենակ ու ամոթահար։ Ամաչեցի, որ չկարողացա գայլը տարբերել շնից, և այժմ, երբ ընկերներս հալածում էին այդ գայլին, ես վախենում էի նրանից ու, ականջս ձայնի՝ սպասում, թե ինչ է լինելու։ Տղաների "հա՜յ-հո՜ւյը" գալիս էր հեռվից, անտառի խորքից, 1 ու թվում էր, թե նրանք շա՜տ հեռու են։ Ես վախենում էի՝ հանկարծ գայլը պտտվի ու նորից գա ինձ մոտ, իսկ ընկերներս խոր տեղեր ընկնեն ու ինձ կորցնեն։ Ու քանի նրանց ձայնը լսվում էր, ես դեռ փոքրիկ հույս ունեի, թե կգան։ Բայց մեկ էլ հանկարծ ձայները կտրվեցին բոլորովին...

Ուրեմն շա՜տ հեռացան...

Ուրեմն ինձ էլ չե՜ն գտնի...

Հուսահատությունից սկսեցի կանչել բարձրաձայն.

— էհե՜յ, Վանի՜... էհե՜յ...

Իմ փոքրիկ ձայնը ռումբի պես դրմբում էր անտառի խորքում և արձագանքներով կրկնվում.

— Հեեե՜...

Իսկ տղաների կողմից ոչ մի ձայն։

Իմ հուսահատությունն ու վախը կրկնապատվեց։ Սկսեցհ| կանչել ավելի սրտապատառ ձայնով.

— Վանի՜, հե՜յ, Վանի՜... էհե՜յ...

Ոչ մի պատասխան։

Տեսնելով ձայն չկա՝ սկսեցի լաց լինել։ Այդ ժամանակ հանկարծ ընկերներս, Վանու առաջնորդությամբ, ծիծաղելով դուրս եկան ծառերի հետևից։

— Ամոթ չի՞, տո, լաց ես լինում, — ասաց Վանին, — հերիք չի՛ գելը շան տեղ ես դրել, հիմա էլ լաց ես լինում... — Ու սկսեցին ծաղրել, ծիծաղել։

Ես թևքով աչքերս սրբեցի և ինքս էլ ուրախությունից նրանց հետ ծիծաղեցի իմ վախի վրա։ Բայց որովհետև լուսացել էր արդեն, էլ չմնացինք այնտեղ. ամանները վերցրած գնացինք մոռուտ...

Այդ օրվանից շատ տարիներ են անցել, բայց ես երբեք չեմ մոռանում այդ գիշերը, որովհետև այդ մի գիշերվա մեջ այնքա՜ն բան սովորեցի...

Ես իմացա, օրինակ, որ քնած ժամանակ փոքրիկ թռչունների վրա են հարձակվում գիշերային թռչունները և տեղնուտեղը ծվատում-ուտում, որ բուն երեխայի նման լաց է լինում ու մեծ մարդու պես քրքջում, որ գայլը նման է շանը, բայց փայլուն, պսպղուն աչքեր ունի, և որ նա այնքան էլ երկյուղալի չէ, եթե ընկերովի հարձակվեն նրա վրա, ու գայլից ոչ թե պիտի վախենալ, այլ վախեցնել։
    
    

Ստեփան Զորյան. Խնձորի այգին / համառոտ


    
Օրան ավանը հայտնի է հատկապես Մարտին ապոր խնձորի այգով: Խնամքով մշակված այգին խնձոր է մատակարարում ամբողջ շրջանին: Մարտին ապերն ինքն է վաղ տարիքում տնկել այդ խնձորենիները: Նա քաջգիտի յուրաքանչյուր ծառի կենսագրությունը: Եվ անգամ քամու կոտրածճյուղը Մարտին ապորը ծանր վիշտ է պատճառում: Գիշերային քամին, որիցտնքում են ծառերը, ահով է լցնում նրա սիրտը: Բայց ահա մահանում էայգեպանի կինը` Սաբեթ նանը: Այգեպանը ծանր է տանում մենակությունը: Հիմա նրա կրծքին մշտապես չոքած են թախիծն ու վիշտը: Նրանապրեցնում է միայն խնձորի այգին: Մոր մահից հետո դստրերն ավելի հաճախ են այցելում իրենց հորը, փորձում են սփոփել նրան: Այգեպանը իրայգում աշխատելու համար վարձում է կանանց, որոնք պահակ Սահակի հետ հավաքում, տեսակավորում և վաճառում են խնձորը: Կանանց թվում է Նունուֆարը: Մեծ եղեռնի ժամանակ կորցրելէ ամուսնուն, երեխաներին, հարազատ օջախն ու ապաստանել է Օրան ավանում: Նա տոկուն հայուհիէ, որն ամենածանր կորուստներից անգամ չի ընկճվում: Նա բնությունից օժտված է գրավիչ արտաքինով: Արհավիրքներ տեսած, անդառնալի կորուստներ կրած և հարազատներ չունեցող այս կինըհանկարծ հայտնվում է խնձորի այգում:
Սաբեթ նանի մահից հետո Մարտին ապոր կյանքի լույսն ասես մարել էր: Սակայն Նունուֆարիհայտնվելով այդ լույսը նորից է վառվում: Եվ ահա 60 տարեկան Մարտին ապերն ամուսնանում է 30 տարեկան Նունուֆարի հետ, որը փարատում է Մարտին ապոր մենակության հոգեմաշ զգացողությունը` դառնալով նրա համար սփոփանքի և ներշնչման կենարար ակունք: Մինչ այդ, այգեպանին թվում էր, թեՍաբեթ նանի մահով տան բոլոր իրերը քարացել են, բայց Նունուֆարը վերականգնում է օջախը: Մայրանալու շեմին կանգնած Նունուֆարը սպասում է մի լուսե էակի, որը պիտի գա ու վերականգնի իրբոլոր կորուստներն ու կարոտները: Մայրացող կինը դառնում է ավելի հավատացյալ: Նունուֆարիհոգեկան աշխարհը պարուրվում է քաղցր արբեցումով: Բայց Նունուֆարի գողտրիկ սպասումներինփորձություն է սպասում: Մարտին ապոր դուստրերն ու փեսաները դավեր են նյութում նրա դեմ ևեկեղեցուց տուն գալու ճանապարհին դստրերը դաժանորեն ծեծում են Նունուֆարին և հասցնումմահվան:
Նոյեմի ամուսինը` Արտուշը, Օրանի ամենամեծ հարուստներից է: Շահամոլության անսանձ կիրքըսպանել է նրա մեջ մարդուն: Նա ինքն է բացում կնոջ շահամոլ աչքերը` մշակելով խնձորի այգինժառանգելու կամ կործանելու բոլոր տարբերակները: Կորցնելով Նունուֆարին` Մարտին ապերըկորցնում է նաև աշխարհի հետ իր հոգու կապը: Նա օտարանում է մարդկանցից և աշխարհից: Մի առավոտ խելագարված կացինը ձեռքին հարձակվում է բողբոջած խնձորենիների վրա և սկսում է կոտորել: Նրան համարում են ցնորված: Մեկուսացնում են և բանտարկում: Բանտում մեկ ամիս մնալուցհետո մարտին ապերը վախճանվում է: Նոյեմն ու Արտուշը տիրանում են խնձորի այգուն:

    

ՍՏԵՓԱՆ ԶՈՐՅԱՆԻ «ԽՆՁՈՐԻ ԱՅԳԻՆ» ՊԱՏՄՎԱԾՔԸ


    

Ականավոր գրող Ստեփան Զորյանը՝ որպես ստեղծագործող, ձևավորվեց 10-ական թվականներին և դարձավ սովետահայ արձակի հիմնադիրներից մեկը։ Յուրացնելով հայ և համաշխարհային ռեալիստական գրականության դասական ավանդները՝ նա ավելի քան կեսդարյա ստեղծագործական ճանապարհին հավատարիմ մնաց իր դավանած ուղղությանը: Ռեալիզմը իր անսպառ հնարավորություններով բավարարում Էր Զորյանին հասարակական կյանքի տեղաշարժերը համակողմանի ու բնական գույներով ներկայացնելու գործում։

Նրա ստեղծագործության մեջ կյանքն ընթանում է իր բնական հունով Թումանյանից հետո ու Բակունցից առաջ նա պեղեց ազգային կյանքի հարուստ ընդերքը՝ երևան հանելով ոչ միայն նրա տխուր կողմերը, այլև այն առողջ հիմքերը, որոնք բոլոր դարաշրջաններում էլ եղել են հասարակ մարդկանց կյանքի նեցուկը։

Կյանքի, ստեղծման, ապրելու գեղեցկության ու սեփականատիրական հարաբերությունների կործանարար ազդեցության մի եզակի համադրություն է «Խնձորի այգին»:

Պատմվածքն ունի պարզ սյուժե, հետևողականորեն զարգացող գործողություն Օրան ավանի ամենատեսարժան վայրերից մեկը Մարտին ապոր խնձորի այգին է, որով տեղն ընկած ժամանակ պարծենում էին նույնիսկ ավանի բնակիչները։ Մարտին ապերը սեփական ձեռքերով է ստեղծել այդ այգին և ապրում էր գոհ ու երջանիկ, ինչպես հեքիաթային դրախտում։ Վաթսուն տարեկանում Մարտին ապոր կյանքը դուրս է գալիս իր սովորական հունից, մահանում է իր քառասուն տարվա կողակիցը Սաբեթ նանը։ Աղջիկներն ու փեսաները իրենց հոգատարությամբ ու խնամքով չեն կարող լցնել այն մեծ դատարկությունը, որ առաջացել է ծերունու հոգում կնոջ մահվան պատճառով։ Կյանքն իր հրամայական պահանջներն է թելադրում, և Մարտին ապերը, ընդառաջելով այդ պահանջներին, ամուսնանում է այգում վարձով աշխատող գաղթական Նունուֆարի հետ։ Մարտին ապոր այդ քայլը փոթորիկ է առաջացնում նրա ժառանգների, առանձնապես մեծ աղջկա՝ Նոյեմի, և նրա խանութպան ամուսին Արտուշի մոտ։ Իսկ երբ հայտնի է դառնում, որ Նունուֆարը պետք է երեխա ունենա, սեփականատիրական կիրքը նրանց մոտ հասնում է մոլեգնության։ Ծնվելիք երեխան, մանավանդ եթե տղա ծնվեր, նրանց պետք է գրկեր ժառանգության իրավունքից։ Եվ ահա ձմեռային մի օր Նոյեմը եկեղեցու բակում այնպես է ծեծում Նունուֆարին, որ վերջինս մի օր հետո մահանում է։ Նորից խաթարվում է Մարտին ապոր կյանքը իր ժառանգների անմարդկային արարքի պատճառով։ Աշխարհին ու մարդկանց մանկական հայացքով նայող Մարտին ապերը այժմ տեսնում է, որ իրեն հասած ծանր դժբախտությունը գալիս է իր ունեցվածքին տեր դառնալու մոլեգին կրքից։

