Հոդվածներ

Սրահում չորսն էին՝ վաճառողը, որ թիկունքով կանգնած փող էր հաշվում, հայրը, դուստրն ու տարեց մի կին, ում ակնհայտորեն ոչ թե ձկնապուրի սերն էր բերել խանութ, այլ դրամի պակասությունը: Զարմանալու խիստ մարդկային հատկությունը հիմնավոր զսպած հայրը՝ համոզված, թե տարիքը երեխա մնալու, երեխա լինելու իրավունք այլևս չի տալիս, փորձառու աչքին խիստ անբնական հանդարտությամբ ետուառաջ էր քայլում մարմարե հատակին՝ երբեմն-երբեմն աչք գցելով ապակե սառնարան-վաճառասեղանի խորքում շարած տեսակ-տեսակ ձկներին: Հույս ուներ այդ կերպ ապահովագրվել՝ հոգեբանորեն ազդելով վաճառողի վրա, թեև հակառակ տպավորությունն էր թողնում ու եթե խաբում էր՝ միայն իրեն:

Ավազանն անկյունում էր՝ սալարկից զգալի բարձր, աղջկա ուսերին հավասար: Բոլոր տարեկիցների նման աշխարհն հստակության մեջ տեսնելու անկարողությունն աղջկան մղում էր զգայարանները գործի դնել միաժամանակ: Զմայլված՝ մտովի շոշափում էր ձկներին, շոյում փորերը, ողորկ գավակները: Այնքան մոտ էր կանգնել, որ ջրի ցայտերը հասնում էին դեմքին՝ թրջելով արմունկները: Թե քիչ էլ մնային, վախն անցներ ու թույլ տային, կմտներ ավազանը, նմանապես ձուկ կդառնար: Կինը նույնպես հմայվել էր տեսարանով, բայց առավել բերկրանք պատճառողը երեխայի ինքնամոռաց հայացքն էր: Երևի անչար հոգի ուներ, որովհետև ծերությունը չէր դնում անծանոթ աղջնակի խինդի կողքին ու դրանից մաղձոտում, որովհետև խոնավ սալահատակից, հոդացավի հանդեպ ունեցած մշտական վախի պատճառով զգուշավորությունն ու փորձը չէր փաթաթում դիմացինի վզին՝ չգիտակցած նախանձից քրթմնջալով՝ ի՜նչ անդաստիարակ երեխա է:

Վաճառողը, ի վերջո, թղթադրամի տռուզ փաթեթը գրպանը դնելով՝ շրջվեց կանգնածների կողմը:

-Ասե՛ք:

-Երկու կիլոյի չափ, -հայրը գլխով ցույց տվեց ձկնավազանը, որի՝ վաճառասեղանին հարող մասում, անմիջապես ջրերեսին արկղ կար խարսխած՝ մեջը դարձյալ ձկներ, սակայն մեծ մասն անկենդան:

Խանութպանը ցանցով նորերը լցնելով՝ վարժ շարժումով բացեց տոպրակը: Ձկների տեսքը ըստ ամենայնի նրան դուր չեկավ, քանզի գործը կիսատ թողնելով՝ կռացավ, ինչ-որ բանի ձեռք տվեց: Շարժիչին բնորոշ աղմուկ լսվեց, իսկ ջրից պղպջակներ ելան:

-Հայրիկ, ի՞նչ եղավ, -շշուկով հարցրեց դուստրը:

-Թթվածինը միացրեց:

Ալիքվելու, թե՞ օդի առատությունից ձկները դեսուդեն փախան, բայց ավազանում շարժվելու տեղ գրեթե չկար, և կենտրոնում խլթխլթացող ջուրը կարգին հորձանք չտված՝ հանդարտվում էր, իսկ կենդանիները մեկմեկու շալակ էին ելել՝ նման նախրի այն արջառներին, որոնց լծելու համար գոմի անկյունն են քշում: Վաճառողը վերստին ձեռքն առավ տոպրակը:

-Մեծերից:

Դժգոհության նշաններ հայտնվեցին դստեր դեմքին. Մյուսներից թաքուն սկսեց հրհրել, խփել հոր ազդրերին՝ ի վերջո ստիպելով կռանալ:

-Բարձր ասա:

-Փոքրերը թող տա, - մյուսներին լսելի՝ հուշեց աղջիկը:

Վաճառողի համար ոչ մեկի կարծիքը կարևոր չէր: Հստակ գիտեր անելիքն ու լցնում էր այն հաշվով, որ բոլորը ծախվի՝ մի մեծին երկու փոքր, կամ՝ հակառակ, նայած գնորդի: Քանի որ ամեն բան խանութպանի կամքով եղավ՝ թե գինը, թե քաշը, թե մեծն ու փոքրը, սատկածն ու ողջը, հայրն իրավունք վերապահեց վերջում ավազանից ջուր լցնել տոպրակը: Համոզված էր՝ վաճառողը գոհ մնաց ու դիտողության չի արժանանա: Աղջիկն ակնհայտորեն ուրախ էր, իսկ երբ հայրը տոպրակը տվեց նրան, որպեսզի վճարի, երջանիկ ժպիտը ողողեց դեմքը: Երեխայի տրամադրությունը հիմնովին փոխանցվեց տարեց կնոջը, ու նա ձեռքը մաշված պայուսակին տարավ.

-Երիտասարդ, մի ձուկ էլ ինձ կշռեք: Միայն թե ողջերից, խնդրում եմ:

Աղջիկը չզարմացավ: Այլ ժամանակ գուցե ծիծաղելի թվային իրականությանն անհարիր այդ խիստ բարեկիրթ, ձայնի առումով ևս փափուկ խոսքերն ու կինն ինքը՝ ծուռկրունկ կոշիկներով, հնաոճ գլխարկով, ժանեկազարդ շրջազգեստով, բայց հիմա...

Ձկները դեռ ողջ էին: Ոչ թե մեկ-երկուսը, այլ բոլորը: Բացուխուփ էին անում բերանները, պոչով զարկվում կոնքի էմալե պատերին, իրար, երբեմն ուժ տալով՝ մեջքը կտրում հատակից:

Հայրը թույլ չտվեց տաշտը ջուր լցնել, թե՝ ցայտերը կավերեն խոհանոցը, ու մինչ հագուստը կփոխեին, թպրտոցը դադարեց: Ձկները, սակայն, չէին անշնչացել, որովհետև երբ քիչ անց հայրը գործի դրեց թեփուկահանը, ծածանը ջղաձգվելով՝ պլստաց հատակին:

-Սատկես դու, սատկես, -հայրը ժպտաց, բայց որպեսզի դստեր աչքին անփորձ-անճարակ չերևա, հավելեց: -Ամենաճիշտը միայն փորը մաքրելն է: Հանում ես, ներսից թեթև լվանում, այնքան, որ արյունն անցնի, դնում ցանցին:

-Նա հիմա ցավ զգու՞մ է:

Ժամանակ շահելու համար հայրը բացեց թեփուկահանը, լրագրի եզրով, հետո ծորակի տակ մաքրեց ու այդպես էլ հարմար պատասխան չգնելով՝ ասաց.

-Երևի, բայց նրանք դա չեն գիտակցում:

-Իսկ ինչքա՞ն է ցավում, շա՞տ:

-Դժվար հարցեր ես տալիս: Պատասխանելու համար պետք է ձուկ դառնալ: -Նա ընթացում հեռացրեց ծածանի մեջքին կպած թեփուկները /այդպես մի ձեռքով մյուսն են ազատում օճառափրփուրից/, ապա այն ևս պահեց ջրի տակ:

-Հայրի՛կ, հայրի՛կ, նա շնչում է, -ձգվեց աղջիկը:

Իրավ, ձուկը դարձյալ սկսեց բացուխուփ անել բերանը, ասես իր մաշկը չէին քրքրել:

-Հիմա փորն եմ բացելու: Եթե չես ուզում, գնա սենյակ: Հեռուստացույցով տես ի՞նչ կա:

-Չէ, կմնամ:

-Դու գիտես, -հայրը դանակի ծայրը կոկորդի կողմից խրեց ձկան մարմինը, փորոտիքը լրագրին շրջելուց հետո որոշեց աղջկան զինել գործնական գիտելիքներով: -Աղիներն են, իսկ այս մեկը, -նա առանձնացրեց արյունոտ երկճյուղ ելունդը, -փամփուշտն է: Ներսում եղած օդի շնորհիվ ձուկը հատակ չի իջնում: Տե՛ս, փուչիկի է նման: Մենք այդպես էլ ասում ենք:

Դստեր դեմքին մկան չշարժվեց, հայացքը շարունակում էր գամած պահել հոր ձեռքերին:

-Չգիտեի, որ կենդանի ծածանն այսքան արյուն ունի, -շփոթմունքով նկատեց հայրը:

Որերորդ անգամ դաստիարակության նրա եղանակը դեմ էր առնում խութերի՝ զգացնել տալով խախուտ, չթրծած կողերը: Երեխայի մեջ բարությունը չափից ավելի էր: Խղճում էր ծաղիկներին, ծառերին, անգամ սենյակային ճանճերին, սարդին ու մկանը՝ ինչը շարժուն էր, կենդանի, բնության հետ կապ, առնչություն ուներ: Այդ կերպ դաստիարակողը հայրն էր: Բոլոր ծնողների նման նա ևս ուզում էր, որ զավակն ազնիվ մեծանա, լինի գթասիրտ, զգայուն, չարիք չպատճառի մարդկանց, չդառնա փորձանք, ալյոց ուսերին՝ բեռ: Օգտագործում էր ամեն առիթ: Եթե դաշտ դուրս գային, գնային անտառ, պիտի հիշեցներ, որ ծաղիկները պոկել, խրձել չի կարելի, չգոհանալով ասվածով, մատնացույց աներ լանջի լերկ հատվածը և ասեր՝ բնությունը դաշնության մեջ է գեղեցիկ, բացատրեր, թե ինչու է ձուկը պակաս գետում, երբ լռեց կաքավը, ուր մնաց սունկը և էլի բաներ: Իսկ աղջիկը հոր առավել զգայուն տեսակն էր՝ լեցուն երևակայությամբ: Եթե ծաղիկը պոկել խորհուրդ չի տրվում, ուրեմն՝ խոտը նմանապես չի կարելի տրորել, հնձել, որովհետև նա ևս շնչում-ապրում է, հոգի ունի: Եթե հաց կտցելու համար թռչնակը պատշգամբ է հասել, նույնի կարիքը նույնքան, եթե ոչ ավելի մկնիկն ունի:

Հայրը պատմությունն սկսում էր, աղջիկը շարունակում, գույն տալիս, հույզ ներարկում:

-Անտառում հանդիպած ոզնուն տուն բերել չի կարելի:

-Նրան բնում սպասում են ձագերը՝ քաղցած, անօգնական: Աչքերը նոր-նոր են բացվել... Օրը մթնում է, իսկ մայրը չկա: Սկսում էր ցրտել, սառը քամի է փչում: Ճյուղի ճթթոցից խաբված՝փոքրիկները դեռ չփշակալած մարմինները դուրս են հանում փտած կոճղի տակից: Նույն պահին կռինչ է լսվում, թևերի բախյուն և...

Մեկ ուրիշ անգամ՝

-Տանը մուկ է հայտնվել, երևի թակարդ գնեմ:

Իսկ նա՝

-Եթե շատ է պետք, հայրիկ, անցքը ցեմենտիր: Պատկերացնու՞մ ես, կարագհացի հոտն առնելով վրա է գալիս՝ մոռացած կատուներին, մարդկանց: Մեկ էլ մի սոսկալի հարված իջնում է գլխին:

Եվ հայրը լսում էր: Ու ոչ միայն լսում: Որքան էլ տարօրինակ հնչի, երեխան դարձել էր նրա հոգևոր առաջնորդը, խիղճը, ասած-արածի դատաքննիչը:

-Ձեռքով բռնիր, տե՛ս սրտիկն ինչպես է տրոփում: Մենք հետո էլի բաց կթողնենք, մի՛ վախենա, - սենյակն ընկած թռչնակը դստերն էր մեկնում հայրը՝ համոզված, թե առաջարկում խղճին դեմ ոչինչ չկա:

Դուստրը, այնուամենայնիվ, խնդրին այլ, անսպասելի լուծում էր առաջարկում.