Եվ գարնանային մի օր, երբ ծառերն արդեն բողբոջել էին, Մարտին ապերն սկսում է կացնով կտրատել այգին։ Պահակ Սահակի աղաչանքին նա տալիս է մի կտրուկ պատասխան միայն. «Բա թողնեմ, որ շան ու գելի բաժին դառնա՞» ։ Որպես խելագարի՝ Մարտին ապորը նետում են մեկուսարան-բանտ, ուր և մահանում է։ Սեփականության տեր են դառնում Արտուշն ու Նոյեմը։

Միջոց դարձնելով սյուժեն՝ Զորյանը ստեղծում է մի շարք կերպարներ, որոնք աչքի են ընկնում ռեալիստական համոզչականությամբ ու վառ անհատականությամբ։

Պատմվածքի կենտրոնական դեմքը Մարտին ապերն է՝ հողի աշխատավորի իր կենսահաստատ աշխարհընկալումով, ապրելու, մաքառելու, կյանքը գեղեցկացնելու իր աննահանջ ձգտումով։ Մարտին ապերը իր մեջ խտացնում է դարերի կենսափորձով բյուրեղացած ազգային բնավորության մի շարք հատկանիշներ, որոնցով դառնում է ամբողջական ու լիարյուն, ընթերցողի հիշողությունից չհեռացող անհատականություն։ Նա այդպիսին է դառնում ամենից առաջ իր կենսասիրությամբ, աշխատանքի նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքով։ Մարտին ապերը սովորական այգեգործ չէ, իր արհեստին տիրապետող մարդ, նրա արարչագործ ձեռքերում արհեստը բարձրանում է արվեստի աստիճանի, դառնում կատարյալ պոեզիա, շրջապատող միջավայրը վեր է ածվում հեքիաթային աշխարհի։ Ահա նրա ստեղծած այգու արտաքին տեսքը. «Մի իսկական այգի է, որի ծառերը, կանոնավոր շարքեր կազմած, հավասար հեռավորության վրա, գրեթե հավասար բարձրությամբ կանգնած են ինչպես պարի պատրաստ, ձեռք ձեռքի տված, գարնանը կրով ճերմակած բներով, ամռանը՝ ժպտուն ու լուրջ խնձորներով բեռնված, իսկ աշնանը՝ տերևաթափ ու հոգնած, քաղցից ասես վիրավոր» ։

Մարտին ապերը աշխատավորի այն որակն է, որը «չէր սիրում անելիքը հետաձգել. չէր սիրում անհանգիստ ու մի կերպ արած գործ, ինչ որ պետք էր անել, անել էր տալիս վաղօրորք» ։ Տարիների հարուստ կենսափորձով նա յուրացրել էր ծառերի լեզուն, գիտեր նրանց խնամելու, հիվանդություններից զերծ պահելու, բնության տարերքի դեմ նրանց պաշտպանելու բոլոր գաղտնիքները։

Նույնպիսի ջինջ հայացք ունի Մարտին ապերը աշխարհի ու մարդու նկատմամբ, և դա գալիս է նրա խոր կենսասիրությունից։ Հենց այդ կենսասիրությունն է մղում նրան քառասուն տարվա կողակցի մահից հետո նոր կյանք սկսել։ Բնական ու համոզիչ գույներով են ներկայացված վաթսունամյա կյանքի ուղի անցնելուց հետո մենակ մնացած մարդու հոգեկան ապրումները։ Մենակության այդ զգացումն ավելի է շեշտվում հարազատների՝ աղջիկների ու փեսաների շրջապատում՝ տեսնելով մխիթարելու նրանց ճիգերը։ Նրանք Մարտին ապոր համար հյուրեր են միայնն ոչ սրտակիցներ, իսկ կենսասեր մարդն առանց սրտակցի ապրել չի կարող։ Եվ Մարտին ապերը, Նունուֆարի հետ ամուսնանալով, հաստատում է կյանքի հարատևության, ապրելու գեղեցկության առողջ սկզբունքը:

Մարտին ապոր սերը Նունուֆարի նկատմամբ մաքուր է, անշահախնդիր, հասուն։ Այն բողբոջել է աշխատանքի ընթացքում, իմաստավորվել Նունուֆարի ջանասիրությամբ ու մարդկային բարձր նկարագրով։

Նունուֆարի սերը կենդանացնում է Մարտին ապորը, նրան դարձնում առույգ ու կենսախինդ, ամրացնում կյանքի հետ ունեցած նրա կապը։ Ինչպիսի անչար ուրախություն է ապրում նա, երբ իմանում է, որ պետք է նոր զավակ ունենա, ինչպիսի հոգատարությամբ ու գորովանքով է նա շրջապատում Նունուֆարին։

«Նունուֆարի գալուց առաջ Մարտին ապորը թվում էր, – ընդգծում է հեղինակը, – թե բոլոր իրերը տան մեջ պառավի մահից հետո անշարժացել էին, խունացել կամ նույնպես մեռել, բայց Նունուֆարը հանկարծ ասես կենդանություն տվեց դրանց, ամանները զնգզնգացին ու փայլեցին, ծածկոցներ երևացին այս կամ այն բանի վրա, և տունը կարծես լուսավորվեց… Նրան այնպես էր թվում, թե կյանքը փոխվել է, թե ինքն ընդարմացած, թմրած էր, հիմա կենդանացել է» ։

Բայց կթողնե՞ն, արդյոք, որ ազնիվ ու անշահախնդիր մարդիկ վայելեն իրենց երջանկությունը։ ժառանգների դաժան միջամտությունը նորից փշրում է այն ամենը, ինչ ստեղծվել էր այնքան վեհորեն ու գեղեցիկ։ Նունուֆարի մահը բացում է Մարտին ապոր աչքերը, իր երազ-դրախտավայրից տեղափոխում իրական աշխարհ։ Աշխարհի ու մարդու նկատմամբ տածած մեծ սերը ենթադրում է նաև մեծ հիասթափություն՝ հաճախ շրջապատի համար տարօրինակ ու անըմբռնելի։ Իր խոր հիասթափության մեջ Մարտին ապերը բարձրանում է կյանքի ամեն մի գեղեցկություն խաթարող նյութապաշտ միջավայրից՝ փրկելու համար մարդու մարդկայնությունը։ Մոլեգին վճռականությամբ նա փորձում է ոչնչացնել այն ամենը, ինչ տասնամյակներ շարունակ եղել է իր կյանքի իմաստը, իր շունչն ու հոգին, ինչ կոչված է եղել մարդուն երջանկացնելու, բայց դարձել է դժբախտության պատճառ։ Շրջապատը չի կարողանում հավատալ, թե Մարտին ապերը առողջ է և գիտակցաբար է կացին վերցրել։ «Առանձնացվելու-բանտարկվելու առաջին ամսին Մարտին ապերը մեռավ՝ շարունակ կրկնելով, թե ինքը գիտակցաբար է կտրել այգին և չի ցնորվել… Բայց նրան չէին հավատում.– նա այնպես որում էր իր այգին, իր ծառերը, ինչպես կարող էր գիտակցաբար կտրել դրանք, – մտածում էին մարդիկ» ։

Մարդկային նկարագրի տեսակետից Մարտին ապորը համարժեք անձնավորություն է Նունուֆարը։ Մահ ու ավերածություններ, աղքատության ու զրկանք տեսած այդ կինը սրտի խորքում անթեղած պահել է ժողովրդի հոգու կենսունակությունը, ապրելու և հարատևելու առողջ բնազդը։ Նունուֆարը երիտասարդ է, գեղեցիկ, առողջ կազմվածքով, վառվռուն աչքերով։ Նա իր մեջ խտացնում է նահապետական հայ կնոջ ավանդական զսպվածությունն ու ամոթխածությունը, աչքի ընկնում կանացիորեն գրավիչ համեստությամբ։ Սակայն նա Մարտին ապոր ուշադրությանը, համակրանքին ու, վերջապես, անմնացորդ սիրուն արժանանում է առաջին հերթին իր աշխատասիրությամբ, ուշիմությամբ ու մաքրակենցաղությամբ։ «Զրկանքներ տեսած ու նեղություններ կրած՝ ինչ վերցնում-անում էր՝ խնամքով ու լավ։ Չնայած երեսունն անց կին էր, բայց նորահարսի ամաչկոտություն ուներ և գործի մեջ էլ նորահարսի պես ուշիմ էր ու ժիր» ։

Նունուֆարն ազնիվ է ու ներողամիտ, լուռ համակերպությամբ տանում է ճակատագրի հասցրած ամեն մի հարված։ Ինչպիսի տոկունությամբ է նա դիմանում Մարտին ապոր աղջիկների հալածանքներին՝ ամեն կերպ ջանալով Մարտին ապորից թաքցնել այդ, նույնիսկ մահվան անկողնում Նոյեմի հանցագործության ինչ-որ բաժին իր վրա է վերցնում։ Նա կյանքից զրկվում է «այնպես անխոս ու խաղաղ, ինչպես ապրել է» ։ Նունուֆարի մեջ Մարտին ապերը հայտնաբերել է իր նմանին՝ մի եզակի սրտակցի, որին անվարան վստահում է Սաբեթ նանի գլխաշորից մինչ ամբողջ տունն ու իրեն։

Սոցիալական ու մարդկային շահախնդրությունների հակադիր սկզբունքն է կրում Արտուշ-Նոյեմ զույգը։ Որպես անհատականություններ՝ այս կերպարները իրարից զանազանվում են միայն արտաքին նկարագրի ու բնավորության որոշ կողմերով։ Արտուշը հագնում է երկարաճիտ ու փայլուն կոշիկներ, ձմռանը նաև կիսամուշտակ ու բուխարայի փափախ, միշտ կառքով է գնում այգի, աներես է ու լպիրշ։ Նոյեմն ունի կանաչ աչքերի սուր հայացք ու ընդգծված կամային բնավորություն։ Մյուս բոլոր հատկանիշներով նրանք այնքան են հոգեհարազատ ու այնքան են լրացնում իրար, որ առանձին-առանձին պատկերացնելն անհնար է։

Արտուշը Օրանի ամենամեծ խանութի տերն է՝ սոցիալական լայն կապեր ունեցող մի առնտրական, որը Արտաշատից բերած գինու զորությամբ վայելում է նաև գավառական պաշտոնեության հովանավորությունը։ Նա մտածում է, որ կնոջ մահից հետո Մարտին ապերը հազիվ մի երկու տարի ապրի, հարկավոր է նրա «աչքը մտնել» սեփականությանը տեր դառնալու համար։ Նա սկսում է նույնիսկ կնոջ համար անսովոր մի հոգատարություն ծերունու նկատմամբ։ Հաճախակի այցելում է նրան, ամեն անգամ ցուցադրաբար աներոջ սեղանին դնում մի երկու շիշ գինի կամ օղի՝ գտնելով, որ այդ զոհողությունը կորած չէ։ Նույն նպատակային հոգատարությանն է մղում Նոյեմին, որպեսզի Մարտին ապոր մյուս աղջիկն ու փեսան մնան մեկուսացած՝չնայած նրանք ժառանգությանը տիրանալու որևէ հակում չեն ցուցաբերում։ Նրանք սկսում են միակողմանի, լարված ու տենդագին մրցակցություն իրենց պոտենցիալ ախոյանների դեմ։ Բավական է, որ դերձակ Վանեսն ու Անգինը ինչ-որ բանով գոհացնեին Մարտին ապորը, կամ վերջինս ինչ-որ բանխնդրեր նրանցից, որպեսզի խանութպանն ու իր կինը ալեկոծության մեջ ընկնեին։ «Տեսնո՞ւմ ես, քոսոտ դերձակն ուզում է հորդ աչքը մտնի», – նման դեպքերում խայթում է Արտուշը։ Նա կնոջը դարձնում է մի յուրօրինակ հսկիչ՝ ամեն անգամ պատվիրելով. «Դե՛, Նոյե՚մ, ես գնացի, աչքդ վրա՛ն պահիր» ։ Դա նշանակում էր՝ հետևիր դերձակին, որ նա «ապոր աչքը չմտնի» ։

Սակայն այս մրցակցությունը հետին պլան է մղվում Մարտին ապոր ու Նունուֆարի հարաբերությունների փթթման պատճառով։ Վերահաս վտանգը Արտուշի գործողությունները դարձնում են առավել նպատակասլաց ու ճակատային։ Չունենալով բացահայտ գործելու իրավունք (նա անմիջական ժառանգորդ չէ) ՝ նա աղջիկներին գրգռում է Նունուֆարի ու հոր դեմ, աշխատում վնասազերծել Նունուֆարին, հերթական անհաջողությունից չհուսահատվելով՝ հետամուտ լինում վերջնական հաղթանակի ապահովմանը։

Ժառանգությունից զրկվելու շոշափելի վտանգի առաջ կանգնելով՝ Արտուշը անողոք ցինիզմով հասցնում է վերջին վճռական հարվածը կնոջը մղելով մարդասպանության։

-Ա՛յ, էդ վա՜տ է։ Եթե ժառանգ ունեցավ, էն էլ տղա, պրծա՛վ։ Նա կտիրանա հորդ ունեցածին։ Իսկ Դուք՝ հարազատ քույրերդ, հե՛չ.. ժառանգ… շատ զարմանալի է։ Ինչ իմանաս՝ դա ձեր հո՞ր ժառանգն է, թե* պահակ Սահակի…

Վերջին հաշվով, Մարտին ապոր զայրույթը առաջին հերթին կուտակվում է Արտուշի դեմ՝ իր դիմաց տեսնելով հարազատի դիմակ հագած մի կատարյալ ավազակի։

Արտուշը ամբողջական է դառնում գերազանցապես սեփական խոսքով, տեղին ու հանգամանքներին հարմար երեսպաշտ մեծախոսությամբ, որը սնունդ է ստանում իր սոցիալական ուժի ամենազորության գիտակցությունից։

Նոյեմը Արտուշի կանացի տարբերակն է՝ սեփականատիրական մոլուցքով, նպատակին հասնելու անզիջում վճռականությամբ։ Ամենից լարված վիճակներ նա է ապրում թե՛ քրոջ ու փեսայի հետ ունեցած լուռ մրցակցության ընթացքում, թե՛ հոր ու Նունուֆարի հետ ունեցած բախումների ժամանակ։ Ամուսնու հանձնարարությամբ նա օր ու մեջ գնում է հոր մոտ, ցուցադրական փութաջանությամբ կատարում զանազան գործեր, չլինելու դեպքում ստեղծում այդպիսիք, որպեսզի շահի հոր համակրանքը, բայց միաժամանակ ուրախանում է, երբ հայրը Նունուֆարին է հանձնարարում ճաշ եփել՝ իրեն ազատելով այդ հոգսից։

Ինչպիսի դրամատիկ ապրումներ է ունենում նա, երբ տեսնում է, որ հայրը մոր գլխաշորը նվիրել է Նունուֆարին։ «Մոր շալովնի՜ն… Մի տարի չկա մայրը մեռել է, հայրը հեշտությամբ նրա գլխաշորը նվիրում է… մի գաղթականի։ Իսկ երբ մի օր էլ տեսավ, որ Նունուֆարը հագել է մոր շրջազգեստն ու կոշիկները, Նոյեմը այնպիսի հայացք նետեց Նունուֆարի վրա, որով ուզում էր կարծես շորերը հանել նրա հագից» ։

Հորն ու Նունուֆարին ֆիզիկապես ոչնչացնելով՝ Արտուշ-Նոյեմ զույգն անմիջապես տեղափոխվում է այգի, դառնում նրա միակ սեփականատերը և կողմնակի մարդկանց միջոցով տարածում, թե «հոր ժառանգությունը հասնում է այն աղջկան, որը տղա ունի, իսկԱնգինը միայն մի աղջիկ ունի» ։

Ճիշտ է, Մարտին ապոր վրեժխնդրությունից փրկվում է խնձորի այգին, բայց զրկվում է իր կախարդական հմայքից, դառնում սովորական շահ ստանալու միջոց, կեղծվում է կյանքի գեղեցկությունը, հաղթում է շահը։


     Սպիտակ տան բնակիչները
    
    

Այդ տունը վաղուց, շա՜տ վաղուց է կանգնած անտառի մեջ։ Ես նրան հիշում եմ դեռ մանկությունից։
    
     Այնտեղ, ուր փոշոտ խճուղին, ինչպես մի գորշ ժապավեն, օձապտույտ ոլորումներով, իմ ծննդավայրից վաղում է դեպի Սևան, այնտեղից միշտ երևում է նա՝ անտառապատ սարի գլխին բազմած։ Ծառերի միապաղաղ կանչի մեջ այդ սպիտակ շենքր անցորդներին թվում է ինչ–որ խորհրդավոր բան։ Աղոթասեր օտարականին թվում է մատուռ կամ վանք, իսկ Ռուսաստանից նոր եկած պետական պաշտոնյայի սրտում զարթեցնում Է հազար ու մի կասկած, թե արդյոք հակապետական գործերի մի որջ չէ դա, արդյոք կեղծ դրամներ չե՞ն կտրում այնտեղ... Բայց թե օտարականր և թե՛ պետական պաշտոնյան սխալվում են միշտ։ Այդ սպիտակ տունը, որ գոռոզ կերպով բազմել է անտառի գլխին—հանրակացարանն է ծծումբի հանքի բանվորների, որոնցից սակայն դատարկ է հիմա։ Կար ժամանակ, որ նա այդ վայրի տեղում իրենից ներկայացնում էր մարդկային մի փեթակ, որի մեջ բազմաթիվ ձեոքեր էին աշխատում առավոտից մինչև երեկո և բազմաթիվ գլուխներ էին ննջում երեկոյից մինչև առավոտ։ Բայց այժմ դատարկ է նա, ինչպես ծառի վրա հյուսված թռչունի մի բույն, որի մեջ եղած ձագերր իրենց մոր հետ թռել են վաղուց. նրա տերերը, թղթախաղում սնանկանալով, փակեցին հանքր, փակեցին Հանրակացարանը և գնացին հանգստանալու քաղաքում… Բայց նրանք այնքան բարի եղան, որ չհեռացրին իրենց ծեր ծառային և թողին նրան այդ տանը պահապան։
    
     Այդ ծառան քեռի Վարոսն է, սպիտակ միրուքով մի փոքրիկ ծերունի, որ շաբաթը մի քանի անգամ, երկաթածայր գավազանը ձեռին, ռուս զինվորի հաստ կոշիկներով, իջնում է գյուղ և կեսօրին վերադառնում մի փոքրիկ կապոց կամ մի տոպրակ թևը գցած։
    
     Նա և իր պառավը վաղուց էին ապրում այդտեղ՝ իրենց հավերի և ծեր շան հետ միասին։
    
     Ծեր ամուսիններն իրենց կնճռոտ դեմքերով, խոսելու եղանակով, շարժուձևով այնքան նման էին իրար, որ կարելի էր կարծել, թե խստապահ կրոնավորից դաստիարակված քույր ու եղբայր են։ Երկուսն էլ խոսում էին ծոր տալով, զգույշ և իրարից անկնածելով, ինչպես նոր պսակված ժամանակ։ Ինչպես պսակի առաջին օրերին, այնպես էլ հիմա, քաշվում էին իրար անուն տալ, և միմյանց կանչում էին «ա՛յ տո» ։ — «էսօր հավերին կուտ տվե՞լ ես, ա՛յ տո», — հարցնում էր ծերունին։ — «Իհարկե, ա՛յ տո, իհարկե, տվել եմ», — պատասխանում էր պառավը։ Եվ այդ «այ տո» –ն նրանք արտասանում էին այնպես, ինչպես արտասանում են «հոգիս» — «սիրելիս» ։ Զավակներ չունենալով, ծերերն այդ անտառի մեջ իրենց հոգատարությունն ու խնամքը նվիրում էին հավերին, պառավ շանը, այդ տանը և նրա մեջ եղած իրերին։
    
     Առավոտները զարթնելով պառավը նախ և առաջ կուտ էր տալիս հավերին, մաքրում էր նրանց բույնը, երբեմն հանդիմանում նրանց, ապա օջախի վրա լափ էր պատրաստում շան համար։ Իսկ ծերունին նախ պտտվում էր տան շուրջը, հետո մտնում ներս և սենյակները մեկ–մեկ դիտում, տեսնելու հո բան չի պատահել։
    
     Տունր և նրա մեջ եղած իրերն առհասարակ մեծ անհան– գստռւթյուն էին պատճառում ծերերին։ Ավելի անհանգստանում էր պառավը։
    
     — Ա’յ տո, մի բան չպատահի տանը, — երբեմն ասում էր նա խորհրդավոր, կարծես մի բան գուշակելով։
    
     — Ի՞նչ, ա՛յ տո, — հարցնում էր ծերունին թաքուն երկյուղով։
    
     — Ո՛վ է իմանում, այ տո.. հարամին շա՜տ, — ավելացնում էր պառավը, նոր կասկած գցելով իր ծերունու սիրտը։— Բան չգողանա՞ն...
    
     — Ո՛վ կհամարձակվի, — ասում էր ծերունին, աշխատելով հանգստացնել թե պառավին, թե իրեն։— Եթե մի բան ըլի, Բողարր կիմացնի...
    
     Բողարը ծեր շունն էր. նա իսկապես զգաստ և աչաբաց էր, հարկ եղած դեպքում հնչեցնում էր իր խռպոտ ձայնը անտառի լռության մեջ։
    
     — Որ իմացնի, ի՛նչ պիտի անես, — առաջ էր տանում խոսքը պառավը, ակնարկելով ամուսնու ծերությունը։
    
     — Ա՛յ, — ասում էր ծերունին աչքերը հառելով պատից կախված հրացանին։
    
     — Հիսուս ու Քրիստոս, — խաչակնքում էր երեսը պառավը տագնապով։ — Ինչե՞ր ես ասում, այ տո...
    
     Նրանց անհանգստությունն ավելանում էր մանավանդ այն ժամանակ, երբ գիշերը փոթորիկ էր լինում անտառում։ Երբ տունը շրջապատող վիթխարի ծառերը խուլ, անվերջ շառաչում էին քամուց և խոր անտառը դրնգում էր խավարի մեջ, ու դրա հետ միաժամանակ քամին ծղրտում հալածական դևի նման — ծերերին թվում էր, թե ծառերի արանքում և թե պատերի տակ վխտում են հազար չար, հազար ավազակ։Անկողնի մեջ, համակ լսողություն դարձած, ականջ էին դնում փոթորկի ձայնին և մինչև լույս քուն չէր գալիս նրանց աչքերին։ Նրանց անհանգստությունն աճում էր ավելի ձմեռ ժամանակ։ Երբ ձյունն սպիտակ շուրջառ էր գցում ծառերի վրա, և հավքերը, նույնիսկ ագռավներր հեռանում էին նրանց բնակարանի մոտից, ծեր ամուսինները փակվում Էին իրենց սենյակում։ Պառավը նստում և բրդե գուլպա էր գործում, իսկ ծերունին շուտ-շուտ փայտ էր ավելացնում վառարանի կրակին։ Ախորժելի ջերմությունր ձմեռ ժամանակ զարթեցնում է հին–հին հուշեր, և նրանք պատմում էին իրար անցած դեպքեր, մոռացված զրույցներ, երբեմն պառավը երանի էր տալիս գյուղում ապրողներին, որ տեղյակ են մնում աշխարհի բանին և շուտ-շուտ ժամ են գնում։
    
     — Ոչինչ, ա՛յ տո, Զատիկը գա, ճամփեն բացվի, դու էլ կերթաս, — մխիթարում էր ծերունին այդպիսի դեպքերում։
    
     Բայց հաճախ պառավին պաշարում էր մի անորոշ տխրություն և նա դառնում էր ծերունուն,
    
     — Ա՛յ տո, ի՞նչ պիտի անենք, եթե հանկարծ էստեղ մի բան պատահի մեզ։
    
     — Ի՞նչ կարող է պատահել, — միամիտ հարցնում էր ծերունին։
    
     — Ո՛վ է իմանում, ա՛յ տո, հանկարծ հիվանդացա՜նք, ո՞նց պիտի տերտեր կանչենք ճաշակելու։
    
     — էհ, — խնդում էր ծերունին, — տերտերն ի՜նչ ենք անում, ա՛յ տո, առանց տերտերի էլ յոլա կերթանք։
    
     — Ո՜նց թե... առանց ճաշակելոլ մեռնե՜լ, — զարմանում էր պառավը, և փոքր–ինչ լռելուց հետո ավելացնում.— չէ, ա՛յ տո, ես առանց ճաշակի չեմ կարող մեռնել... էսօրվանից ասում եմ — հենց որ ծանր հիվանդանամ, տերտեր կկանչես։
    
     — էհ, ա՛յ տո, ինչի՞ ես տխուր բաներ ասում, — նկատում էր ծերունին ակնհայտ դժգոհությամբ։— Ուրախ բաներից խոսի...
    
     Պառավր լռում էր մի փոքր մտքի ետևից ընկած, և կրկին դառնում ծերունուն.
    
     — Ի՞նչ լավ կլիներ, ա՛ յ տո, եթե գեղում ապրեինք։
    
     — Իհարկե, — պատասխանում էր ծերունին, — իհարկե, լավ կլիներ, իսկ եթե մի զավակ էլ ունենայինք, որ մեզ պահեր...
    
     Եվ նրանք, երկուսը միասին, հառաչում էին աոսւնց իրար երեսի նայելու։
    
     Հառաչում էին ու լռում...
    
     Երևի այսպես երկար կշարունակվեր նրանց կյանքը, եթե չպատահեր մի տխուր դեպք։
    
     Ծերունին ազատ ժամերին սիրում էր պտտել անտառում։ Ամառվա և աշնան օրերին նա երկար տարածություններ էր անցնում չոր փայտ ու պտուղներ հավաքելու։ Այդպիսի դեպքերում ծեր, բրդոտ շունր զառամ քայլերով միշտ հետևում Էր տիրոջը, իսկ պառավը շեմքում ձեռը ճակատին, նայում էր նրանց ետևից։
    
     Մի անգամ՝ գարնանը, այդպիսի շրջագայությունների ժամանակ, ծերունին շան շնորհիվ գտավ եղնիկի մի փոքրիկ ձագ՝ սուր–սուր ականջներով, որն այնուհետև դարձավ ծերերի հոգատարության ամենասիրելի առարկան։ Սկզբում փոքրիկ կենդանուն նրանք կերակրում Էին գյուղից բերած կաթով, ապա երբ նա սկսեց իրեն հավաքել, նրան ուտեցնում Էին թրջած հաց, սառը կերակուր, կանաչ խոտ և ծառի տերև։
    
     Պետք էր տեսնել, թե ինչպես ծերերը խնամքով, փոխեփոխ խոտ էին մոտեցնում փոքրիկ եղնիկի դնչին, ինչպես էին գուրգուրում նրան և սովորեցնում ման գալու եղանակը։ Պառավը նրա համար փափուկ խոտերից շինել էր մի անկողին, ուր միշտ հանգիստ մշշոցով հանգստանում էր փոքրիկ կենդանին։ Քնած տեղը նա այնքան անօգնական ու թույլ էր երևում, որ պառավր երկյուղով մտածում էր, թե չլինի մի բան պատահի նրան։
    
     — Ա՛յ տո, վախենում եմ, թե մի բան պատահի սրան, — երբեմն կասկած էր հայտնում պառավը։— Ւ՞նչ ուտեցնենք, որ լավ ըլի։
    
     Ծերունին մի փոքր միտք էր անում և ասում.
    
     — Ինչ որ իրա մերն է ուտում, խո՛տ, տերև, ջո՛ւր։
    
     Բայց պառավը դրանով չէր գոհանում, պահանջում էր, որ ծերունին շուտ-շուտ կաթ բերի գյուղից։ Եղնիկի ձագը նրան թվում էր իբրև մի որբ երեխա, որին պետք է լավ ուտեցնել, խնամել, գուրգուրել, և նա շա՜տ ափսոսում էր, որ չի կարող իմանալ փոքրիկ կենդանու սրտի ուզածը, ուստի հաճախ գրկում էր նրան ու հարցնում.
    
     — Ի՞նչ կուզես, բիժո ջան։
    
     Փոքրիկ անասունը միամիտ, մոլոր հայացքով նայում էր պառավին և տրտում խոնարհում թախծոտ աչքերը։ Այդ տեսնելով՝ պառավը սեղմում էր նրան գրկին և համբուրում նրա գլուխը, աչքերը, ականջները։
    
     — Բիժո ջա՜ն, բիժո ջա՜ն...
    
     Կարճ ժամանակում ծերերը, մանավանդ պառավը, այնպես ընտելացան եղնիկի ձագին, որ երբ նա մի րոպե չէր երևում, երկյուղով հարցնում էին իրար,
    
     — Բիժոն ու՞ր է, ա՛յ տո։ Չըլի թե...
    
     Ու տագնապով այս ու այն կողմն էին ընկնում «բիժոյին» որոնելու։ Հաճախ գտնում էին շան մոտ նստած կամ նրա հետ խաղալիս։ Ինչպես որդին կորցրած ծնողը գտնի զավակին, այդպիսի դեպքերում մե՜ծ էր լինում ծերերի ուրախությունը, փոխեփոխ համբուրում էին եղնիկին և գրկած տանում տուն՝ ժպտալով, հանդիսավոր, ինչպես մի նորակնունքի։ Մի անգամ, սակայն, աշնան առաջին օրերին, փոքրիկ եղնիկն անհայտացավ հանկարծ։
    
     Այդ օրը ծերունին տանը չէր. գնացել էր գյուղն ալյուրի։ Ուստի պառավը մենակ դուրս ելավ որոնելու։ Երկար փնտրեց եղնիկին տան շուրջր, պատերի տակ, հավանոցում, շան մոտ, ու ոչ մի տեղ չգտավ։
    
     — Բիժո՛, բիժո՛, — կանչում էր նա և ինքն իր հետ խոսում. «Տեսնես ի՞նչ եղավ, տեսնես ո՞ւր գնաց» ։
    
     Ինքն իրեն խոսելով՝ մի առ մի նայեց մասրի թփերը, մտավ մացառների մեջ, կանչեց, որոնեց, բայց եղնիկը չերեվաց։
    
     Այդ տեսնելով, նա տան դուռը կողպեց, շանը վերցրեց և մտավ անտառ։ Նրան թվում էր, թե եղնիկը տեսել է իր նման մեկին ու հետևել նրան, թե չէ, մտածում էր նա, ի՞նչ պետք է պատահած լիներ։
    
     Մի չոր ճղափայտ ձեռին, շունն ետևից, քայլում էր պառավը նեղ արահետով և շուտ-շուտ կանչում.
    
     — Բիժո՛, բիժո...
    
     Նրա ձայնը կորչում էր շառաչող ծառերի աղմուկի մեջ։
    
     Բարձրացած խուլ փոթորիկն ալեկոծում էր անտառը, և հողմահար տերևները, ինչպես դեղնագույն թիթեռների անհամար խմբեր, պտտվում էին ծառերի արանքում, ասես մի չար ձեռքից հալածված։
    
     Չնայելով վատ եղանակին, պառավը շարունակում էր առաջ գնալ և խրախուսել շանը։ Անցնելով սայթաքուն–սարի տեղերից, չոր ճղափայտերի կույտերի վրայից, անելով անսովոր վերելք ու վայրէջք, նա թեև սաստիկ հոգնել էր, քրտինքը թափվում էր քունքերից, բայց և այնպես չէր դադարում որոնել ու կանչել։ Շունը լեզուն հանած, հոտոտելով վազում էր այս ու այն արահետով և շուտ-շուտ տիրուհուն նայում, ըստ երևույթին իմանալու, թե բավական չէ՞ արդյոք որքան փնտրեցին։
    
     Երբ հասան մի փոքրիկ բացատի, շունը հանկարծ կանգ առավ և ականջները սրեց։ Մոտիկից, շատ մոտիկից լսեց ինչ-որ մնչոց, որ նման էր անասունի ձայնի։
    
     — Բողա՛ր, նա՜ է, բիժո՜ն, — ճչաց պառավն ուրախացած։
    
     Շունն իսկույն հասկացավ տիրուհու միտքը և առաջ վազեց։ Պառավն ուրախությունից դողացող քայլերով հետևեց նրան։
    
     — Նա՛ է, նա՜... Բիժո՜, բիժո՜...
    
     Նրանք անցան բացատը և նորից մտան ծառերի մեջ, դիմելով ձայնի կողմը։ Սակայն այնտեղ, ուսկից լսվեց մնչոցը, ոչինչ չերևաց, վերևից միայն, մի ծառի կատարից, ինչ-որ թռչուն թռավ թևերը թափահարելով։
    
     Մի քանի րոպե պառավը մնաց կանգնած՝ խաբվածի պես շուրշր նայելով։ Ապա դարձավ շանը.
    
     — Չէ, Բողար, բիժոն չէր, բիժոն չէր...
    
     Իրիկնաժամ էր արդեն, երբ պառավը ձեռնունայն ու հուսահատ տուն վերադարձավ։ Փոքրիկ եղնիկը չերևաց ոչ մի տեղ։ Տուն դառնալով, նա զգաց մի խոր դատարկություն տան մեջ ու իր սրտում։ նրան թվում էր, որ մի հարազատ բան պակաս է, և ամեն բան այնպես չէ, ինչպես կարգն է։ Եվ նրան վշտացնում էր ոչ այնքան կորուստը, որքան անօգնական վիճակը փոքրիկ կենդանու։ Ու մտածում էր, թե ինչ պիտի պատահած լիներ նրան..— տեսնես գե՞լ պատահեց, թե մի ուրիշ գազան, իմ խեղճ բիժո...
    
     Ծերունին գյուղից եկավ մի փոքրիկ տոպրակ ալյուրով։ Պառավի տխրությունը տեսնելով՝ նա անհանգստացավ.
    
     — Ի՞նչ է պատահել, ա՛յ տո։
    
     Պառավն իր մոլոր հայացքր հառեց ծերուհու դեմքին։
    
     — Բիժոն չկա, ա՛յ տո... Ման եկա. չկա... չգտա...
    
     Ծերունին զարմացավ։
    
     Պառավը մանրամասն պատմեց եղելությունը։
    
     Այդ գիշեր նրանց քունը չտարավ։ Երկար մտածում էին, խոսում, թե արդյոք ի՞նչ պատահած կլինի փոքրիկ կենդանուն, արդյոք ո՞ղջ է։
    
     — Ա՛յ տո, տեսնես ո՞րտեղ կլինի հիմի, — շուտ-շուտ հարցնում էր պառավը։
    
     — Եսիմ, ա յ տո, ո՛վ է իմանում...
    
     — Չըլի՞ որսկան մարդիկ բռնեցին։
    
     — Դժվար թե... Շատ կարելի է մոլորվել է մի տեղ։
    
     — Կամ ո՛վ գիտի ոտքերն ընկել է պատատուկների մեջ, չի կարում դուրս գա...
    
     — էդ էլ կպատահի, ա՛յ տո...
    
     — Առավոտը գնամ ման գալու։
    
     — Հա՛, ա՛յ տո, հա, գնանք, ես էլ կգամ... Իմ խե՜ղճ բիժո.... իմ խե՜ղճ բիժո....
    
    
     Առավոտյան վաղ ծերերը ելան կորած եղնիկին որոնելու։ Ծերությունից կքած ուսերով՝ նախ անցան տան շուրջը, նայեցին բոլոր անկյունները, փոսերը, խոռոչները, և ոչինչ չգտնելով, տունը փակեցին ու մի–մի փայտ ձեռներին մտան անտառ։ Շունը հետևեց նրանց։
    
     Արևը նոր ծագում էր։ Խոտերի և ծառերի վրա փայլում էր ցողը, աշնանային այն առատ ցողը, որ երբեմն հիշեցնում է գիշերը տեղացած անձրև։ Հազիվ մի քանի քայլ էին արել, բայց նրանց ոտքերն ու փեշերը շաղից թրջվել էին արդեն։ Նրանք այժմ գնում էին այն կողմը, ուր պառավը չէր եղել առաջին օրը։ Ծառերի կախ ընկած ճղներր թաց տերևներով շուտ-շուտ դիպչում էին նրանց գլխին, երեսին, երբեմն էլ ճյուղերին հյուսված ոստայնը կպչում էր նրանց դեմքին, բայց այդ ամենին անուշադիր առաջ էին գնում նրանք չորս կողմն աչք ածելով։
    
     — Ա՛յ տո, ով գիտի մի տեղ քնել է, — կասկած հայտնեց պառավը։
    
     — Շատ կարելի է, գիտես, այ տո, — կանգ առավ ծերունին։— Լավ կանեմ մի կանչեմ։
    
     Եվ նա մի քանի անգամ իրար վրա կանչեց.
    
     — Բիժո՛, բիժո՜ ... բիժո՜ ...
    
     Ձայն չկար։ Անտառի մեջ շարժում չէր լսվում։ Միայն ծառերից կաթում էր ցողը՝ հատ-հատ, ծանր կաթիլներով։
    
     Մի փոքր տեղ գնալուց հետո ծերերը բաժանվեցին իրարից՝ առանձին որոնելու։ Շունը գնաց պառավի հետ, իսկ ծերունին մնաց մենակ։ Նա գիտեր, որ եղնիկները սովորաբար նստում են ծառերի բների մոտ ու թփերի մեջ, ուստի և շուտ-շուտ նայում էր ծառերի բներին ու թփերին։ Իսկ պառավը հետևում էր միայն շան գնացած ուղղություններին։
    
     Ցողր շարունակում էր կաթել անտառում, ինչպես խախուտ տանիք ունեցող բնակարանը անձրև ժամանակ։
    
     Առանձին–առանձին որոնում էին նրանք և շուտ-շուտ ծառերի խորքից կանչում իրար.
    
     — Ա՛յ տո, հե՜յ... գտա՞ր։
    
     — Չէ՞... ա՛յ տո, չէ՜... Դու գտա՞ր։
    
     — Չէ՜... չէ՞...
    
     Եվ արձագանքը, կարծես նրանց ծաղրելու համար, կրկնում էր. «Չէ՜, չէ՜...» ։
    
     Երկար ու ապարդյուն որոնելուց հետո նրանք, վերջապես, նորից գտան իրար և վերադարձան տուն։ Պառավը չէր ուզում դատարկ ձեռքով տուն դառնալ և կամենում էր շարունակել որոնումը, բայց ծերունին համոզեց նրան, որ դա զուր է։ Այժմ պառավի ուսերն ավելի էին կքել, քրտինքը ծածկել էր նրա դեմքը, և նա դժվարանում էր խոսել։ Ծերունին նույնպես լուռ էր։
    
     — Ես ախր երազը տեսա, ա՛յ տո... Տեսա, որ էսպես բան պտի պատահի, — ասաց պառավը խորհրդավոր, հազիվ–հազ շնչելով։— Հիմի դու ինձանից վախեցիր, ա՛յ տո, — ավելացրեց նա ավելի խորհրդավոր։
    
     — Ւնչե՜ր ես ասում, ա՛յ տո...
    
     — Է՜հ, — հառաչեց պառավը և լռեց։
    
     Երբեք նա այնքան հուզված չէր եղել, որքան այդ երկու օրը, մանավանդ այդ րոպեին... Փոքրիկ եղնիկի անհետացումը վրդովել էր նրա հանգիստը և նա մի վայրկյան չէր կարողանում մոռանալ նրան։
    
     Հետևյալ ամբողջ օրը պառավն անցրեց տխուր։ Մի օրվա մեջ կարծես նիհարեց, իսկ երկրորդ օրը մնաց անկողնում պառկած։ Նա թեթև հազում էր։
    
     — Ի՞նչդ է ցավում, ա՛ յ տո, — ասում էր ծերունին, նայելով պառավի պղտոր աչքերին։— Դու բիժոյի համար իսկի մի մտածի, եկող տարի մի ուրիշը կգտնեմ... Փառք աստծու, անտառում շատ կան...
    
     Պատասխանի փոխարեն՝ պառավը խզզացնում էր միայն և թաց աչքերով նայում ամուսնուն։ Մյուս օրր նա ծերունուն կանչեց իր մոտ և ասաց.
    
     — Ա՛յ տո, լավ կլիներ, որ ես ճաշակվեի։
    
     Ծերունին լուռ նրան նայեց։
    
     — Տխուր բաներ մի խոսա, ա՛յ տո, — ասաց նա։
    
     — Չէ, ա՛յ տո. չէ՛... Տեսնում եմ, որ չէ՛... Պառավի աչքերում փայլեցին արցունքներ։ Քիչ լռելուց հետո, նա շարունակեց,
    
     — Դու քեղ լավ կպահես, այ տո... Շորերդ չթողես կեղտոտ, շանը սոված չպահես, խեղճ կենդանի է... Հավերին էլ լավ մտիկ արա...
    
     Ծերունին ջանում էր արցունքները զսպել։
    
     — Ի՛նչի ես տխուր բաներ ասում, ա՛յ տո։
    
     — Չէ, այ տո, — շարունակեց պառավը, — Լավ կըլի, որ ճաշակվեմ։Բսւյց ամենից լավ կլիներ, այ տո, եթե մի անգամ էլ ժամ գնայի, խորանը համբուրեի՜... էլ բան հարկավոր չէր։ Կամ թե չէ՝ մի՛ն էլ տեսնեի իմ հերանց տունը...
    
     — Դու կտեսնե՛ս, այ տո, կտեսնե՜ս, — հույս տվեց ծերունին։— Օրերը չհատան։ Եթե կուզես, մի շաբթից հետո կերթանք։
    
     Պատասխանի փոխարեն՝ պառավի բերանից մի խոր հառաչանք թռավ, և նա լռեց։
    
     Ծերունին կռացավ դեպի նա։
    
     — Ա՛յ տո, ի՞նչ եղավ քեզ։ Ա՛յ տո, — կանչեց ծերունին։
    
     — Ա՛յ տո, կուզե՞ս գնամ տերտեր կանչեմ...
    
     Պառավը չէր պատասխանում։
    
     Նա արդեն մեռել էր։
    
     Հաջորդ օրը ծերունին իջավ գյուղ և մի սայլ տարավ սպիտակ տուն՝ պառավի մարմինը փոխադրելու։
    
     Թաղեցին նրան գյուղի գերեզմանատան ծայրում։ Թաղումից առաջ ծերունին խնդրեց տերտերին, որ նա պառավին ճաշակի։ Եվ երբ քահանան կատարեց նրա խնդիրքը, նշխարքի մի փոքրիկ կտոր դնելով մեռելի սառած շրթունքների արանքը, ծերունին շատ գոհ մնաց, որ անկատար չթողեց իր պառավի փափագը։
    
    
     Այժմ սպիտակ տան մեջ ծերունին ապրում է մենակ՝ իր շան հետ միասին։ Շուտ–շուտ նա իջնում է գյուղ և այցելում պառավի գերեզմանր։ Առաջվա պես դարձյալ հսկում է իրեն պահպանությանը հանձնված տունը և նրա մեջ եղած իրերին, սպասելով կրկին, թե տերերը կգան մի օր և հանքը նորից կսկսի գործել։ Հաճախ նստում է նա իր կացարանի շեմքին և, հայացքը հեռուն նետած, հիշում իր պառավին ու ինչ-որ լուռ դնդնում ինքն իրեն։ Երբեմն էլ — այս լինում է առանձնապես երեկոները, երբ մութն իջնում է անտառի վրա — նա դառնում է ոտքերի մոտ պառկած շանը և խոսում նրա հետ,
    
     — Էդպես, Բողար, այ տոն էլ չկա, — ասում է նա մեղմ մտերիմ ձայնով— Նա մեզ մենակ թողեց ու գնա՜ց։ Նա էլ չի՛ գա, Բողար, էլ չի գա։ Անխի՜ղճ այ տո, խե՜ղճ այ տո...
    
     Շունը, դունչը թաթերի վրա դրած, լուռ նայում է տիրոջ դեմքին ու աչքերը խոնարհում։ Նա հասկանում է, թե խոսքն այն պառավի մասին է, ո՛րն իր համար լափ էր պատրաստում և ո՛րը հիմա գնացել է ուր–որ...
    
     Տեսնելով շան կարեկից լռությունը, ծերունին ոգևորվում է ավելի և շարունակում է իր զրույցը։
    
     Մինչ այդ մութն ավելի ու ավելի թանձրանում է անտառում, և նրանք երկա՜ր–երկա՜ր մնում են միևնույն տեղը նստած...


    
    
    

պապն ու թոռը
    
    

    
Եփրեմ պապը շա՜տ ծեր էր։
     Վաղուց նրա աչքերը չէին տեսնում, ականջները ծանր էին լսում, իսկ գլուխը շարունակ դողում էր հասած արևածաղկի պես։ Դողում էին և նրա սառը, չոր ձեռները. այնպես որ, երբ նա թանով ապուր էր ուտում կամ շորվա, կերակուրը միշտ կաթկթում էր նրա սպիտակ, մի քիչ էլ կանաչած միրուքի վրա։
    
     Բացի դրանից, Եփրեմ պապը չէր կարողանում երկար ման գալ, հեռու տեղ չէր գնում և միայն արև օրերին, երբ սիրտն ուզում էր զբոսնել տան առաջի պարտիզում, կանչում էր թոռանը — Աստղիկին և նրա առաջնորդությամբ, ձեռնափայտը ձեռին, կամաց-կամաց ման էր գալիս ծառերի տակ։ Հետո Եփրեմ պապի ատամներից շատերը թափվել էին, դրա համար էլ ոչ միս էր կարողանում ուտել, ոչ չոր հաց։
    
     Շա՜տ ծեր էր Եփրեմ պապը։ Տանը նրան այնքան էլ չէին սիրում և ամեն բան չէին տալիս ուտելու։ Բայց նա սիրում էր ամենքին, և ամենից շատ փոքրիկ Աստղիկին. պատմում էր նրան հեքիաթներ, առակներ, պատմում էր ուրիշ տղաների, աղջիկների մասին և այն մասին, թե ինչո՛ւ են ընկնում աստղերը երկնքից։ Երբեմն կոպեկներ էր նվիրում նրան, որ կոնֆետ առնի... Եվ դրա համար Աստղիկը պապին շատ էր սիրում. ամեն անգամ բռնում էր պապի ձեռից և առաջն ընկածման ածում ծառերի արանքում ու բացատրում, թե որ ծառը ո՛րքան է բռնել և թե ինչպես է ծաղկել մասրի թուփը... Բայց Աստղիկը շատ էր ափսոսում, որ պապը չի տեսնում այդ բոլորը, և որովհետև պապը չէր տեսնում, Աստղիկը խղճում էր նրան և ավելի սիրում։
    
     Մի բան սակայն դուր չէր գալիս Աստղիկին, այն, որ պապը հիվանդանում էր շուտ-շուտ։
    
     Այժմ էլ՝ երեք շաբաթ էր ահա պապը հիվանդ էր։ Երբ նա հազում էր, Աստղիկին թվում էր, թե չոր տերևներ են խշխշում նրա կրծքի տակ, իսկ քնած տեղը այնպես էր խռխռացնում, մեկը կարծես խեղդում էր նրան... Քանի օր էր պապն ուզում էր դուրս գալ արևի տակ զբոսնելու, բայց տատը չէր թողնում. ասում էր՝ կմրսի... Եվ Աստղիկը զարմանում էր տատի վրա, թե ինչո՛ւ է նա այդպես անխիղճ մերժում պապին։ Ինչ կա որ, — մտածում էր նա, — թո՛ղ պապը դուրս գա, էլի տուն կգա... Բայց տատը և մայրիկը չէին թողնում։Եվ քանի նրանք չէին թողնում, պապն ավելի էր ցանկանում դուրս գալ...
    
     Եվ ահա մի օր պապն անսպասելի վեր կացավ անկողնից։ Աստղիկն այդ օրը շատ լավ է հիշում։ — Կիրակի էր. տատն ու մայրիկը գնացել էին ժամ, իսկ հայրիկը քաղաքումն էր։ Երբ ինքը՝ Աստղիկը, փողոցից եկավ տուն, տեսավ պապը նստել է անկողնում և ձեռքերով բան է փնտրում կողքին։
    
     — Ի՞նչ ես ուզում, պապի, — հարցրեց Աստղիկը։
    
     — Շորերս, — ասաց պապը դողալով։
    
     Աստղիկը տվեց նրան կապան, չուխան, ոտնամանները և գդակը։ Պապը դողդողալով հագնվեց և փայտը ձեռին դուրս եկավ պատշգամ ու նստեց այնտեղ թախտի վրա, արևի դիմաց։
    
     Այդ օրը պապի դեմքը շատ տարօրինակ էր։ Աստղիկը նայում էր նրան և զարմանում, թե ինչու այդպես մտամոլոր է պապը և ինչի է ականջ դնում նա։
    
     Պապն իսկապես ինչ-որ բանի ականջ էր դնում. գլուխը բարձր բռնած, աչքերը խուփ, նա կարծես կամենում էր լսել, թե ի՛նչ է կատարվում գյուղում և գյուղից դուրս... Քանի ժամանակ էր դուրս չէր եկել տնից և դրա համար, խորը շունչ քաշելով, ուզում էր լսել կարծես դրսի կյանքը... Մի քանի տարվա կուրությունը սրել էր նրա լսողությունը, ուստի և նա պարզ լսում էր մեղուների երգը օդի մեջ, բարդիների տերևների ուրախ ճքճքոցը և երեխաների զվարթ աղմուկը մի հեռավոր տան բակից։ Նրա ականջին էր հասնում և եկեղեցու տոնական զանգահարությունը, որը կարծես թրթռում, խաղում էր օդի մեջ և, շունչը կտրած, ընկնում գետին։
    
     Զանգերի ղողանջը Եփրեմ պապի հոգում զարթեցնում էր անցած գնացած հուշեր, և նա իրեն տեսնում էր երեխա, որ Զատկին հոր հետ գնում էր եկեղեցի, ու զանգերը ղողանջում էին այդպես հանգիստ ու միալար... Հետո նա իրեն տեսնում էր ջահել ու առողջ, որ նույնպես ջահել մի աղջկա հետ, թև–թևի տված պսակի է գնում, ու զանգերն էլ ղողանջում էին այդպես թրթռալով... Վերջապես, նա տեսնում էր իրեն հասակն առած տղամարդ, որ գերանդին ձեռքին խոտ էր հնձում դաշտի մեջ... Զնգում էր գերանդին, լորերը թռչում էին խոտի միջից։ Խոտը լաս–լաս դարսվում էր շարքով և այսօրվա պես։ դարձյալ ղողանջում էին ժամի զանգերը...
    
     Այս բոլորը հիշելով՝ Եփրեմ պապը հանկարծ զգաց հնձած խոտի հոտ և, բերանը բանալով, խորը շունչ քաշեց։
    
     Աստղիկը, որ ամբողջ ժամանակ նայում էր հիվանդ պապին, հանկարծ զարմացավ, տեսնելով պապի դեմքը պայծառացած։
    
     Պապը նորից խորը, երկար շունչ քաշեց։
    
     — Աստղիկ։
    
     — Ի՞նչ է, պապի։
    
     — Ինձ տար բաղը։
    
     — Բա որ մրսե՞ս, պապի, — ասաց Աստղիկը, տարակուսանքով նայելով պապի կույր աչքերին։
    
     — Չեմ մրսի, աղջիկս, գնա՛նք...
    
     Եվ պապ ու թոռ ձեռք-ձեռքի տված մտան պարտեզ։ Ծերունին, ձեոր թոռանը տված, քայլում էր նրա ետևից և հարցնում, թե ի՞նչպես են ծառերը, բոլորն էլ ծաղկե՞լ են արդյոք, ծաղիկները թափվե՞լ են, թե ոչ։
    
     — Թափվել են, պապի, թափվել են, — պատասխանեց Աստղիկը։
    
     — Պտուղներ երևո՞ւմ են ծառերի վրա։
    
     — Այո, պապի, շա՜տ...
    
     — էդ լավ է, — ասաց պապը, — էդ լավ է։
    
     Խոսելով հասան փոքրիկ պարտեզի ծայրը, որտեղից մի փոքրիկ դռնակ էր բացվում փողոցի վրա։ Պապն այդտեղ կանգ առավ և նորից շունչ քաշեց։
    
     — Գնանք տուն, պապի, — ասաց Աստղիկը, — կմրսես, տատը կբարկանա...
    
     — Չէ, բալիկս, չեմ մրսի, — հանգստացրեց պապը և շարունակեց շունչ քաշել։
    
     Մի փոքր այսպես կանգնելուց հետո պապը հարցրեց.
    
     — Հանդն էստեղից մոտիկ է, չէ՞, Աստղիկ։
    
     — Հա, պապի, իհարկե, մոտիկ է։
    
     — Դե որ մոտիկ է, աղջիկս, — ասաց պապը, — ինձ տար հանդը։ Դու էլ քեզ համար ծաղիկ կքաղես։
    
     Աստղիկն ուրախացավ.
    
     — Հա՛, պապի. էնքա՜ն ծաղիկ կա հանդում...
    
     Մի քանի րոպե անց արդեն գյուղացիները զարմանքով տեսան իրանց բակերից, թե ինչպես հիվանդ Եփրեմ պապը թոռան ձեռից բռնած գնում էր դեպի դաշտը։ նրանք գնում էին դաշտ և մոռացել էին, որ տանը մարդ չկա և դռները բաց են հավերի ու շների առջև։
    
     Փոքր հետո նրանք դուրս եկան դաշտը և երկար ժամանակ գնում էին խոտերի միջով։ Պապը քայլում էր կռացած և հևում ամեն մի քայլ անելիս, բայց կարծես չէր հոգնում. իսկ Աստղիկը պապի ձեռը բռնած առաջնորդում էր նրան և շարունակ խոսում, «պապի, դեսն արի», «պապի, առաջիդ քար կա», «պապի, լոք տուր..» ։Եվ ծեր պապը, թոռան ձայնին հնազանդ, կատարում էր նրա բոլոր պահանջները, լոք էր տալիս ջրի վրայից, թեքվում էր այն կողմը, ուր քաշում էր իրենփոքրիկ աղջիկը։
    
     Բավական տեղ գնալով՝ պապը կանգնեց, շունչ քաշեց բարձրահև ու հարցրեց Աստղիկին, թե ի՞նչ տեղ են գտնվում իրենք։
    
     — Լավ տեղ ենք, պապի, — պատասխանեց Աստղիկը։— Էնքան ծաղիկ կա...
    
     Պապը շունչ քաշեց դարձյալ և հարցրեց.
    
     — Անտառը մոտիկ է, հա՞...
    
     — Հա, պապի, հրես մոտիկ։ Դու տեսնո՞ւմ ես որ...
    
     Պապը, առանց պատասխանելու, կույր աչքերը բարձրացրեց և ականջ դրեց։Այս անգամ նա ուզում էր լսել անտառի ձայնը։ Եվ ահա պարզ նրա ականջին էր հասնում հինավուրց անտառի խշշոցը, որ նման էր գետի տևական շառաչի։ Անտառը խշշում էր այնպես, կարծես բոլոր ծառերը միասին երգ էին ասում։ Ի՜նչ լավ է խշշում անտառը, — մտածեց պապը։ Այդ խշշոցը նույնն էր, ինչ որ շատ–շատ տարիներ առաջ։ Այդպես էր խշշում նա, երբ ինքը երիտասարդ էր. այդպես էր խշշում մերին, երբ նա հասակն առած տղամարդ էր... Այդ խշշոցը նույնն է, առաջվանը. նույնը կլինի և միշտ... Ու Եփրեմ պապը տխուր հառաչանքով նստեց կանաչների վրա հանգստանալու, իսկ Աստղիկն սկսեց ծաղիկներ քաղել և վազել թիթեռների հետևից։
    
     Նստած տեղը, բոլոր ժամանակ, Եփրեմ պապը շարունակում էր ականջ դնել։
    
     Այժմ անտառի խշշոցի հետ նրա ականջին էր հասնում առվի քչքչոցը... Նա ճանաչում էր այդ առուն, հնձի ժամանակ քանի՜ անգամ էր հաց կերել նրա մոտ... Առվի քչքչոցի հետ Եփրեմ պապի ականջին էին հասնում և թռչունների երգը — այդ արտույտներն էին երգում — և խոտերի շրշյունը, և հովից օրորվող թփերի շշունջը, իսկ հեռվից գալիս էր դարձյալ եկեղեցու զանգերի ձայնը ու խառնվում անտառի խշշոցին։
    
     Ի՜նչ լավ է խշշում անտառը...
    
     Այսպես էր մտածում պապն իր սրտի խորքում, և նրա շրթունքները դողում էին հուզմունքից, ուզում էր աղոթել, բայց միտքն աղոթքի խոսքեր չէին գալիս... Մի փոքր էլ ականջ դնելով այդ ծանոթ, հարազատ ձայներին, պապը հանկարծ կռացավ և գլուխը խոնարհեց գետնին...
    
     Երկար համբուրում էր նա կանաչով ծածկված հողը և անզուսպ արցունքներն առատորեն թափվում էին նրա աչքերից... Մի փոքր էլ, մի փոքր էլ, և նա ուժասպառ ընկավ կանաչների վրա...
    
     Քիչ հետո, երբ Աստղիկը ծաղիկներ գրկած վերադարձավ պապի մոտ, զարմացավ, որ պապը պառկել է...
    
     «Պապն ինչո՞ւ է քնել էսպես», — մտածեց նա և ձայն տվեց։
    
     Բայց պապը նրան չպատասխանեց։
    
     Այդ ժամանակ Աստղիկն ավելի մոտեցավ նրան և շարժեց ձեռը,
    
     — Պապի, ա՛յ պապի, — կրկնում էր ձեռքը քսելով պապի երեսին, գլխին։— Վեր կաց, գնա՛նք... Դե, պապի, վեր կա՛ց, տատը կբարկանա...
    
     Պապը դարձյալ չէր զարթնում։ Իսկ Աստղիկը շարունակում էր շարժել նրա ձեռը, գլուխը, աղերսում էր, որ զարթնի։ Բայց պապը ժաժ չէր գալիս...
    
     Այդ տեսնելով, վերջապես, Աստղիկը որոշեց և վազեց տուն հայտնելու, որ պապը քնել է դաշտում ու չի զարթնում... Բայց պապը չէր քնել...
    
     Գնացին տեսան պապը մեռել էր դաշտում։
    
     Երբ Աստղիկն այդ իմացավ, նա չէր կարողանում հավատալ, որ պապը մեռած լինի, նա չէր հավատում և նրան, թե պապին կտանեն իրենց տնից և նա էլ ետ չի գա...
    
     «Հապա էլ ո՞վ կպառկի նրա անկողնում, — մտածում էր նա, – ո՞վ կհագնի նրա չուխան...» ։
    
     Եվ երբ մյուս օրը տերտերները պապին տարան ժամ, Աստղիկն սպասում էր, թե պապը կվերադառնա, բայց մութն էլ ընկավ, նա չեկավ... Իսկ երբ տան դռները փակեցին, որ քնեն, Աստղիկը սաստիկ տխրեց ու լաց եղավ վերմակի տակ։ Նա լաց էր լինում ու մտածում, թե ի՛նչու տան դռները փակեցին. չէ՞ որ պապը կարող է գալ, գուցե հենց հիմա էլ ելել ու կանգնել է դռան առաջ...
    
     Լաց լինելով մտածում էր, թե ո՛վ պետք է այնտեղ ման ածի պապին, չէ՞ որ նա չի տեսնում, կարող է քարի դեմ առնել կամ ոտը ջուրը գցել...
    
     — Ա՜խ, տեսնես կլինի մեկը, — մտածում էր Աստղիկր, — մի բարի տղա կամ մի բարի աղջիկ, որ խեղճ պապին ման ածի այնտեղ...


    
    
    
    

Կենսագրություն

Ստեփան Եղիայի Առաքելյանը ծնվել է 1889 թվականի սեպտեմբերի 15-ին Վանաձորում (նախկին՝ Կիրովական), նահապետական գյուղացու ընտանիքում։ Ստեփանը նախագիտելիքներ է ստանում Զաքար վարժապետի «գաղտնի դպրոցում», ապա ընդունվում է ծննդավայրի նորաբաց ռուսական ուսումնարանը։

1906 թվականին մեկնում է Թիֆլիս՝ Ներսիսյան դպրոցընդունվելու հույսով։ Սակայն նյութական ծանր վիճակը հարկադրում է աշխատանքի անցնել տպարաններից մեկում իբրև սրբագրիչ, այնուհետև «Սուրհանդակ» թերթում որպես թարգմանիչ։ 1912-1919 թվականներին աշխատում է «Մշակի» խմբագրությունում իբրև թարգմանիչ և ոճաբան։ Հաջորդ տարի գրողը գալիս է Երևան։

Հինգ-վեց տարվա ընթացքում լույս են տեսնում «Ցանկապատ» (1939), «Հազարան բլբուլ» (1925), «Ծովանը» (1925), «Պատերազմ», «Խնձորի այգին» ժողովածուները, որոնք Զորյանի աշխարհայացքի լայնացման, կյանքի սոցիալական ու քաղաքական բարդությունները մարդկային ճակատագրերում բեկելու կարողության, ազգային ու եվրոպական արձակի լավագույն ավանդույթները ստեղծագործաբար յուրացնելու հատկության արտահայտություններն են։ Մինչև պատերազմը (1939) գրում է «Մի կյանքի պատմություն» վեպը, պատերազմի տարիներին «Պապ թագավորը», հետպատերազմյան շրջանում՝ «Հայոց բերդը» (1959) և «Վարազդատ» վեպերը։

Վախճանվել է 1967 թվականին հոկտեմբերի 14-ին Երևանում։

Հեղինակը՝ իր մասին

Պետք է ասեմ, որ իմ մանկությունն ու պատանությունը հարուստ չէ բազմազան դեպքերով, արկածներով։ Շատերը կարծում են, թե «Մի կյանքի պատմության» մեջ նկարագրված բոլոր էպիզոդները բառացի վերաբերվում են ինձ, և դրա հիման վրա կազմում են կենսագրություն։ Իհարկե, սխալվում են։ Այդ գրքում կան, հարկավ, որոշ դեպքեր ու ապրումներ նաև իմ կյանքից, բայց մեծ մասամբ դրանք առնված են ինձ ծանոթ, ինձ շրջապատող իրականությունից։ Այնպես, որ «Մի կյանքի պատմությունը» չի կարող դառնալ հեղինակի կենսագրության աղբյուր։ Այն հանգամանքը, որ այդ գիրքը գրված է առաջին դեմքով, շատերին գցում է թյուրիմացության մեջ, ճիշտ այնպես, ինչպես Երևանում մեր տուն եկող գյուղացիները, դռան վրա կարդալով անուն-ազգանունս, միշտ հարցնում են մեր տնեցիներին.

- Էս էն Զորյա՞նն է, որ մի կտոր շաքար ուտելու համար ծեծել են…


    
Սիրում էի կարդալ ու խորհրդածել… Ես չէի կարդում լոկ հետաքրքրության համար, այլ միաժամանակ, թե ինչպես է կառուցում հեղինակը իր երկը, ինչպես է զարգացնում հերոսներին և նրանց կյանքի դրաման։

    
Պետք է ասեմ, որ գրականության բոլոր ժանրերը ինձ դուր էին գալիս, բայց իմ համակրանքը միշտ թեքվում էր դեպի արձակը։ Ինչու՞ էր այդպես, որովհետև արձակն ինձ թվում էր ամենաբնական ձևը գրական։ Այստեղ այն էր, ինչ կյանքում. մարդիկ չափով ու հանգով չէին խոսում և ոչ էլ սարքած տեսարաններով։ Բայց արձակի մեջ էլ ես սիրում էի ամենաբնականը, ամենապարզը, որտեղ հույզերն ու հոգեբանությունը տրվում են ոչ արհեստականորեն, առանց ճոռոմության, առանց շատախոսության։ Մի բան, որ ես չէի նկատում բոլոր արձակագիրների մոտ։ Այս հատկությունները ամենից ավելի ես տեսնում էի Լև Տոլստոյի, Չեխովի և մեր Թումանյանի գործերում։ Իսկ ձևի կողմից ինձ գրավում էին ֆրանսիացիները՝ կոմպոզիցիայի փայլուն վարպետներ Ֆլոբերը, Մոպասանը, Դոդեն և ուրիշները։ Տարիների դիտողությունը ինձ բերել է մի այնպիսի եզրակացության, որ ինքնուրույն գրողը ունենում է երեք հիմնական հատկություն. 1) ինքնուրույն լեզու և ոճ, որ բնավ նման չի լինում մյուսներին. 2) սուր աչք կամ սուր դիտողություն, որ տեսնում է այնպիսի բաներ, որ ուրիշները երբեք չեն տեսնում և 3) համակելու և վարակելու ունակություն։ Երբ ծագում է որևէ նյութ, ինձ հետաքրքրում կամ գրավում է նախ և առաջ նրա հուզական, բարոյական կազմը։ Եթե նյութի մեջ (որքան էլ նա հետաքրքրական լինի) չկա այդ՝ ես այն չեմ գրում։ Իսկ եթե հուզական խորք ունեցող նյութը գրավում է և լավ չի մշակվում, այդտեղ իմ ցանկությունը չի մեղավոր, այլ իմ կարողությունը։

    
Իմ հետաքրքրությունը և իմ սերը դեպի մեր պատմությունը ինձ մղեց դեպի պատմական թեմատիկան, և ես գրեցի նախ «Սմբատ Բագրատունի» պատմվածքը, ապա «Պապ թագավորը» ։ Ինձ միշտ զարմացրել և հիացրել են այն հերոսական ջանքերը, որ գործադրել են մեր պապերը՝ երկիրն ու ժողովուրդը օտար նվաճումից, բռնությունից ազատ պահելու։ Եվ ահա, երբ բռնկվեց համաշխարհային երկրորդ պատերազմը, ես հրատարակեցի «Պապ թագավորը», որպես հայրենիքի պաշտպանության օրինակ։

Տասը տարի հետո դրան հետևեց «Հայոց բերդը» վեպը։ Երբ նայում եմ իմ անցած գրական ճանապարհին՝ ինձ թվում է, թե ես պատմագիր եմ, դեպքերի ընթացքին հետևող մի համեստ տարեգիր։ Իմ գրական առաջին քայլերից՝ 1910 թվից սկսած մեր կյանքում տեղի ունեցան շատ խոշոր դեպքեր ու փոփողություններ, և դրանից կարևորները (ոչ բոլորը, իհարկե) որևէ չափով անդրադարձան իմ գրվածքներում, այլ խոսքով ասած՝ ես դարձա կարծես պատմական երևույթների արձանագրող։


    
Ով ունի գրողի կոչում, նա պետք է միշտ հիշի, որ Բալզակի նման վիթխարի տաղանդը աշխատում է օրական 900ժամ, իսկ հանճարեղ Լև Տոլստոյը երբեմն իր գրածը փոփոխում էր 90-400 անգամ, իսկ արտագրում շատ անգամ։ Եվ քանի որ գրականությունը լեզվի արվեստ է, ուստի գրական ասպարեզ մտնող յուրաքանչյուր ոք պետք է գերազանց իմանա իր մայրենի լեզուն, ավելի, քան լեզվաբանը։

    

Ստեղծագործական աշխատանք

1909 թվականին «Լումա» ամսագրում տպագրվել է Զորյանի առաջին «Քաղցածները» պատմվածքը, 1918թվականին՝ պատմվածքների առաջին «Տխուր մարդիկ» ժողովածուն, որն արժանացավ հայ գրական հասարակության բարձր գնահատականին։

Զորյանը նաև գրել է մանուկների և պատանիների համար։ «Խուժան Արշոն», «Չալանկը», «Մի գիշեր անտառում», «Սև Սեթոն» ։ Զորյանի լավագույն գործերից է «Մի կյանքի պատմություն» վեպը, որը մի ամբողջ սերնդի գեղարվեստական կենսագրությունն է։

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին Զորյանը հանդես եկավ թիկունքի կյանքը պատկերող պատմվածքներով, որոնք խմբավորեց «Պարզ հոգիներ» շարքում։ Այս պատմվածքներում բացահայտված են շարքային մարդու քաղաքացիական առաքինությունը և մարդկային վսեմ հատկությունները պատերազմի ծանր օրերին։

Զորյանի ստեղծագործության մեջ իր կարևոր տեղն ունի «Հուշերի գիրք» –ը, որտեղ տրված են իր ավագ ժանանակակիցների՝ Ղազարոս Աղայանի, Հովհաննես Թումանյանի, Վահան Տերյանի, Ալեքսանդր Շիրվանզադեի և այլոց դիմանկարները։ Այդ հուշերը ստույգ գրական փաստաթղթեր են։ Զորյանը հրատարակել է գրական, քննադատական բազմաթիվ հոդվածներ՝ նպաստելով հայ գրականագիտության ձևավորմանն ու զարգացմանը։

Զորյանի գրական վաստակի մասն են կազմում նրա թարգմանությունները։ Հայ թարգմանական արվեստի նշանավոր գործերից են Լև Տոլստոյի «Պատերազմ և խաղաղություն», Իվան Տուրգենևի, Գարշինի, Մարկ Տվենի, Ստեֆան Ցվայգի և այլ հեղինակների երկերի թարգմանությունները։ Զորյանի երկերը թարգմանվել են աշխարհի շատ լեզուներով։

Ստեղծագործությունների ժամանակագրություն


    
Ստեփան Զորյանի տուն-թանգարանըՎանաձորում
  • 1909 թ «Լումա» ամսագրում տպագրել է «Քաղցածները» պատմվածքը։
  • 1918 թ լույս է տեսել առաջին ժողովածուն «Տխուր մարդիկ» խորագրով։
  • 1940-1954 թթ. լույս է տեսել երկերի վեցհատորյակը։
  • 1944 թ. լույս է տեսել «Պապ թագավոր» պատմավեպը։
  • 1959 թ. լույս է տեսել «Հայոց բերդ» պատմավեպը։
  • 1960-1964 թթ. լույս է տեսել երկերի տասհատորյակը։
  • 1967 թ. լույս է տեսել «Վարազդատ» պատմավեպը։
  • 1974-1977 թթ. լույս է տեսել երկերի հինգհատորյակը՝ ռուսերեն։
  • 1977-1990 թթ. լույս է տեսել երկերի ակադեմիական տասներկուհատորյակը։

Երկեր

  • Տխուր մարդիկ, Թիֆլիս, 1918, 172 էջ:
  • Ցանկապատ, Յերեւան, 1923, 164 էջ:
  • Պատերազմ, Յերեւան, 1925, 226 էջ:
  • Ցանկապատ, Յերեւան, 1926, 278 էջ:
  • Կրակ, Յերեւան, 1927, 268 էջ:
  • Առաջին օրեր, Յերեւան, 1930, 274 էջ:
  • Նովելներ, հատ. 1, Յերեւան, 1931, 319 էջ:
  • Սպիտակ քաղաքը, Յերեւան, 1932, 185 էջ:
  • Մի կյանքի պատմություն, գիրք Ա, Յերեւան, 1935, 352 էջ:
  • Ձմռան գիշեր, Յերեւան, 1935, 230 էջ:
  • Կարմիր արագիլ, Յերեւան, 1936, 232 էջ:
  • Մի կյանքի պատմություն, գիրք 1–2, Յերեւան, 1939, 452 էջ:
  • Մի կյանքի պատմություն, հատ. 1, Երևան, 1940, 248 էջ:
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 1–6, Երևան, 1940–1954:
  • Պապ թագավոր, Երևան, 1944, 707 էջ:
  • Պապ թագավոր, մաս Ա–Գ, Փարիզ, 1950–1951:
  • Պապ թագավոր, Հալէպ, 1951, 695 էջ:
  • Մեր ծանոթները, Երևան, 1952, 176 էջ:
  • Մի կյանքի պատմություն, գիրք 1–2, Երևան, 1955, 440 էջ:
  • Պապ թագավոր, Երևան, 1957, 646 էջ:
  • Հեքիաթներ, Երևան, 1957, 148 էջ:
  • Հուշերի գիրք, Երևան, 1958, 347 էջ:
  • Հայոց բերդը, Երևան, 1959, 576 էջ:
  • Հայոց բերդը, Պէյրութ, 1960, 520 էջ:
  • Սավառնող դրոշ, Երևան, 1960, 288 էջ:
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 1–10, Երևան, 1960–1964:
  • Վարազդատ, Երևան, 1967, 444 էջ:
  • Հին ծանոթներ, Երևան, 1969, 292 էջ:
  • Մեր ծանոթները, Երևան, 1977, 267 էջ:
  • Երկերի ժողովածու, հատ. 1–12, Երևան, 1977–1985, 1990:
  • Պատմվածքներ, Երևան, 1980, 360 էջ:
  • Մի կյանքի պատմություն, Երևան, 1988, 428 էջ:
  • Պապ թագավոր, Երևան, 1989, 576 էջ:
  • Սրտի մտոք և հարգանոք, Երևան, 2010, 320 էջ:
  • Պատմվածքներ և վիպակներ, Երևան, 2012, 436 էջ:
  • Ստեղծագործությունների ժողովածու, Երևան, 2012, 312 էջ:
  • Մահամնա, Երևան, 2013, 336 էջ:

Գրականություն

  • Սուրեն Աղաբաբյան, Ստեփան Զորյան, Երևան, ՀԱԱՀ ԳԱ, 1955, 207 էջ։
  • Սովետահայ գրականության պատմություն, առաջին հատոր (1917-1941, հատորում զետեղված է «Ստեփան Զորյան» հոդվածը, որը գրել է Սուրեն Աղաբաբյանը), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1961, 800 էջ։
  • Սուրեն Աղաբաբյան, Ստեփան Զորյան, Երևան, «Սովետական գրող», 1976, 108 էջ։
  • Խորեն Սարգսյան, Ստեփան Զարյան, 1960, 327 էջ։
Առաջխաղացնել այս նյութը
Նյութը հրապարակվել է Մամուլի խոսնակի շրջանակներում:
Գրանցվի՛ր և հրապարակի՛ր քո հոդվածները:
Հավանել
1
Չհավանել
0
16888 | 0 | 0
Facebook