-Շուտ արա, թռցրու, հիմա վախից կնվաղի: Ի՜նչ սոսկալի, ահավոր հրեշ ենք մենք նրա աչքին: Քո թևը խեղճի մեջքից եռակի հաստ է: Ես նույնը չէի՞ զգա, սարսափից չէ՞ր կտրվի շունչս, եթե քսան հարկանի շենքի բարձրության մի հսկա բռներ ինձ, գերան մատներով փորձեր փաղաքշել:

Հայրն ինչ-որ տեղ սկսել էր երկյուղել դստեր համար: Տեսնում էր, մի բան, կարծես, այն չէ, և երևույթներն այդչափ հիվանադագին սրելը, ծայրաստիճան փափկասրտությունը հետագայում կխանգարեն, կարող են նույնիսկ ճակատագրական նշանակություն ունենալ: Բոլոր ծնողների նման կամենում էր, որ աղջիկը գործնական լինի, ունակ՝ դիմագրավելու կյանքի դժվարությունները: Եվ ահա ջանում էր վերադաստիարակել. երբեմն դիտմամբ կոպտում էր՝ անտարբերություն դրսևորելով այնտեղ, որտեղ խառնվածքը բարության էր մղում: Թող սովորի, տեսնի, ընտելանա, աչքը նաև բրտության վարժվի, որովհետև ի՞նչ երաշխիք, թե վաղը նուրբ, զիջող ամուսնու կհանդիպի և համեմատության մեջ դնելով հոր սիրո, վարք-վարմունքի հետ, չի հիասթափվի:

Հիմա էլ՝ վստահ էր, արյունոտ ձեռքերն ու լվացարանն ազդում են դստեր ջղերի վրա, սակայն դիտմամբ անտարբեր էր ձևանում, թեև հոգու խորքում կասկած ևս ուներ՝ իսկապե՞ս ճիշտ է վարվում: Չէ՞ որ աղջիկը կարող էր նաև կոտրվել՝ ընդհանրապես կորցնելով հավատը մարդկանց նկատմամբ:

-Դու քանի՞սն ես ուտելու, -մաքրած ձուկն աղելով՝ հարցրեց:

-Ոչ մեկը, -թշնամանքի հասնող սառնություն կար դստեր ձայնում:

-Պատմություն սարքելու ի՞նչ հարկ կա: Թարմ ձուկ էր, ծախում էին, մենք էլ առանք: Թող չվաճառեին, -հետո զգաց, անհամոզիչ, անհոգի է հնչում, շարունակեց, -կարծում ես ինձ համար նշանակություն չունի՞ կենդանին ու սառեցրածը: Վերջին հաշվով նույնն է՝ ես եմ օդամույն անողը, թե՞ Պողոսը, մի տարի առաջ են զգետնել Բալթիկ կամ չգիտեմ որ ծովում, թե՞ այսօր՝ Պարույր Գրքաշարյանի խոհանոցում:

Մայր լեզվի սակավ կիրառվող բառերը, որոնց աղջկան վարժեցնելու նպատակով հայրը հաճախ էր առօրյայում կիրառում, այժմ չէին մերվում խոսքին:

-Ի՞նչ սխալ թույլ տվի:

-...

-Զգետնել բառը տեղում չգործածեցի, իսկ օդամույն-ը ջրմամույն-ի նմանողությամբ է: Ճիշտն ասած, տեղյակ չեմ, բառարանում կա, թե՞ հորինեցի: Ջրամույնը արևմտահայերենում է ընդունված, նշանակում է ջրահեղձ անել:

Դստեր լռությունը ճնշում էր:

-Դե հերի՛ք է: Բարության ձեռքին, իբր, ես քիչ եմ, հիմա դու ես ուզում գերի դառնալ: Գնահատողն ո՞վ է: Հենց տեսան՝ խիղճ ասածից մեջդ կա, իրենց ցավը, պապերի, ցեղի ցավը քեզ կտան, կասեն՝ տար, արյանդ հետ փոխանցիր ժառանգներիդ, որդոց որդի տառապեք, իսկ իրենք ազատ-արձակ ման կգան, կապրեն, կսերեն, ու բեռ, ցավ կրող չի լինի, կարոտախտ չի բուժվի, -դստեր աչքերում արտասուք նկատելով՝ շվարած դադար տվեց: -Ես... ներողություն: Լա՛վ, լա՛վ, մենք նրանց բաց կթողնենք: Հենց հիմա, տես, տաշտը ջուր եմ լցնում, թող ուշքի գան, -ու ծորակը բացելով՝ կոնքը պահեց տակը:

Ձկներն սկսեցին ցնցվել. Դեռ կենդանի էին: Աղջիկը դադարեցրեց լացը: Հայրը ևս զարմացած էր:

-Փակիր ջուրը, հերիք է, -ձայնին քնքշանք տալով՝ խնդրեց:

Աղջիկը հաշտ՝ պտտեց փականը:

-Հիմա Մյունհաուզենի ու աշխարհի բոլոր հեքիաթներին հավատում եմ: Հիշու՞մ ես կրակին դրած սագն ինչպես է թև առնում: Այս ծածանները մի ժամ կլինի առանց ջրի են: Եթե, -նա ցույց տվեց աղածը, -տապակի մեջ սկսի շարժվել, չեմ զարմանա, -ընթացքում սրբեց դստեր արցունքները: -Այս մեկը երևի սատկել է, էլ չի շարժվում:

-Ոչինչ դա ու քո...-ծնողին չվիրավորելու համար նա բառ էր որոնում:

-Մաքրածը, -հուշեց հայրը:

-...Ու քո մաքրածը կեփես, իսկ մնացածը գետը թողնենք, -հրճվալից՝ միտքն ավարտեց դուստրը:

Հայրը հասկանում էր, որ վաղ թե ուշ ձկները կսատկեն, բայց տվյալ պահին կարևորը հեքիաթն էր, որին ինքն ու աղջիկը, էլի ուրիշներ հավատում էին:

-Այդպես էլ կանենք, միայն թե հարևանների ծաղրի նյութ չդառնալու համար հարկավոր է թաքուն, որևէ կերպ տանել:

Ձուկը վերստին տոպրակը դրին: Հայրը ջուր հավելելուց հետո կապելով բերանը՝ դրեց տնային պայուսակը:

-Այս վիճակում մեկ անգամ էլ եմ եղել, -նրանք ելել էին փողոց: Պայուսակն աղջիկն էր տանում: -Գյուղում ուսուցիչ էի: Գիշերայինում սովորող երեք տղա հրավիրեցին ձուկ բռնելու: Գետն ի վեր յոթ-ութ կիլոմետր գնացինք: Ձեռքերը որ գուղձի, քարի տակ տանում էին, դատարկ էր: Տեսան՝ որսը ձախողվում է, մեկին ճամփեցին պարկ բերելու: Մոտիկ ֆերմայից երկուսն առած եկավ: Եզրերը քանդելուց հետո մետաղալարով միացրին իրար ու, ամեն մեկը մի ծայրից բռնած, դեմ արին հոսանքին: Մի քանի րոպե պահելով՝ հանում էին: Շերեփուկ, տերև, ծառի մանրիկ ճյուղեր, տիղմ, ինչ ասես քամվելուց հետո մնում էր քաթանին, մատնաչափ ձկներ... Արագ-արագ ջոկում էին, գցում դույլը: Իմն ընդամենը ջրամանը պահելն էր, համընթաց քայլելը: Երեք ժամ անց բերնեբերան լցվեց: Վերադարձին, երբ հասել էինք գյուղաբերանի կամրջին, խիղճս չտարավ, առանց հարցնելու /վախենում էի մերժեն/ դույլը ջրով, ձկնիկներով վերևից շրջեցի գետը: Նեղսրտեցին, ճիշտ է, բայց իրենց ուսուցիչն էի, պատմություն չշինեցին:

Հայրն զգաց դստեր մատնսեղմուկը և, իբրև պատասխան, շոյեց ծամերը. ավարտը փոքրիկի սրտով էր:

-Ձկներին, հայր, ես բաց կթողնեմ, թե՞ դու, -երբ հասան ջրանցքին, իրար խառնվեց դուստրը: -Վախենում եմ:

-Հարկ չկա: Տոպրակի բերանն արձակում ես, ծայրերից բռնած շրջում: Պռնիկին, պռնկին ել, մեջքիցդ պահում եմ:

Աղջիկն այսպես էլ արեց: Ջրի ցայտերը թրջում էին նրա սպիտակ կիսագուլպաները, հոր տաբատը, բայց հոգ չէր: Ձկները սուզվում էին, դուրս գալով՝ մի քանի վայրկյանի չափ կողը մեկնում երկնքին, ապա ուշքի գալով՝ նետվում հոսանքն ի վար:

Հրաշալի լինելու չափ գեղեցիկ էին արևի շողերով լեցուն ձորը, ջրանցքն ի վար լողացող ձկները, հայրը, վերևում խմբված տղաները, որ նրանց էին հետևում, ամեն, ամեն ինչ: