Խնդրում ենք սպասել...

Հոդվածներ

Զորայր Խալափյան/ Այսպիսի տխուր և ծիծաղելի բաներ

18:50, հինգշաբթի, 06 օգոստոսի, 2015 թ.
Զորայր Խալափյան/ Այսպիսի տխուր և ծիծաղելի բաներ

Թթենին


    
     Բակերը բաժանող ցանկապատի մեջ աճել էր վիթխարի՝ ճղները տարածած հով էր անում բակերին։ Աշնանը, ձմռանը և գարնանը ծառը բոլորինն էր, միայն ամռանը, երբ քաղցրանում էին պտուղները՝ սկսվում էր վեճը։

Գասպարի հինգ տղաները հունիսի սկզբից մինչև հուլիսի կեսերը, այսինքն թութը հասնելու առաջին օրերից մինչև վերջին օրերը ծառից չէին իջնում։ Մյուս հարևանը` Սամսոնը, ուներ երեք աղջիկ, սրանք միայն ցածի ճղներից էին թութ ուտում։ Հենց փորձում էին ծառը բարձրանալ՝ Գասպարի տղաները ծեծում, վռնդում էին։

Սամսոնը պնդում էր, թե ծառը իր պապերն են տնկել, Գասպարն էլ համոզված էր, որ ընդհակառակը, ծառը իրենց մեծերի տնկածն է, մինչդեռ թթենին այնքան ծեր էր և արմատներն այնքան խորն էին գնում, որ նրանց պապն էլ ճշտորեն չէր հիշում, թե իրենց մանկության ժամանակ ո՛ւմ էր պատկանում թթենին։ Այդ պապերը, որոնցից լուսանկար անգամ չէր մնացել, հիշում էին շատ լավ, որ իրենց հայրերն էլ էին վիճում, և տանը խոսք կար, թե ժամանակին իրենց պապերն էլ են կռվել նույն թթենու համար։

Մի քանի տարի առաջ որոշվել էր, որ թթենին Սամսոնինն է, ինչ-որ առիթով վիճարկվել էր որոշումը, ծառն անցել էր Գասպարին, մի քանի տարի առաջ մեկ այլ առիթով կրկին վիճել էին, ծառը նորից անցել էր Սամսոնին։ Իսկ այժմ կանգնած էր անբաժան, հոյակապ, մեծահոգի, դարավոր, վիթխարի, անտարբեր ճղները հավասար տարածած թե մեկ և թե մյուս բակի վրա։ Հավասար ստվեր էր ձգում, հավասար հով էր անում, հավասար թութ էր թափում երկու բակի երեխաների, խոճկորների, հավերի ու սագերի համար։ Միայն մարդիկ ներքևում շարունակում էին վիճել լուրջ ու անլուրջ։

Սամսոնը ոչխար էր գնել, տարավ պարտեզում ծառերի տակ կապելու, տեսավ Գասպարի տղաները թառել են ծառին, թութ են ուտում, իսկ իր երեք աղջիկները խեղճ-խեղճ ձեռք էին մեկնում ցածի ճղներին։

–Բարձրացեք մեր ծառից թութ կերեք, — ասաց աղջիկների հայրը, — ինչո՞ւ եք խակերը պոկում։

–Չեն թողնում, — բողոքեցին աղջիկները։

–Գոնե թափ տվեք, մերոնք էլ օգտվեն, — ներքևից վերև ասաց Սամսոնը։— Մանավանդ ծառը մերն է։

–Ծառը մերն է, —միանգամից աղաղակեցին Գասպարի հինգ տղաները։— Ինչո՞ւ է ծառը «մանավանդ» ձերը։ Ո՜վ ասաց, որ ձերն է։

–Այ երեխեք, ծառը մերը լինելը մերն է, ձեզ հետ ի՜նչ գլուխ դնեմ։ Կերեք ինչքան ուզում եք, ո՜վ է բան ասողը։ Բայց թողեք մեր երեխեքն էլ ուտեն, վատ բան հո չասացի՞:

Հի՜ն, ամառից ամառ, սերնդից սերունդ բորբոքվող վեճն էր։

–Կթողնենք, բայց ծառը ձերը չի։ Թող բարձրանան մեր ծառը, ինչքան ուզում են ուտեն, — ասաց տղաներից ավագը։

Ուզո՞ւմ եք՝ մեր ծառը հենց հիմա թափ տանք, կերեք, — ասաց մյուսը։— Վատ բան հո չասացի՞։

Իր խոսքերն են կրկնում, ձեռ են առնում` դեռ մի թիզ չկան։

–Ծառը մերն է, — ղժժաց ամենակրտսերը ներքևի ճղներից։— Աճե՜լ, աճե՜լ, թեքվել է ձեր կողմը։

Արի ու մի թիզ երեխայի հետ գլուխ դիր։

–Դուք դեռ ծնված չէիք, որ ծառը մեր կողմն էր թեքված։— Սամսոնը ոչխարը կապեց, մոտեցավ թթենուն։ — Իջե՛ք, — ասաց նա բարկացած։— Իջե՜ք, թե չէ` ես հիմա՜...

Գասպարի տղաներր ծառից ցատկոտեցին իրենց պարտեզ, փախան։

–Հայրիկիս ասե՜մ…— սպառնագին կանչեց ամենակրտսերը, որ փախչում էր ամենավերջում և մի ձեռքով ամուր բռնել էր ցած ընկնող վարտիկը։

Սամսոնը հարձակողական կեղծ շարժումներ արեց, երեխաներն ավելի հեռու վազեցին։ Հասան իրենց տան շեմը, ետ նայեցին, հարևանի աղջիկները խաղում էին ոչխարի հետ։

–Բա՜ա, — բառաչեց ոչխարը։

–Բա՜ա, — միաբերան ձայնակցեցին եղբայրները՝ տնազելով աղջիկներին։

Երեկոյան Գասպարը վերադարձավ աշխատանքից, նստեցին ճաշի։ Սամսոնը հսկայամարմին մարդ էր, Գասպարը նիհար, մանր աչքերով, երկայն ու կեռ քթով, քթի տակ ցից ցցված բեղերով։ Տղաներն էլ հոր կտորն էին՝ նույն դիմագծերը, նույն մանր աչքերը, մանավանդ նույն քիթը, որոնց տակ առայժմ բեղերն էր պակաս։

Այսպես, վեց միանման քթեր սեղանին կախ՝ ճաշում էին։ Հանկարծ քթերից մեկը վեր բարձրացավ.

–Հայրի՜կ, թթենին մե՞րն է, թե Սամսոն քեռոնցը:

–Թթենին մերն է, քանի՜ ասեմ։

Հնգի համար էլ հոր ասածր օրենք էր, ասաց` «Մերն է», ուրեմն վերջ, առարկություն չլինի։

–Հայրիկը որ ուզենա՝ Սամսոն քեռուն մի ձեռքով կբարձրացնի, — ասաց միջնեկը։

–Հա՞, — հիացավ ամենակրտսերը:

–Բա ո՜նց, — հանգիստ հաստատեց նրանից մի մատ ավագը։

Գասպարը քթի տակ խնդաց, լակոտների մտքով ինչ հիմար բան ասես անցնում է։

–Հերիք չեղա՞վ դա մեզ վախեցնի, — ասաց միջնեկը։

–Սպասիր մեծանանք, տես ինչե՜ր ենք անելու, –– ասաց նրանից մի մատ փոքրը։

–Հացներդ կերեք, — սաստեց հայրը, և սեղանի շուրջ լռություն տիրեց։

Առավոտյան Սամսոնն ու Գասպարը հանդիպեցին ցանկապատի մոտ, բարևեցին։

–Ոչխար ես առել, հա՞, — ասաց Գասպարը։— Լավ էլ դմակավոր ոչխար է։

–Հա, աշնան տոներին կմորթենք։ Թող ծառի տակ իր խոտն ուտի։ Աղջիկներն էլ ջուր կտան։

–Խելոք բան ես մտածել, — ասաց Գասպարը։

–Ծառս ջարդեցին, ախր, տղաներդ, Գասպար:

–Շատ խելոք բան ես... Քո ո՞ր ծառը։ Ինչո՞ւ չես ասել, ես դրանց...

–Թթենին։

Երկուսի պարտեզում կար-չկար՝ մի թթենի։

–Մեր թթենի՞ն։ Աղջիկներիդ ասա բարձրանան, թութ ուտեն, թթի եղածն ի՜նչ է, թող չամաչեն, ինչո՞ւ են տակերինը պճկոտում։

Սամսոնն այդ անիծված վեճը սկսելու բոլորովին միտք չուներ։ Բայց քանի որ սկսված է, որոշեց առանց շրջանցումների միանգամից դիմել խոսակցության բուն էությանը։

–Այդ ո՞ր օրվանից է թթենին ձերը, չհասկացանք, որ դեռ իմ երեխաներին էլ պատիվ ես անում։

–Ամբողջ աշխարհը գիտի, Սամսոն, մենք էլ հո երեխա չենք, որ վիճենք։ Թութ ես ուզում` կեր ինչքան ախորժակդ քաշի։ Ծառի լրիվ կեսը ձերը լինի։

–Չէ, ինչի՜։ Ծառը մերն է՝ կեսը թող ձերը լինի։ Տվողը ես եմ, դու չես։

Սամսոնը ներքին ուրիշ դժկամություն էլ ուներ։ Ինքը հուժկու, աժդահա մի մարդ՝ միայն աղջիկներ ունեցավ, երկչոտ, թույլ արարածներ, նայելիս մեղքդ է գալիս։ Իսկ Գասպարը, ինքը մի բուռ, փչես՝ օդ կելնի, հինգ տղատեր է, հանդուգն, ճարպիկ, լեզվանի սատանի ճտեր։ Միշտ էլ միասին են ման գալիս հոտ կազմած, մեկը մյուսից մի մատ փոքր, մրջյունների պես տեսար մի ծակից դուրս ելան, լցվեցին բակը։

–Թե տղաներից մեկին ծառին տեսա՝ չնեղանաս։ Թևից բռնեմ, այնպես շպրտեմ, որ... Լրիվ երես են առել, մի թիզ չկան ։

–Դու էլ քո ուժով զարմացրիր։ Լավ, հասկացանք, ուժեղ ես, ուժով մարդ ես, — դեպի բակի դուռը գնալով բա՜րձր-բարձր խոսում էր Գասպարը։ Այդ կարճահասակ, փոքրիկ մարդը բարձր-բարձր էր խոսում, մեծ-մեծ էր քայլում, ձեռքերը մեծ-մեծ էր շարժում, նրա ամեն ինչը մեծ էր, բացի հասակից։— Ուժով ես, հա, փիղ ես, պրծա՞նք։

Տղաները իրենց բակից լսում էին ու հրճվում։

–Բա՜ա, — կանչեց ոչխարը պարտեզից։

–Բա՜ա, — խմբով բղավեցին նրանք ու քրքջացին:

«Ես ձեր... անդաստիարակ...», — քթի տակ մրթմրթաց Սամսոնը։

Գասպարը դուրս եկավ ճանապարհ, Սամսոնն էլ իր աշխատանքին գնաց, մնացին երեխաներն ու թթենին՝ երկու բակերի միջև։ Գասպարի տղաներն իսկույն թռան, ելան վեր, սատանաների նման թառեցին ճղներին, բռերով քաղցր, մեղրածոր թութն էին խցկում բերանները, իրար հետ, ճնճղակների պես ճռվողելով, զրուցում։ Իսկ Սամսոնի աղջիկները միայն տակի ճղներից խակերն էին պոկում։

–Ուզո՞ւմ եք մեր թթենին թափ տանք, կերեք, — ասում էին տղաները վերևից։

–Թթենին մե՜րն է, — բարակ ձայնով միանգամից աղաղակում էին աղջիկները, տղաները վերևում ծիծաղից թուլանում էին։

–Ձերն է, ինչո՞ւ չեք հելնում, ուտում։

–Ծառը մեր պապի տնկածն է, — ճղճղում էին աղջիկները:

–Ծառը մեր պապի պապի տնկածն է, – միաբերան գոռում էին տղաները։

–Ծառը մեր պապի պապի պապի՜ տնկածն է...

Երեկոյան կողմ Սամսոնն աշխատանքից վերադարձավ, բակի դուռը բացեց թե չէ՝ Գասպարի տղաներն ամեն մեկն իր ճղնից թռավ ներքև, փախան։

Բայց նրանց դեմ ելավ հայրը, և տղաները սրտապնդած կանգ առան։

Սամսոնն իր դռնից առաջ եկավ, Գասպարն՝ իր, կանգնեցին քիչ հեռու, դեմ դիմաց։

–Ի՞նչ է պատահել, հարևան, — ասաց Գասպարը Սամսոնին։

–Դու էլ իբր չե՜ս իմանում, — ասաց Սամսոնը բարկացած, հոր թիկունքում վախից կուչ էին եկել աղջիկները։— Ձեռնտու չի, չես իմանում, — ձայնն ավելի բարձրացրեց Սամսոնը։

–Չեմ իմանում, չէ՛։

Տղաներդ աղջիկներիս օրուարև չեն տալիս, լա՜վ էլ իմանում ես, քեզ հիմարի տեղ ես դնում։

–Հիմարի՞, — ասաց Գասպարի ավագ որդին, և նրա ձայնից հայրը հասկացավ, թե որքա՜ն վիրավորվեց երեխան հոր համար։

Երեխաները կարկամել էին, և Գասպարը լավ էր հասկանում, թե ինչ են սպասում իր տղաները։

–Դա ի՜նչ խոսք էր, — գոռաց նա, սակայն ձայնն իր ուզածի պես չստացվեց։ Կոկորդը մաքրեց, նորից գոռաց։ — Ի՜նչ խոսք էր, ասում եմ...

–Ուժեղ կռիվ է լինելու, – ասաց Գասպարի ավագը։

–Հիմա Սամսոն քեռին կթռնի կտուր, — ասաց միջնեկը։

Աղջիկները փախան, մտան տուն, իսկ տղաները նրանց փախուստի վրա ծիծաղեցին, և Գասպարը զգաց, որ իր դրությունն ավելի է բարդանում։

–Ներողություն խնդրիր, Սամսոն, — դեմքը սպառնագին խոժոռելով, ասաց Գասպարը և մի տեսակ ինքն էլ իրենից սարսափած՝ սկսեց սպասել այդ ներողություն խնդրելուն, կարծես հակառակ դեպքում զարհուրելի բաներ են լինելու։

Գլուխ մի տա՜ր, — նետեց Սամսոնր։— Ներողություն խնդրեմ, չէ՜, գլխարկս էլ հանեմ։

–Ի՞նչ, — իբր զարմանալով նրա հանդգնության վրա, բարձր-բարձր գոռալով, մեծ-մեծ քայլելով Գասպարն առաջ գնաց։— Չհասկացանք, ի՞նչ։

Գասպարը մոտենում էր Սամսոնին ու աչքի պոչով նայում հարևանների լուսամուտին։ Հակառակի պես ոչ մեկը նրանց ձայնը չէր լսում, որ դուրս գային, բաժանեին կռվողներին։ Հույսը չկտրելով Գասպարը գնում էր գոռգոռալով։ Արդեն հասնում էր Սամսոնին, բայց չգիտեր ինչ պիտի աներ, հարևանների դռներն էլ մնում էին փակ։ Շան կնիկները տեսնես ո՜ւր են կորել, ոչ իր կինը կար, ոչ Սամսոնի։

Արդեն ընդհուպ մոտեցել էր, ձայնը միանգամից իջեցրեց, անցավ շշուկի.

–Սամսոն, երեխաների մոտ ինձ խայտառակ չանես։

–Այսի՞նքն։

–Տղերք են, մեծանան, կարող է աղջիկներիդ ուզելու գանք, խայտառակ չանես։

–Լավ չեմ հասկանում, — ասաց Սամսոնը նույնպես շշուկով, կարծես միմյանց գաղտնիք էին հաղորդում։

–Ինչո՞ւ չես հասկանում, — շշնջաց Գասպարն ու աջով տվեց նրա ականջին։— Ի՞նչ կա չհասկանալու։

–Վա՞յ, — ապշեց Սամսոնը։

Նրանք շատ էին վիճել, բայց իրար վրա ձեռք բարձրացրած չկային։

Գասպարը մի անգամ էլ խփեց։

–Էլի չե՞ս հասկանում, —ասաց նա։

–Չէ, բոլորովին, — իրոք, ըմբռնելու ընդունակությունը կորցրած, ասաց Սամսոնը։

Սա ձեռքը բարձրացրեց, որ բռնի Գասպարի օձիքից, բարձրացնի ու շպրտի ցանկապատից այն կողմ, իրենց հոր սխրանքներին սպասող տղաների ոտքերի առաջ։ Բայց Գասպարը, դեմքը՝ գունատ, կլոր, մանր աչքերը ներքևից վերև աղերսում էր.

–Չե՞ս տեսնում լակոտները ոնց են նայում... Լաց եղիր, վեր ընկի, մի բան արա, չգիտեմ... երեխեքի աչքից չընկնեմ...— ասաց ու նորից խփեց։— Սպասում եմ։

–Թյո՜ւ, քո մարդ ասողի, — հայհոյեց Սամսոնն ու քիչ տատանվելուց հետո՝ դիտմամբ ընկավ գետնին։

–Նոկաուտ, — ասաց Գասպարի ավագը։

–Վերջ, — ասաց միջնեկը։

–Քեզ չասացի՞ ներողություն խնդրի, — ետ քաշվելով ու հանգիստ շունչ քաշելով ասաց Գասպարը։— Քեզ չասացի ինձ չբարկացնես։

–Գնա՜, գնա՜, — ցածրաձայն ասաց գետնին ընկածը, — շառդ քաշիր, վեր կացա` պատասխանատու չեմ։— Ելավ գետնից՝ դժգոհ, մռայլ, նույնպես գունատ։— Ի՞նչ է, — ցածր հարցրեց նա, — ես երեխա չունե՞մ, չհասկացանք։

–Քոնոնքն աղջկերք են, — նույնպես ցածրաձայն ասաց Գասպարը։— Տղաների հայր լինելը դժվար է, Սամսոն։ Հարյուր տարի լակոտները չպիտի մոռանային։

–Թյո՜ւ, — նորից թքեց Սամսոնն ու առանց ետ նայելու հեռացավ։

Գասպարը միայն հիմա զգաց, որ սարսափելի քրտնել թ, կարծես արածը ծանր աշխատանք էր։ Եվ իրոք ծանր աշխատանք էր, դա էլ էր մտնում երեխա պահելու, հոգալու, դրական օրինակով դաստիարակելու ծնողական ծանր պարտականության մեջ։

–Օ՜ֆ, — հառաչեց նա հոգնած՝ ճակատի քրտինքը սրբելով։

Տղաները շրջապատել էին հորը, և հայրը լուռ գնաց նրանց հետ, մտան տուն։ Նրանք հափշտակված հայացքը հորից չէին կտրում, վախախառը մի մեծ հարգանք էր ծնվել հանկարծակի։

–Չլինեմ-չիմանամ՝ մեկ էլ բարձրացել եք այդ ծառը, —ասաց հայրը։

Երեխաները ապշեցին։ Հիմա, որ թվում էր, վերջնականապես, ուժի միջոցով հաստատվեց, թե ծառն ումն է պատկանում...

–Ինչո՞ւ, բա ծառը մերը չի՞...

Հայրը գլուխը բացասաբար շարժեց։ Երեխաները չհասկացան նրան։

–Ծառն այսօրվանից նրանցն է, — ասաց հայրը։

–Մեղք է, — ասաց ամենակրտսերը` անբացատրելիին բացատրություն տալով։— Սամսոն քեռին մեղք է, ծառը տանք իրենց:

Հայրը ժպտաց, նրա դեմքից մռայլությունը չքացավ: Ու երեխաների դեմքերը նույնպես հարթվեցին, խաղաղվեցին, դարձան բարի ու գեղեցիկ։

Մյուս օրը հաղթողի մեծահոգությամբ տղաները կանգնել, սպասում էին՝ մինչև աղջիկները երևացին։

Կթողնե՞ք, բարձրանանք ձեր ծառը, թութ ուտենք, — ասացին նրանք։— Եվ թափ տանք ձեզ համար։

Աղջիկներն ականջներին չհավատացին։

–Ո՞ւմ ծառը, — հարցրին աղջիկները։

–Ձե՛ր ծառը, — ասացին տղաները։

Աղջիկները զարմացան, հետո ժպտացին երեքն էլ և ուրախ գլխով արին։
    
    

Ծովինար
    
    

– Девечка Ольга Семенова, Матушка, как убивается!
     Ա. Պ. ՉԵԽՈՎ

Ծովինարը մարդու գնաց տասնութ տարեկանում։ Տղան նույն գյուղացի էր, Պարգևը։ Գյուղացի տղայի ու աղջկա ծանոթությունը ո՞նց պիտի լիներ։ Երկու դույլ ջրով, աչքերը կախ, ծամոն ծամելով գալիս էր, Պարգևը ետևից հասավ, ասաց. «Ինչո՞ւ ես տանջվում, քիչ լցնեիր», ու վերցրեց դույլերից մեկը։ «Տուր, տուր, — չոր խոսեց Ծովինարը, — մի դույլով դժվար է», մինչև իրենց տուն չոր խոսելով գնաց Պարգևը ետևից։ «Ինձ օգուտ ես տալիս, թե՞ վնաս» ։ Պարգևը դույլը դրեց շեմին, հեռացավ։ Մեկ, երկու, մի օր էլ. «Կգաս կինո, տեղ եմ պահելու» ։ Ծովինարն ասաց, թե հերը թողնի, կգա։ Մի օր էլ, «Ինձ կառնե՞ս» ։ Ծովինարը ծիծաղեց, թե, «Ի՞նչդ է պակաս, որ չառնեմ» ։ Որտեղի՞ց իմանար, որ քաղաքում ձու ծախող պիտի դառնա, երազային ծիծաղեց, կարմրեց, ասաց, «Ի՜նչ պակաս տուն է, որ չգամ» ։

Հարսանիք արեցին, տանից հանելիս մայրը փաթաթվեց աղջկան, ընդունված կարգով լացով երգեց, ասաց.

— Ուրիշի աղջիկը լինեիր, Ծովինար, իմ տուն քեզ հարս բերեի։ Տանս համը Ծովինար, աղամանիս աղը՝ Ծովինար, տանս սյունը` Ծովինար, և այլն։

Հարևանուհիները իրար աչքով անելով, ընդունված կարգով, աղջկա փոխարեն լացով պատասխան տվին.

— Մի լար, մերիկ, մի լար` ինձ մի լացացրու, եկած դավուլ-զուռնան ետ մի դարձրու և այլն։

Տարան։ Գիշերը, Պարգևը խմած, շատ ուտելուց ուռած, բերանի շուրջը սառած ճրագու, մատները ճաշերից անուշաբույր, մտավ հարսի սենյակը։ Ծովինարը հարսանեկան առագաստի եզրին նրան էր սպասում, հորանջում էր, մթության մեջ հանել էր փեսի բերած կոշիկները, որովհետև սեղմում էին։

Պարգևը կանգնել էր՝ մնացել կանգնած, չգիտեր ինչ անել, ինչից սկսել։ Ծովինարն ասաց. «Դուռը կողպիր» ։

Կողպեց, մնաց կանգնած։ Առավոտյան տնտեսությունում ահագին գործ կար, հարսը պիտի գործ աներ, ցույց տար իրեն։ Մոտեցավ, գրկեց Պարգևին, ասաց. «Հրես լուսացա՜վ...», Պարգևի սիրտը կասկած ընկավ. «Այ հեր, — ասաց ինքն իրեն, — սա վայ թե անարատ չլինի» ։ Այնուամենայնիվ, սկսեց հարսի կոճակները եռանդով արձակել, ուզեց ցույց տալ, որ իրեն խելք սովորեցնել պետք չէ։ Բայց կոճակ-մոճակ խառնվեցին իրար, շորերը չէին հանվում, որովհետև տակի շորն ավելի շուտ էր ուզում հանել, քան վրայինը:

— Սպասիր, ինքս կհանեմ, — ասաց Ծովինարը։— Դու հանվիր, պառկիր, մինչև...

Պարգևի սիրտն էլ ավելի ահ ընկավ։ Երբ զսպանակները ճռռացնելով նստեց անկողնուն, մահճակալի տակ մի աքլոր ձայն հանեց։ «Սա էլ մերս է հավ դրել, որ սավանի վրա մորթեմ» ։ Պառկեց, վերմակը քաշեց մինչև կզակը, նայեց կիսամթի մեջ շրերը գլխի վրայով դուրս քաշող հարսին, կրկին մտքում ասաց. «Այ հեր, ո՞նց էր, որ սրան առա, ախար սա փորձված կնկա նման է հանվում» ։ Այս անփորձին ամեն ինչ փորձված էր թվում։ Բայց երբ անկողնու մեջ Ծովինարը սկսեց նրան իրենից վանել, երբ փախչելու փորձեր արեց, չարչարեց, տանջեց, Պարգևը հասկացավ, որ ահագին սխալվել է։

Գիշերն արդեն անց էր, լուսանում էր, վերջապես հարսի ձայնը ելավ։ Դրսում մերը, քեռակինը ձեռքները կրծքներին խաչ արած սպասում էին, ձայնը լսելուն պես միասին ասացին. «Ջա՜ն...» ։ Արդեն սպասելուց հոգնել էին, աղջկա ճիչը լսելուց հետո ուրիշ բաների մասին խոսելով թողին, գնացին տուն։

Ծովինա՜ր, Ծովինա՜ր։ Աչքերը նախշուն՝ ծովից հանած խճաքարեր։

Հինգերորդ օրը Պարգևը Ծովինարին ուղարկեց ձու վաճառելու։ Երկու տարում Պարգևի տանը վաճառած կլիներ չորսից հինգ հազար ձու։ Այնպես լավ էր ծախում, ոչ մեկը չէր ջարդվում, ոչ մի կոպեկ պակաս չէր բերում։ Պարգևը նույնիսկ սովորեցրել էր, թե գնալիս-գալիս ոնց անի, որ ավտոբուսին բեռի համար փող չտա։ Ամեն ինչ Պարգևի սրտով էր անում, բայց ի՞նչ մեղք ուներ, որ երեխա չէր լինում, Պարգևը դուրս արեց տնից։

Ծովինարը սկսեց հորանց տան ձուն վաճառել, տնեցիներն այնքան էլ չդժգոհեցին վերադարձի համար։ Չորս ամիս անց Արմավիր գյուղից Հակոբ անունով մեկը խոսք գցեց, Ծովինարի ձեռքը խնդրեց։ Տնամերձ ունի, ընդամենը մի մեր ունի՝ մեռնելու վրա, ամեն ինչով հարմար փեսացու էր, երկու կով ունի, մեկը՝ կթան, մյուսը՝ ոչ, ունի երկու սենյականոց տուն, գոմ, հանգուցյալ կնոջ մի սնդուկ շորը լրիվ կլինի Ծովինարինը։

Հարսանիքի նման մի թեթև բան արին, Սեդրակը՝ Ծովինարի եղբայրը, մեքենայով նրանց տարավ հարևան Արմավիր։

Մեկ սնդուկ շորը Ծովինարը հագավ, ոչ մի ձու չծախեց. «Դրա մասին չլսեմ, դու Պարգևի կինը չես, աղջի՜, խելքդ գլուխդ հավաքիր, դու Հակոբի կինն ես, — ասաց ամուսինը, - ինձ չխայտառակես։ Կովը կկթես, մյուս կովը ևս շուտով կկթես, կաթը կշինես մածուն, կլցնես կճուճը, կվերցնես կգնաս Երևան, կանցնես բակից բակ, կկանչես՝ « «Ոչխարի մածո՜ւն», մի ձեռքիդ կճուճ, մյուսին՝ շերեփ։ Հասկացա՞ր»:

Ծովինարը դարձավ մածուն ծախող, ամուսնու ասածը նրա համար օրենք էր։ Դիտմամբ էլ քրդուհու շորեր էր հագնում, որ քաղաքացիք հավատան, և կովի մածունը ոչխարի մածնի տեղ ծախում, գալիս էր։

Հունվարին, մի կիրակի առավոտ, Հակոբն անկողնում ասաց.

— Ոնց որ եսիմ ինչ լինես։ Կնիկն էլ երեխա չբերի՞։

Ծովինարը վեր թռավ տեղից։

— Դա մորդ խոսքն էր, — ասաց նա։ Լաց եղավ։— Հակոբ ջան, ոչինչ, մի քիչ համբերիր, յոթն աղբյուրից ջուր կբերեմ, մի պղնձում կտաքացնեմ, մի տաշտում երկուսով կլողանանք, անկողին կմտնենք... Կունենամ, Հակոբ, իսկականից բան եմ ասում...

Գարնանն այդպես էլ արին, ուրիշ բաներ էլ արին, մայիսին Հակոբը Ծովինարին դուրս արեց։ Իրենց գյուղ չհասած՝ լսեց, որ Հակոբն արդեն ամուսնացել է քաղաքում հոլ ծախող Թաթուլի Ռայա թե Ռայմոնդա անունով աղջկա հետ, մի գեշ գրողի տարած, բայց այնքան բեղմնավոր, որ հենց առաջին ամսում հղիացավ, և այսպիսով, Ծովինարի վերադարձի հույսը լրիվ հատավ։

Մինչև աշուն հորական տան մածունն ու ձուն էր ծախում, և չնայած դարձյալ ահագին օգուտ էր բերում, բայց տնեցիներն այս անգամ մրթմրթում, դժգոհ էին։ Մյուս քրոջ պսակին, հարսանիքին, մի անծանոթ տղա՝ նրանց կողմից եկած, Ծովինարին թևի աակն առավ, մի քիչ էլ խմած էր, պարելով տարավ այգի։ Նվագն ահագին հեռու էր մնացել, իրենք մթան մեջ պարելով, ծառերի տակով անցան այգու խորքը։ Այստեղ տղան նրան տանձի ծառին հենած խածում ու համբուրում էր, խածում ու համբուրում էր, երկուսով այնպես էին ցնցվում, որ տանձերը կարկտի նման թափվում էին։

Քրոջ հարսանիքը համարյա Ծովինարի հարսանիքն էլ եղավ, իրերը բարձեց բեռնատարը, գիշերով, առանց երկար հարցուփորձի, տարավ իրենց գյուղը` Զեյվա։ Նույն օժիտը: Ամեն տնից մի քիչ էլ բաժին էր ավելացրեք, ահագին ունեցվածք էր փաստորեն։ Շատը նրա համար համաձայնվեց, որ դեռ հույս ուներ երեխայի, առաջին ամուսնություններից չեղածը պատահականություն էր համարում։

Սրա տանն էլ ոչինչ չէր անում, պարապ, առավոտից իրիկուն շուռումուռ էր գալիս, մանր-մունր գործեր անում, ամուսինը մեխանիզատոր էր. գնում էր գործի, վերադառնում, գիշերը գիրկն առնում, քնում, մյուս օրը կրկին գնում հողերը, իրիկունը գալիս՝ կնոջը գիրկն առնում, քնում, մյուս օրը...

— Այսքան ձո՜ւն, այսքան մածունը՜ ...— համոզում էր Ծովինարը։

Ձմռանը, տարիուկես անց, բաժանվեցին։ Ձանձրացրեց։ Խանդում էր, կասկածեց, իբր, տանը միայնակ է, հարևանն էլ ջահել չէր, բայց շուն մարդ էր, անուն էր հանել, աչքերը յուղոտ, միշտ տենդագին, անհանգիստ։ Ապակեգործ էր, հենց մեկի ամուսինը տանր չէր լինում՝ գնում էր դրանց «շուշան գցելու» ։ Ամուսինը գալիս էր տեսնում «շուշան գցած», վերջացրած, կռիվ-աղմուկ։

Մեխանիզատորական գործերով ամուսինը երկու ամիս գործուղվել էր Ստավրոպոլ՝ ստաժավորման, եկավ այդ կասկածը սրտում, թե ես այդ «շուշա գցողին» լավ գիտեմ, այս ապակիները ինչո՞ւ են նոր, դե՜ս-դե՜ն։ Բայց իրականում պատճառն ուրիշ էր, հը-հը՜, թե. «Որ երեխա չես ունենում, ինչո՞ւ էն գլխից չասացիր։ Խանում հո չե՜ս, սկսեցիր ուռել, ես էլ իմացա ուրիշ հաշիվ է»:

Արցունքն աչքերին, ունեցվածքն իրար վրա հավաքած, ինքն էլ կողքին նստած, միտք էր անում ի՜նչ անել, ո՜ւր գնալ, աստված։ Աղջիկ ժամանակ հիմարություն արեց, առանց տակի շորի, լվացած էր, (կուրանա մերը, մեծ կնիկ էր չհասկացա՞վ իրենը տար հագներ, դա էլ եղավ աղջկա մե՞ր), փետրվար ամիս, ցո՜ւրտ, գնաց աղբյուր՝ կապտած եկավ, մրսեցրեց իրեն, մի դույլ ջրի համա՜ր։

Հայթաղ գյուղում մի Սեթ կար, շատ հավասեր մարդ էր, պահում էր, կուտ էր բերում ֆերմայից, ինկուբատորից հարյուրներով ճուտ էր առնում, վեց հարյուր թև հավ ուներ, բոլորը սպիտակ, որ փռվում էին բակում՝ կարծես ձյուն էր դրել։ Այդքանից գլուխ հանելը հեշտ չէր, օգնական էր պետք։ Քաղաքից, սեփական ավտոմեքենա ունեցողները, գալիս, հավ էին տանում։ Բայց հավերը չէին քչանում, Սեթը ֆերմայում էր աշխատում, պատվոգիր ուներ, պատվով մարդ էր, աչքի մեկը կույր, Ծովինարը, թվով նրա հինգերորդ, կինն էր։ Սեթի առաջին կինն այնքան չար էր, բոլորին ծեծում, տնից հանում էր, չնայած Սեթը մեկ է, նորից տուն չէր բերում։ Նույնիսկ ասում էին, թե դա Սեթի սրտով է, մեղքը կնոջ վրա էր գցում, թե` ես ինչ անեմ, կնոջս թակեց–դուրս արեց, առանց կնիկ հո չե՜մ մնալու, գնում մի նորն էր բերում։

Ամիսուկես անց, Սեթը ֆերմայի գործով տեղ էր գնացել, առաջին կինը՝ մի սև, չար, չոր տախտակ կնիկ, ատամների կեսը ոսկի, կեսը՝ պողպատ, արմունկներր ըմբիշի նման իրարից հեռու պահած, ոտքերր ծուռ փակագծեր, աչքերը չռած եկավ, տվե՜ց, փշրե՜ց։ Հավերը թռան՝ բոլորը սպիտակ: Պղինձ, բարձ-մարձ, օծանելիքի շշեր, կոշիկ-մոշիկ, ինչ կար՝ օժիտը երկու րոպեում թափեց փողոց, օդը լցվել էր սպիտակ բմբուլներով։

Եղբոր բեռնատարը բերեց, (միշտ այդպես էր անում) . սնդուկ, աթոռ, Ծովինար, ներքնակ, վերմակ, խառը լցրեց թափքը, ասաց, «Քշի՜ր, Աբո ջան» ։ Աբոն յոթանասունի վրա Ծովինարին հասցրեց մի անծանոթ տեղ, կանգնեցրեց, միացրեց ինքնաթափման հարմարանքը, Ծովինարն իր ունեցվածքի հետ սկսեց թափվել, դատարկեց առանց ետ նայելու, (միշտ այդպես էր անում), և մեքենայի պատուհանից արմունկը հանած, հանդերին նայելով վերադարձավ Հայթաղ։

Ծովինարը ճամփեզրին նստած, ձեռքը ճակատին, գլուխը կախ մտածում էր։ Մի բիձա անցավ մոտիկից, հարցրեց. «Ո՞ւր ես գնում» ։ Ոչ մի տեղ։ Չպատասխանեց։ Բիձան գնաց, – պտտեց, էլի եկավ. «Վերև ես գնում, թե՞ ներքև» ։ Իրիկվա կողմ նորից երևաց, «Մութն ընկավ, աղջի։ Տունս էլ հրեն, երկու քայլ է» ։ Համոզեց, տարավ եղած-չեղածով։ Ծովինարը հարցրեց, «Սա ումի՞ նկարն է», թե՝ կնկաս նկարն է: «Սա ումի՞ սանրն է», թե՝ կնկաս սանրն է։ Բա. «Ինքն ո՞ւր է», թե հրես կգա։ Մինչև կես գիշեր չեկավ, կինը չկար, Ծովինարն էլ անկողին չմտավ, սպասում էր։ Շուն բիձա էր... կնիկը սարերում էր, յայլաներում, չէր ասել, որ մենակ է: Ծովինարը կեսգիշերին ելավ խճուղի, մեքենա կանգնեցնելու։ Բիձան եկավ, ասաց.

— Դու խելառ ե՞ս։

— Հա, խելառ եմ, ինձ խելառ ասա, իրավունք ունես։ Ես անբարոյական կին չէի, որ սուտ խաբեցիր, «հայի տուն է», ասացիր, «բա ամոթ չի՞ մնաս դրսում» ։

Բիձան այնքան նենգ էր, ասաց, «Լավ, որ այդպես ստացվեց, ես քեզ առնում եմ։ Այդ ի՜նչ կա քո մեջ, որ ինձ հեղափոխեց։ Լավ, արի օջախին տերություն արա։ Լոբին կանա՜չ, բիբարը կարմրե՜լ, բադրջանն էլ ի՜նչ բադրջան։ Բայց մի կարգին ճաշ եփող չկա...» ։

Ծովինարը լավ էր հասկացել միտքը, նրա տունն էլ ոտք դրեց, բիձու հարևաններր նրան իրենց տանը պահեցին։ Բայց ձայնն այնպես սարը հասավ, իբր բիձան պսակվել է, և Ծովինարը տանը տանտիրուհիություն է անում։ Կնիկը սարից ապսպրեց, թե՝ այդ կանաչ լոբի եփողին ասեք չքվի, թե չէ հրես եկա, սև կանաչ լոբի կբերեմ գլուխը։ Նախագահն էլ իմացավ, ներկայացավ անձամբ. «Մեր առաջավոր կթվորուհուն սարերում ո՞վ է անհանգստացնում, առաջ գա» ։ Տեսավ ամեն ինչ սուտ է։ Բայց բիձան նենգ էր, ասաց. «Նրա կթելն ես իմացել, սրա կթելը չես իմացել», ուզեց շահագրգռել նախագահին։ Բերեցին մի չկթած կով, անհատի կով էր, փորձի համար։ Ծռվինարը կքեց, մի րոպեում կթեց, վեր կացավ։ Ողջ կյանքում սպասել էր, որ իրեն մի գնահատող գտնվի։ Նախագահը մտածեց, ասաց, «Փաստաթուղթ ոււնե՞ս, քուրս։ Տեսնե՛մ։ Ապրե՛ս։ Մենակ շատ ես զագսերով անցել, մնացածը տեղն է» ։ Նախագահի ականջին փսփսացին, որ այսինչին հարմար ամուսին կարող է լինել։ Ծովինարը բողոքեց, «Իմ կամքը հարցնող չկա՞, ես մարդ չե՞մ, թե ձեր աչքում մենակ կթվորուհի եմ» ։

– Դու ջահել աղջիկ չես, — ասաց նախագահը։ Երկու հոգի ղեկավար ընկերներից, լուրջ կանգնած, նույնպես խորհուրդ էին տալիս։— Վանիկը մեր լավագույն անասնապահն է, ձեր բախտերը միացրեք իրար ու միասին բարձրացեք սար: Բա մեր կովերը ո՞վ պիտի կթի։ ՛ Գյուղսովետում գրանցվեցին, եկան տուն։ Ծովինարն ամուսնու ջահելության վրա զարմացած ասաց. «Վանի՜կ, Վանի՜կ ջան, ախար դու երեխա ես, ազապ տղա ես, ինչո՞ւ ինձ առար։ Ես ճար չունեի» ։ Զարմացավ, խղճաց ու միանգամից սիրեց ամուսնուն։ Հովիվը խոստովանեց, որ այդ մի քանի օրը ինքը սիրահարված էր Ծովինարին, նախագահին բերելը, խոսք գցելը, ամեն ինչ իր արածն էր, ասել էր. «Թե այդ աղջկան ինձ կկապեք, սար կբարձրանամ։ Թե չէ՝ չէ...» ։ Խոսքի աակին-գլխին ասում էր. «Վայ, Ծովիկ ջան, ականջդ ուտե՜մ» ։

Վանիկն առաջավոր անասնապահ էր, Ծովիկը դարձավ առաջավոր կթվորուհի, կազմեցին իդեալական կոլխոզային ընտանիք։ Այնքան էլ ազնիվ, լավ տղա էր, մեկ էլ տեսար կարկուտից հետո հանդից եկավ, ծոցից մի գառ հանեց, թե թույլ գառ է, հատուկ խնամք էր տանում, մեծացնում։ Ծովինարը մտածեց, թե լավ է հիմա ասեմ, քան հետո, գառ սիրողը ինչքա՜ն երեխա սիրող կլինի, ես մաքուր աղջիկ եմ, իմ խիղճը թույչ չի տա թաքցնել։ Ճիշտն ասած` սարերում մի քիչ էլ ձանձրալի էր, մաքուր օդից բացի ուրիշ բան չկար, մի ձվի կարոտ, կերածները՝ մածուն, յուղ, կաթնեղեն, մի թև թարխունի կարոտ, գյուղից թե ղրկեի՜ն` ամիսը մեկ։

Ծովինարը իր վիճակի մասին ամեն ինչ ասաց, Վանիկն իրոք վատ եղավ։ Ծովինարն էլ նրանից մեծ էր չորս տարով, խնդրեց, համոզեց, օժիտն էլ լրիվ թողեց նրան, ասաց ինձ գցեմ քաղաք, մինչև չբուժվեմ, չեմ պսակվելու։ Գրասենյակում էլ մի կնիք ավելացրին անձնագրում, բավականին առատ վարձատրեցին սեզոնային աշխատանքի համար։

Այսպես Ծովինարն ընկավ քաղաք։ Աշխատանքի անցավ, հանրակացարանում էր ապրում, աղջիկների հետ, կյանքից գոհ էր։ Բայց բժշկի մոտ ամաչեց գնալ. ի՞նչ կմտածեն, ամուսին չունեցող կինը ուզում է երեխա ունենալ։ Որոշեց պսակվելուց հետո, ամուսնու հետ օրինավոր ձևով ներկայանալ կանացի բժշկին։ Թունավոր արտադրամասում էր աշխատում, առավելություն ուներ, երրորդ տարվա վերջում հիմնարկությունից բնակարան ստացավ, մեկ սենյակ, Զեյթունում։ Գյուղն էլ սկսել էր մոռացվել, տրամվայով (երկրորդ համար) գնում էր աշխատանքի, տունդարձին կես մատնաքաշ էր առնում, փաթաթում «Երեկոյան Երևան» թերթում, գալիս տուն, ճաշ եփում, ուտում էր ու թերթը կարդում։ Շաբաթօրյակի առիթով իր լուսանկարը տպագրելուց հետո՝ ոչ մի օր այդ թերթը բաց չէր թողնում, կարդում էր հարազատության զգացումով, հպարտանալով։

Մոռացվել գնացել էր գյուղացի լինելը, սարերում կթվորուհի լինելը, հիշելիս ծիծաղը գալիս էր։ Պատահում էր գիշերն առանց վախենալու դուրս էր ելնում վրանից, իջնում ձորը մենակ, քամու դեմ, նորից ետ գալիս` ցրտից ինքն իր ուսերը շոյելով։ Հիմա փողոցի լապտերը հանգած լիներ՝ սենյակի մթից վախենում էր քնել։ Կյանքից գոհ ապրում էր, սիրահարվեց ու ամեն ինչ փչացավ։ Նորից սիրտն անհանգստություն ընկավ, որտեղի՜ց հայտնվեց այդ քանաքեռցի Գրիշը: Որքան էլ նոր էր լինում սափրված՝ դեմքն էլի սև, մազերն ասես տեղնուտեղը բուսնում էին, թշերն էլ լայն-լայն, ամեն մեկը մի չաղ ոզնի։ Այդ մե՜ծ, լիքը երեսին` մի փո՜քր, ասեղի անցքի չափ բերան։

Իր ամուսիններից ոչ մեկին չէր ատել, բաչց սրան ատեց։ Մինչև ինքն ուշքի կգար՝ Գրիշն արդեն բնակարանները փոխել, նրանն էլ իր երկսենյականոցին միացրել՝ երեքսենյականոց էր դարձրել։ Փաստաթղթերից, օրենքներից այնքան լավ էր գլուխ հանում, այնպես մոլորեցրեց Ծովրնարին, որ նախկին ձու ծախողը հանկարծ զգաց, որ նրա համեմատությամբ իր գլխում դատարկ կճեպի չափ խելք չկա։ Այսպես, օրինավոր կերպով խեղճ կնոջը թողեց փողոցում։ Բայց, փառք աստծո, աշխարհում բարի մարդիկ էլ շատ կան և այդ մարդկանցից մեկը՝ Առաքել անունով մի զինվորական, երկար տարիներ եֆրեյտորի աստիճանով ծառայել էր բանակում, ծանոթի միջոցով տեղեկացավ, Ծովինարի համաձայնությունն առավ, իր ճամպրուկը միացրեց նրա ճամպրուկին, և զորացրվելով միասին մեկնեցին Ախտա, Առաքելի հայրենիքը։

Կրկին Ծովինարը սկսեց բուն դնել։ Քչախոս մարդ էր, ատամներն արտակարգ պինդ, խաշած հավի ոսկորներով-բանով մաղում ուտում էր։

— Որովհետև երեսուն տարի ատամներս մաքրել եմ խոզանակով, արթնացել եմ հինգն անց կեսին, մարզանք եմ արել, չեմ ծխել, ազդանշանով ճաշ եմ կերել, ազդանշանով քնել և ազդանշանով արթնացել, երեսուն տարի կոփել եմ ինձ ո՜ր օրվա համար։

Ութերորդ ամսվա վերջում.

— Կչորտո՜ւ։ Լավ է բանակում պահեստապետ լինել, քան Ախտայում դպրոցի պահակ։ Ռեժիմս խախտվեց, կարգապահություն չմնաց։

Այդ պահին Ծովինարը մաքրում էր իր ատամներր։

— Գնո՞ւմ ես, — հարցրեց, կավճոտ, սպիտակ բերանը զարմանքից բաց։

— Հա՜, — ասաց նախկին եֆրեյտորր։ Երկու ժամ, իրերը կապկպելուց հետո, շարունակեց։— Գնում եմ։

— Բա ե՞ս։

Առավոտյան (հինգն անց կեսին), մարզանքից հետո շորերը հագավ, զինվորական գոտին կապեց, գլխարկը դրեց, ամեն ինչ իր վրա սիմետրիկ շտկեց, ասաց.

— Իսկ դու մնա։ Որովհետև կնկա հետ ի՞նչ կարգապահություն, ի՞նչ ռեժիմ։ Իմ պսակվելը ստրատեգիական սխալ էր, իսկ բաժանվելս կլինի տակտիկական նահանջ։ Պակա'։

Բերեց, թողեց Ախաա, թե` պակա'։

— Ախար ես քեզ սիրում եմ, — զարմացավ Ծովինարը, — ինչքա՜ն ձեռագործ արի, բրդի ձեռնոցներդ էլ կիսատ մնաց։

Առաքելը նստեց ավտոբուս, մեկնեց։ Ախար Ծովինարը սիրում էր քեզ, եֆրեյտոր Առաքել, սովորել էր քեզ, քո ծանր կտորից զինվորական վերնաշապիկի ու վարտիքի վրա մատները մաշեցնելով լվանում էր, գիշերներն անքուն էր մնում` շորերդ էր արդուկում, գալիֆեդ միշտ թարմ ծալ էր ունենում, գիտեր, որ դա քեզ շատ է դուր գալիս, ճաշդ միշտ եփած էր լինում, բաղնիքդ վառում` տաք էր պահում մինչև գալդ, ի՜նչդ էր պակաս, Առաքել, անգամ, որ քո սրտով լինի ամեն առավոտ ատամները մաքրում էր խոզանակով, մարզանք էր անում։

Մի ամիս սգի մեջ էր, լաց էր լինում, հատկապես ատամները մաքրելիս արցունքները ծորում էին։ Էլ ե՞րբ պիտի իր հիմնական բունն ունենա, սիրտն այնքան կարոտ էր, կկու հո չի՜՝ մենակ նստի, երեկվա երեխեքը հրեն եկան կնիկ դառան։ Մա՜յր դարձան... Մի դույլ ջուրը սև ջուր դառնար մոր գլխին, ուղարկեց աղբյուր, տկլոր աղջկան... Աղջի, հե՜րս, մե՜րս... Յա՜, զարմացավ Ծովինարը, լրիվ մտքիցս գնացել են ծնողներս, տեսնես կա՜ն, չկա՜ն...

Որոշ ժամանակ անց Առաքելը Ախտայի տունը վաճառեց, հիմնովին տեղափոխվեց Քանաքեռ։ Այղ ժամանակ Սևան քաղաքում Ծովինարին ուզող կար, ճարահատյալ համաձայնվեց։ Այստեղ ընկավ մի պատվավոր տուն, իրար հետ ջանով էին խոսում, Ծովինարը դարձավ խաս հարս։ Ծովինար ջան՝ հացի ենք նստել, արի, Ծովինար ջան այս կոշիկը ոտքիդ փորձիր, Ծովինար ջան՝ արևին մի նստիր, հովին նստիր... Բայց ոնց եղավ, անձնագիրն ընկավ սկեսրարի ձեռքը։ Պատվավոր, հարգված, ճանաչված մեծ գերդաստանը միանգամից կարծես մերկացվեց Երևան-Թբիլիսի բանուկ ճանապարհի վրա։

Ծովինարր ի'նքը թողեց փախավ, հարգանքից, ամոթից։ Կուլտուրական, զարգացած մարդիկ էին, «նապոլեոն», «ժոզեֆինա», «գիշեր-ցերեկ», տեսակ-տեսակ անուններով թխվածքներ էին թխում։ Ամուսինը նրա ետևից հասավ Ծովագյուղի մոտերքում, ավտոբուսի մեջ, թե ուր է գնում` ինքն էլ չգիտեր։

— Ոչ, Մամբրե, — ասաց՝ նրանցից սովորած նրբավարությամբ, — ոչ։ Ես քեզ շատ եմ հարգում, դու իմ պատվավոր հորից էլ (հողեմ գլուխը, մի անգամ չհարցրեց տեղս) թանկ ես ինձ համար, իմ շատ պատվավոր եղբորից (դրան էլ ջոկ թաղեմ) էլ քաղցր ես ինձ համար, Մամբրե ջան, քո մայրը (մորս թարս թաղեմ) իմ մորից էլ թանկ է ինձ համար։ Բայց ես քեզ իմ պատմությունն արել էի, դու ձերոնցից ինչո՞ւ էիր թաքցրել։ Հիմա ավտոբուսը մի կանգնեցրու, ավտոբուսում ես մենակ չեմ, թող գնամ Դիլիջան, մորաքրոջս վաղուց չեմ տեսել։ Կզանգեմ այնտեղից, եղբայրս իր սեփական (իմ ծախած ձվով առած) մեքենայով կգա, ինձ պատվով կտանի տուն։

Դիլիջանում, իրոք, մի հեռու, մոռացված բարեկամ ունեին։ Գտավ, հիշեցրեց, ընդունեցին, անկողին տվին։ Ինքն էլ իբր Երևանում է ապրում, տուն-տեղ է իբր, հասցեն նրանց տվեց՝ Ծերեթելի 40, բնակարան 3, առաջին հարկ, համեցեք։ Սրանք իսկույն գրեցին, ուրախացան, ասացին՝ խնձոր ենք բերում ծախու, չգիտենք որի տունը մնանք։ «Վա՜յ ձեր դիլիջանցի, իսկույն օգտվեցին», ինքն իրեն ասաց Ծովինարը, բայց ձայն չհանեց։

— Եկել եմ երկու օրով, հանգստանալու։ Դիլիջանը կուրորտային քաղաք է՝ համամիութենական նշանակության, «Երեկոյան Երևան» թերթում լավ գրված էր այդ մասին։

Ծովինարի ամուսնությունը մի տեսակ արագ էր լինում, ուրիշները երեսունն անցնում՝ մի ամուսին չէին գտնում, ինքը երկու անգամ գնաց-եկավ Դիլիջանի փողոցներով, երրորդ օրը ճակատագիրը նրա ճանապարհին կանգնեցրեց իջևանցի անտառապահ Նիկոլին, տուն գնացող-եկողները սրան ասում էին՝ ընկեր Սարգսյան։ Զանգում էին. «Ընկեր Սարգսյանին գրասենյակում ընկեր Նիկողոսյանը սպասում է» ։

— Ընկեր Սարգսյանը տապուրն առավ գնաց վերի անտառը։

Կացինը վերցնում, շաբաթներով անհետանում էր անտառներում։ Մեկ-մեկ հյուր էր ուղարկում, մի թղթի կտորով, «Ընկեր այսինչ այսինչյանին պատվով կընդունես, քնելու տեղ կտաս» ։ Նրա բոլոր թղթերի վրա վերևում կապույտ տպագրված էր (ռուսերեն)` Լեսխոզ։ Ծովինարը սենյակներից մեկը նրանց էր տալիս, մարդիկ գիշերում էին, կրկին անհետանում։

Մի անգամ դրանցից մեկը, դա նրա երկրորդ այցն էր, թուղթը մեկնեց, դեռ չկարդացած, հենց շեմքից խտտեց Ծովինարին, անտառի արջի նման, տարավ նետեց թախտին, ապա այնպես քաշեց, որ միանգամից չորս-հինգ կոճակ թռան այս ու այն կողմ։ Ծովինարր կյանքում վիրավորված չկար, բայց որ տեսավ սա ինչ է անում, իրեն հավաքեց ու այնպես հրեց, որ սա ետ-ետ գնաց, մեջքով բացեց դուռը, ընկավ փողոց։ Ծովինարը գետնին ընկած նրա գլխարկը վերցրեց, բաց դռնով շպրտեց, դուրս եկավ, ետևից կանչեց.

— Ընկերոջդ բարև կանես, ընկեր Սարգսյանին, — ասաց, — շատ լավ ընկեր ես։

Ուրբաթ օրր Նիկոլն անտառից եկավ, Ծովինարը հուզված պատմեց, գունատ, վախեցած չոքեց առաջը, բռնեց ծնկները, աղաչելով, որ ների ընկերոջը, հարբած էր կարող է...

— Մուխայե՞լը, — զարմացավ անտառապահը, — Սեդրակին ասեիր՝ մի կերպ կհավատայի։ Տապուրն ո՞ւր է։

— Ի՞նչ ես անելու տապուրը, — Ծովինարի շունչը վախից կտրեց։

— Դիր դռան տակ, առավոտը չմոռանամ։

Ծովինարը լավ չհասկացավ, մի քանի վայրկյան անց միայն ըմբռնեց։

— Ուրեմն, քո կնոջ պատիվր քեզ համար... հա՞։ Ես պատվավոր մարդու աղջիկ եմ։

Անտառապահին դա ծիծաղելի թվաց, ոչինչ չասաց, բայց այղ ծիծաղում այնքան հեգնանք կար, Ծովինարը միանգամից անասելի միայնակ զգաց, միանգամից հասկացավ իր սխալր։ Հոգոց հանելով նայեց իր մաքրած, պայծառացրած, ջերմացրած օջախին, գնաց դեպի խճուղու կողմը դեռ չիմանալով ինչ է անելու։

Մի տեսակ արդեն սովորել էր արագ բաժանվելուն, չնայած ամեն տուն թողնելիս՝ անհատակ մի կարոտ կեղեքում էր ներսը։ Հույսը չէր կտրում, որ մի կարգինը կհանդիպի, իր անցյալին նշանակություն չի տա, ինքը ոչ մի նշանակություն չէր տալիս։ Եվ ամենաշատը՝ հույսը չէր կտրում, երեխա կունենա, եթե մեկն իրեն իսկական ջերմ սիրի, ինքն էլ լրիվ տաքանա՝ երեխան հո ինքն իրեն կլինի, անունր կդնի Աննման։ Աղջիկն է լավ, թե՞ տղան, մտածում էր նա ճամփեզրին կանգնած, անցնող-դարձող մեքենաներին նայելով։ Երևակայության մեջ մեկ տղա զավակ էր կենդանանում, մեկ աղջիկ։ Կամ երկուսը միասին, քույր և եղբայր։

Որ մա՜յր լիներ, երեխա ունենար, ո՜վ կհամարձակվեր պատվին կպչել, վիրավորել։ Առանց երեխայի կնիկն անտեր կնիկ է, երեխան է կնկան տիրություն անում, աշխարհի աչքում բարձրացնում։ Թե չէ՝ ասում են, չբեր է, նրա դերը ո՞րն է, նրա դերը հենց դա է որ կա։ «Բայց ես դրանցից չեմ, ներողություն, ես իմ մաքրությունը ինչ գնով էլ լինի՝ կպահեմ, իմ մարդուց բացի ուրիշի մատն էլ ինձ չի կպչի, չեք տեսնի։ Ու երբ էլ լինի՝ ես իմ երեխան կունենամ։ Կունենա՜մ, աստված, ես էլ կնկա շարք կընկնեմ» ։

Ցնորային երջանկությունից նրա դեմքը պայծառացել էր, Կիրովաբադի ավտոբուսի վարորդ Թափտղը իմացավ ճամփորդ է, նրան թվաց, թե Ծովինարը Կիրովաբադ գնացողի նման է ժպտում, ավտոբուսը կանգնեցրեց։ Ծովինարը բարձրացավ, զգալով, որ ճակատագիրը իրեն համարյա Թուրքիայի սահմաններից հանած, դեպի Կասպիականի կողմերն է տանում։ Ճակատագրին հնազանդ նստել էր, պատուհանից նայում էր անծանոթ դաշտերին, մինչև հասավ Կիրովաբադ։

Բոլորն իջան գնացին, մնաց ինքը մեքենայի մեջ։ Ադրբեջաներեն չգիտեր, ռուսերեն մի կերպ իրար հասկացան ինքն ու Թափտղը։ Վարորդն ասաց, թե ավտոբուսը հավաքակայան կհասցնի, ետ կգա, թող Ծովինարն իրեն այստեղ սպասի, մի բան կմտածեն, թող շատ չտխրի։

Ծովինարը մնաց քաղաքի Մեջի Մեյդանում, հայոց թաղամասում։ Կես ժամ անց երկու հոգի, չգիտես ինչու, սկսեցին իրար ծեծել։ Բաժանող չկար, մարդիկ գազով ջուր խմելով, հեռվից նայում էին։ Կռվողները տարօրինակ էին հայերեն խոսում. «Կծեփեմ պատին», մյուսը, «Ման օլո՞ւմ», առաջինը. «Վի՞յ» ։ Երբ մեկի պնչից արյուն գնաց, Ծովինարի մեղքը տվեց, մեջ ընկավ, բաժանեց, ահագին զարմացնելով գազով ջուր խմողներին։

Երեկոյան արդեն նշանված էր։ Այնքան աստղով աղջիկ էր, չէր հասկանում ինչու բախտ չուներ երեխայի կողմից։ Ում երկու խոսք էր ասում՝ ուշքն իրեն համար գնում էր, իսկույն առաջարկություն էին անում։ Ժամը ութին հարսնացու էր, տասին նորապսակ, առավոտյան ութին՝ տանտիրուհի։

Դարձյալ շենացրեց իր նոր օջախը։ Տղամարդու նման կացնով փայտ էր ջարդում, կրակ անում, սկզբում կացնին Իջևանի բարբառով տապուր էր ասում, ամուսինն ուղղեց նրան.

— Հայերեն ճիշտը՝ տապոր է, Ծովիկ։— Եվ չէր հավատում, որ հայերեն ճիշտը կացինն է։— Կացինը գյուղում են ասում։ Քաղաքավարին՝ տապոր է... Ասում են՝ Էրեվանը կրասիվի քաղաք է, հա՞։

— Էնքա՜ն կրասիվի, Ապրես, էնքա՜ն կրասիվի։

Աղյուս շարող էր Ապրեսը, իսկ Գուրգենը ձմռանն ատաղձագործ էր, փայտի գործ էր անում, ամռանը մեկնում էր խամուխոպան, ձմռանը՝ նորից ատաղձագործ։ Բայց Գուրգենն ապրում էր Կիրովաբադից շատ հեռու, Ղարաբաղի Չլդրան գյուղում։ Այո, Ծովինարն այլևս ունեցվածք չուներ, թեթև մի տեղից մյուսն էր շարժվում։ Այդ էր պակաս` հարբեցող, իրեն լրիվ կորցնող մարդու հետ ապրեր։ Մարդն այնքան խմի, այնքան իրեն կորցնի, որ աշխարհում անխտիր բալորին հայհոյի՞։ «Քյարփինջով մի օր քո կլոխը ծակելու եմ», Ծովինարին աղյուսագործն էր ասում։

Իսկ ատաղձագործն այնքան խանդոտ էր, անասելի, մի գիշեր նստել էր անկողնում, մազերը գլխին բիզ-բիզ, գունատ, թե առաջվա բոլոր ամուսիններիդ անունները պիտի ասես, «Ասեմ...» ։ Ու սկսեց թվարկել, ոչ մեկինը չմոռացավ կամ դիտմամբ չթաքցրեց, ազնվությունը թույլ չտվեց, մեղքը ո՞րն էր, որ թաքցներ։

Ամռանը Գուրգենը ճամպրուկի մեջ լցրեց գործիքները, մի քանի ընկերոջ հետ գիշերով մեկնեց Եվլախ կայարան, այնտեղից՝ Բաքու, Բաքվից Կասպիականի վրայով իրենց գցեցին Միջին Ասիա։

Ծովինարը, նախ քաղաքացու անուն ուներ, ապա թե` խամուխոպան մեկնողների կնիկները կոլտնտեսությունում չէին աշխատում, ինքն էլ չգնաց։ Գրադարանից գրքեր էր բերում, պուլիկներում էլ այնքան հալած յուղ կար` հանում հացով ուտում էր, երեսի գույնը դարձավ իսկական խոպան գնացողի կնկա երեսի գույն, ոչ արևն էր վառում, ոչ քամին էր չորացնում։

Գյուղում մեկի կինը մահացել էր, ծերուկը քիչ էր մնացել խելքը թռցներ, որսորդ էր, մենակությունից հրացանն առած ընկել էր Չլդրանի անտառները, տարիներով չէին իմանում՝ որտեղ է Անդրոն, միայն հեռու ձորերում որոտում էր հրացանը, ու լսողներն ասում էին, երբ գնդակը նպատակի է հասնում, Անդրոն ճչում է. «Նանըդ մեռնի, լահի՜ճ» ։ Հրացանը մի ժամանակ Կովկասում հռչակված լազգի զինագործ վարպետի «Լահիճ» դրոշմանիշը կրող հրացաններից էր, այդքան հին։ Ուրեմն, Անդրոն, մենակ իր հրացանի հետ էր խոսում։

Տղաներր, աղջիկները գնացել, գտել էին անտառում։ Դեմքը միրուքացած, աչքերում վայրի փայլեր, հրացանն ավազակի ձևով՝ փողը դեպի ներքև, կրծքից կախ, մի զարզանդ ու գեղեցիկ ծերուկ նրանց առաջը կանգնած, ասել էր. «Շարմաղից հետո ինձ այդ տանը կյանք չկա» ։ Զավակները խրնդրել էին, աղերսել, «Գնացե՜ք այստեղից, — ասել էր անտառում վայրենացածը, — թե չէ՝ լահիճը ճակատներիդ կտրաքացնեմ» ։ Թոռնիկներին էլ էին տարել, երեսունի չափ մարդ, անտառներն րնկած, լաց լինելով, «պա՜պ, պա՜պ» կանչելով խնդրում էին, իզուր։

Այս պատմությունը Ծովինարին շատ հուզեց, ասաց.

— Ես կբերեմ, մեղք եք։

Ծերուկի հարազատները ապշել էին։ Երրորդ օրը, երեկոյան, մոլորված հորթի նման Ծովինարի ետևից ընկած գյուղ մտավ չորս տարում վայրենացած որսորդ Անդրոն։

Ծովինարը մկրատով խուզեց նրա մորուքը, լողացրեց, առավոտյան ասաց, որ այդքան եղածից հետո, ինքը, որպես իր պատիվը հասկացող կին, այլևս իրավունք չունի Գուրգենի շեմը ոտ դնելու, հիմա իր օրինավոր ամուսինը Անդրոն է։

Ծովինարը ծերուկին լավ էր նայում, նրա հարազատները տունն ուտելիքով լցրել էին։ Գրադարանից գրքեր էր բերում, Անդրոն գլուխը դնում էր նրա ծնկանը, լսում էր բուլղարական հեքիաթներ։ Գրադարանի բոլոր գրքերը կարդաց նրա համար, Անդրոն իսպառ մոռացավ անտառային մղձավանջները, դարձավ քաղաքակիրթ, մեղմաբարո, միայն Շարմաղի անունը լսելիս կատաղում էր. «Նրա անունը չտաք, կյանքում մի գիրք չկարդաց» ։

Զավակները դրանից շատ վիրավորվեցին, իրենց մոր նկարն էլ պատից հանել, կորցրել էր։ Հայրը, հայիլ-մայիլ, բերանը բաց հրճվում էր իր նոր կողակցով։ Ավագ աղջիկը մի օր ձեռքը բարձրացրեց Ծովինարի վրա, ծերուկը վեր թռավ, ձեռքը գցեց «լահիճին», աղջիկը հազիվ պրծացրեց գլուխը.

Մի օր էլ.

— Բա սա ո՞ր դարն է, որ դու բժշկի մոտ չես գնում, այդքա՞ն հետամնացություն։ Կարող է քեզ մի ասեղով բուժում են ու... երեխա ունենանք, քանի ջահել ենք։

Ծերուկը համառեց, նրան տարավ մարզային կենտրոն, Ստեփանակերտ։ Բայց քաղաքային հիվանդանոցի կանացի բժիշկը տղամարդ էր, Ծովինարը հրաժարվեց իր մերկությունը նրան ցույց տալ։

– Ուշքս կերթա՜, ուշքս կերթա՜, — այնպես աղիողորմ լաց եղավ, այնքան հուզվեց, որ իր համար էլ անսպասելի` խոսեց հազար անգամ մոռացված հայրենի գյուղի բարբառով: – Ղարիպ մարդու առաջ ես շորերս ո՜նց հանեմ, յա՜...

Մյուս րժիշկը, որ կին էր, բացակայում էր։ Երեք օր Ստեփանակերտում ապարդյուն սպասելուց հետո վերադարձավ Չլդրան։ Անդրոն խռով էր, լուռ նստում էր հացի, լուռ վեր կենում։

Հինգերորդ օրը չհամբերեցին, երկուսն էլ իրարից անկախ միմյանց ընդառաջ գնացին, թեթևացած նետվեցին իրար գիրկ։

Մեկը վաթսունմեկ տարեկան Էր, մյուսը՝ քառասունչորս:

1972
    
    

Կովը
    
    

Անհնարին է, իհարկե, ապացուցել, որ կար մի կով, ճիշտ է, չէր խոսում, բայց հասկանում էր մարդկային լեզուն։ Երբ նոր էր սովորել առաջին բառերը՝ մի անգամ փորձեց խոսել, սակայն բառերի փոխարեն այնպիսի բառաչ ելավ բերանից, որ ինքն իր վրա ծիծաղելով՝ որոշեց այլևս նման բաներ չանել։

Դեռ հորթ էր, որ սկսել էր հասկանալ «արի», «գնա», «ջուր», «խոտ» բառերը և որոշ պարզ արտահայտություններ «դուռը բաց», «քշիր դրան», «դեն կորիր», ապա, մեծանալու հետ, համեմատաբար ավելի բարդ դարձվածքներ «անտեր, ի՜նչ ես այստեղ ցցվել», «դրան տեսեք, կանգնել է, աչքերը պլշել», հետո, էլ ավելի բարդերը, այսպես ասած, փիլիսոփայական իմաստ ունեցողները՝ «աշխա՜րհ, աշխա՜րհ...» ։ Սկսեց հասկանալ, որ կան առանձին բառեր, որ շատ ավելի միտք և իմաստ ունեն, քան որոշ երկար նախադասություններ։ Երբ մարդիկ շատախոսում էին, կովը գիտեր, որ դա դատարկաբանություն է, ինքը ևս ձանձրանում էր, միջամտում որևէ ձևով, սակայն նրան քշում էին տարակուսանքով:

— Սա՜ ինչ է անում, եկել տնկվել է կողքներիս։

Իհարկե, չէին կռահում, որ կովը հասկանում է իրենց։

Կովին դուր էին գալիս հատկապես խելացի խոսակցությունները, նա շատ բան գիտեր և ցանկանում էր ավելին իմանալ։

Նրա առաջին տերը տրակտորիստ էր, երեկոյան այդ նողկալի հոտ ու նողկալի ձայներ արձակող զանգվածը բերում և կանգնեցնում էին հենց գոմի բակում։ Երբեմն նրանք նորոգում էին, և հայրը որդուն ասում էր.

— Թրթուրը պիտի փոխվի, նորը բեր։

Հորթը մոտ էր գնում, որ տեսնի, թե թրթուրն ինչին են ասում, որովհետև նա դա ևս ցանկանում էր իմանալ։

Նրան քշում էին, տան տղան նրա ջլերին ոտքով խփելով հեռացնում էր, սակայն քիչ անց հորթը լսում էր մեկ այլ անծանոթ, գրավիչ բառ.

— Ռադիատորը տաքացել է։

Նա ցանկանում էր իմանալ, թե ո՞րն է ռադիատորը, բայց կրկին քշում էին նրան, առանց որևէ բան կռահելու։

Այսպես էլ այս տերերը չհասկացան, որ իրենց հորթուկը եզակի մի անասուն է, վաճառեցին ուրիշին, և այս մեկը ուսուցիչ էր, հորթը պիտի մեծանար, պիտի կով դառնար, ծներ, որպեսզի ուսուցչի երեխաները կաթ ունենային։

Դրանք դպրոցական տարիքի երեխաներ էին, երբեմն հորթին արոտներ տանելիս՝ ճանապարհին ոտանավորներ էին ասում, և այսպես հորթի համար բացվեց մի նոր աշխարհ։ Նա զարմանում էր բառերի հնչեղությունից, զգում էր, որ այս խոսքերը նման են երաժշտության, և պետք է այստեղ ասել, որ մարդկանց լսելուց զատ՝ նա շատ էր սիրում նաև երաժշտություն։

Երբ հեռուներից գալիս էր ընդունիչի ձայնը, նա թողնում էր արոտն ու մոտ գալիս, շատ չէր մոտենում, որ չքշեն։ Եվ, իբր, արածում է, գլուխը կախ լսում էր։ Երբ հաղորդավարն ասում էր՝ «Լսեցեք համերգ», նրա տրամադրությունը միանգամից փոխվում էր, իսկ երբ՝ «Համերգը վերջացավ», սկսում էր արածել։ Առանձնապես շատ էր սիրում իրիկնային համերգները։ Գյուղի ակումբին փակցված բարձրախոս կար, ձայնը մինչև այստեղ էր հասնում։ Նա նստած, երազկոտ որոճալով, լսում էր աշխարհի լուրերը։ Մի անգամ գիտական հաղորդում եղավ՝ կենդանական աշխարհի հետ կապ ստեղծելու մասին, ինչ ենթադրություններ ասես կենդանիների մասին չարվեցին։ Նա լսում էր ու մտքում ժպտում։

Երեխաներից մեծը փոքրին դաս էր սովորեցնում՝ թվաբանություն, աշխարհագրություն, քերականություն, իսկ նրանց հայրիկը պատմության ուսուցիչ էր, իր տուն եկած ծույլերի հետ պարապում էր առանձին ու, երբ սրանք բարձր պատասխանում էին հարցերին, հորթը, որ արդեն երինջ էր դարձել, ականջները սրած լսում էր, զարմանալով, որ այս գյուղից, այս հանդերից բացի կան այլ հեռավոր աշխարհներ, կանաչ հովիտներ, պաղ ջրեր և դա նրան հրաշալի էր թվում։

Այստեղ նա որոշ չափով սովորեց թվաբանություն, քերականություն, ինչ-որ չափով նաև անտիկ աշխարհի պատմություն։

Երրորդ տարին ծնեց։ Նա մեծ հույսեր էր կապում այդ ծննդի հետ, կարծում էր իր հորթուկը ժառանգած կլինի մոր բացառիկ հատկությունները և ժամանակին երկու կովերի միջև հոգևոր հաղորդակցություն կհաստատվի։ Նրա զավակը, ավա՜ղ, սովորական մի անասուն էր, մարդկային խոսքը հասկանալու ձիրք նա չուներ ու, երբ մեկ տարի անց վաճառեցին, մայրը շուտով վարժվեց նրա բացակայությանը։

Ուսուցիչները, նախորդ տերերի նման, այնպես էլ չհասկացան, թե ինչ կով է ինքը, չնայած դա այնքան էլ դժվար չէր։ Չէ՞ որ նրանք կարող էին նկատել, երբ ինչ-որ բան էին ասում իր հասցեին և այդ մասին բարձրաձայն խոսում էին իրար հետ, եթե նստած լիներ, վեր էր կենում և գնում գոմ, եթե նրանք ցանկանում էին նրան գոմ տանել։ Գնում էր դաշտ, եթե ցանկանում էին, որ նա արածեր։ Եթե ասում էին.

— Ջուր տալու ժամանակն է։

Ինքը լսելով բարձրանում էր և բռնում աղբյուրի ճանապարհը և այլն։

Նա գիտեր նաև խորամանկել։ Երբ նախրապանն ասում էր. «Հո՛-հո՜, սատկած, ինչ ես գլուխդ կախ գնում», կովը ցույց էր տալիս, իբր չի հասկանում, գնում էր գլուխը կախ, հեռանում նախրից, որպեսզի արածի հեռվում, մաքուր, ոտնատակ չտրված արոտներում, իբր չգիտի, որ դա ցանած արտ է և որ արտ մտնել չի կարելի։ Նա իրավունք ուներ չլսելու, կով էր, պարտավոր չէր մարդու լեզուն հասկանալ, չնայած նրա հետ խոսում էին մարդկային լեզվով։ Բայց երբ նախրապանը շպրտում էր մահակը նրա ետևից և, մանավանղ, երբ մահակը կպչում էր ետևի ոտքերի ջլերին, եթե լեզու ունենար, կարողանար պատասխանել, կշրջվեր ու կհայհոյեր նախրապանին՝ հենց նրանից լսած թունդ ու խայտառակ բառերով։ Սակայն նա միայն կշտամբանքով նայում էր նախրապանին և հառաչելով վերադառնում գարշահոտ նախիր։

Ուսուցիչս ու իր կինը շարունակ վիճում էին, կովը լսում էր ու զարմանում նրանց խոսքերի իմաստի վրա։ Նա զարմանում էր, թե որքա՜ն դժվար է երկու մարդու համար իրար հետ ապրելր, ու երբ նրանք բաժանվեցին, կովը ևս համոզվեց, որ այլ կերպ հնարավոր չէր։

Հաջորդ տերը փոստատար էր, կովը դրա անունն արդեն գիտեր, նրա որոշ սովորություններին ծանոթ էր, այժմ շատ մոտիկից սկսեց ուսումնասիրել այդ մարդուն։

Փոստատարի տանը մնաց երեք տարի և այստեղ ունեցավ երկու հորթ։

Քանի մեծանում, բնականաբար, այնքան լրջախոհ ու ծանրաբարո կով էր դառնում։ Փոստատարի սեփականությունր դառնալով, երկրորդ տարում նա իմացավ սարսափելի մի նորություն. բացի միմյանց վրա վաճառելուց նրան կարող էին նաև զրկել կյանքից։ Դեռ ուսուցչի տանը նա անորոշ մի տագնապ ուներ։ Գիտեր, որ բաժանվելիս՝ սեփականությունր կիսում են կողմերի միջև։ Սկզբում նրան զավեշտական էր թվում, որ կարող են իրեն ևս կիսել ու բաժանել միմյանց միջև, փոստատարի տանը հասկացավ, որ կացությունն ավելի վատթար է։

Երբ խոսում էին որևէ կենդանու մորթելու մասին, կովը սարսափահար իրեն այս ու այն կողմն էր նետում, «խնդրում եմ...» ցանկանում էր ասել նա, բայց միայն բառաչ էր լսվում։

Աշնան մի օր էլ երկու հոգի եկան ու իրենից մի քանի քայլի վրա կանգնած խոսում էին ու զարհուրելի բաներ էին ասում. «Այսքան կիլոգրամ միս...», «մորթին այսքան ռուբլի, գլուխը չհաշված...», «հարսանիքի համար...» ։

Տերը չհամաձայնվեց, ու նրանք գնացին։

Կովը չիմացավ հարսանյաց ուրախության համար ում զոհաբերեցին, բայց այս նորությունը նրան հանեց բնական հունից, ու նա այլևս չէր կարողանում ոչ ուտել, ոչ խմել, ոչ որոճալ։ Ինչի՞ համար։ Բանից պարզվում է՝ ինքն իր համար չի արածում, իր համար չի որոճում, այդ ամենը ռուբլիներով արտահայտող հաշիվներ են և վաղ թե ուշ իրեն ևս սպասում է նույն վախճանը, ինչպիսին ունեցել էին բոլոր կովերը։

Երբ շաբաթ օրը, երեկոյան կողմ գյուղի մի ծայրից եկավ հարսանյաց նվագի ուրախ ձայնը, կովը հասկացավ ինչի շուրջն է այդ ուրախությունը և ինչ է կատարվում այնտեղ։ Պատկերացրեց, թե կրակի վրա մեծ կաթսաներում ինչ է եփվում, գլուխը պտտվեց. առաջին անգամը լինելով՝ մտածեց, որ այդքան սիրելի երաժշտությունը ինչպիսի ծանր, վանող, անբնական առիթներով կարող է լինել։

Երրորդ տարին անծին մնալու համար փոստատարը նրան վաճառեց մեկ ուրիշին։ Սրանից խոզի, ոչխարի և այլ անասունների անտանելի հոտ էր փչում։ Մթերման կետի ծառայող էր։ Այդ նոր բառը «մթերում», ամեն անգամ նրան սրտխառնուք էր պատճառում։ Հասկանում էր, ինչու են այստեղ հատուկ խնամք տանում, բավականին հյութեղ կեր էին տալիս, երկար ճանապարհորդության չէին հանում, այլ ախոռներում էին կերակրում՝ խտացված կերով և արհեստական ինչ-որ նյութի համ տվող ջրիկ լափով։

Բտելուց հետո՝ նոր տերը նրան հանձնեց մթերման։

Մթերման կետի մարդիկ ևս գլխի չընկան, որ կովը լսում և հասկանում է իրենց, նրա տարօրինակ վարքին նրանք բացատրություն չգտան։ Երբ նրան կշռում էին մեծ կշեռքի վրա, ու երկու հոգի թուղթ ու մատիտ առած գրանցումներ էին անում, կովը վիզը մեկնեց ու նույնպես նայեց թվատախտակին. կարող էին, չէ՞, գլխի ընկնել, որ կովը նույնպես ցանկանում է իմանալ, թե ինչքան է կշռում ինքը, նա կյանքում առաջին և, ավա՜ղ, վերջին անգամն է կշռվում, իրեն ևս հետաքրքիր էր մահից առաջ իմանալ, թե ինչ էր իրենից ներկայացնում ինքը, որպես կով։ Սակայն մարդկանցից մեկը մատիտի սուր ծայրով խոցեց նրա մռութը, հեռացրեց, որովհետև կովն ակամա լորձոտեց թվատախտակը։

Այստեղ ոչ միայն խոսում էին ամենազարհուրելի բաների մասին, այլև կովն իր աչքով էր տեսնում, ինչպես այլ անասունների քշում են դեպի մոտակա միհարկանի տներն, ու նրանք այլևս այնտեղից չէին վերադառնում։ Երբ քամին խփում էր այդ կողմից՝ տաք արյան հոտից անասուններն իրար էին սեղմվում, սակայն նրանցից ոչ մեկի ուղեղին չէր հասնում, թե ինչ է սպասում իրենց։

«Սակայն ես արտակարգ կով եմ, — ասում էր նա ինքն իրեն, — որովհետև ես հասկացող եմ, իսկ նրանք անհասկացող, ես մտածող եմ, իսկ նրանք անմիտ են, ես գիտեմ, իսկ նրանք ոչինչ չգիտեն, ես պարկեշտ եմ, իսկ նրանք ոչ...» ։

Նա գիտեր, որ գնում է այս աշխարհից։

Գուցե հրաշք կատարվի, գուցե հանուն գիտության նրան միհարկանի տուն չտանեն, գուցե սկսեն ուսումնասիրել իրեն, հռչակվեր, գուցե հետագայում էլ իրեն արձան կանգնեցնեն, որպես առաջին կով-մտածողի։

Թերևս, մտածում էր նա, մարդիկ հասկանան, որ ինքը բացառիկ, անկրկնելի մի անասուն է, գուցե իրեն խնայե՜ն։ Չէր հավատում, որ այս աշխարհի սարսափները նաև իր համար են, չէր հավատում, որ ինքր եզակի, անկրկնելի մի կով պետք է մորթվի բոլոր կովերի պես։

Քանի՜ անգամ էր նա ապարդյուն փորձեր արել մարդկանց հետ շփվելու, քանի՜ անգամ էր նա խոսելու պահին մոտեցել մարդկանց, իր արարքով աշխատելով ցույց տալ, որ հասկանում է նրանց միտքը, որ ինքը մի արտասովոր, տաղանդավոր կով է, կաթ ու մսից զատ՝ արժանի է մեկ այլ ուշադրության...

Ահա, երբ ինքր գնաց ու մարմնով փակեց բաց դուռը, նշանակում է, որ ինքը լսեց նրանց խոսքը. «Ո՞վ է դուռը բաց թողել, հիմա անասունները դուրս կգան, կկորչեն» ։ Դուռը փակելուց հետո առաջինը հենց նրա մեջքին էր իջնում խարազանը, փոխանակ կռահելու, որ ինքը մարդկանց բարի ծառայություն է մատուցել։

Երկար մտածելով՝ կովը համարյա հաշտվել էր իր ճակատագրին, միայն մեկ մտահոգություն ուներ, որ իր նման կովն առանց հասկացվելու պիտի հեռանա այս կյանքից։

Եկավ նաև այդ օրը և նա ուրիշ այլ անասունների հետ քշվեց դեպի ձորաբերանի միհարկանի շենքը։ Իրենց տանող մարդիկ այլ բաների մասին էին խոսում, նրանցից մեկն իր հարսի ու կնոջ վեճի գանգատն էր անում, իսկ մյուսը լսում էր։ Ապա խոսակցությունը փոխվեց և սա մյուսին ցույց տվեց երեկ գնած ժամացույցը։ Նրանք մի պահ կանգ առան և տնտղում էին ժամացույցը, կովը նույնպես կանգ առավ ու գլուխը թեքեց ետ, չկարողացավ հետաքրքրասիրությունը հաղթահարել, ցանկացավ իմանալ, թե ինչ է նշանակում էլեկտրոնային ժամացույց, դա ի՞նչ ժամացույց է, որ տերն այդքան գովում է։ Սակայն զգուշացավ, այլապես կարող էին խարազանել նրան, դա էր մարդկանց լեզուն հասկանալու ու նրանց հետ հաղորդակցվելու իր փորձը։

Հետաքրքրասեր լինելու համար նա շատ հարվածներ էր ստացել և անգամ արդեն զզվել էր կյանքից և, հիմա, սպանդանոցի ճանապարհին, նրա հոգին թերևս հոժար էր, որովհետև էլ հույս չմնաց, թե կովն ու մարդիկ երբևէ կհասկանան իրար։

Սրանք անասուններին հանձնեցին այլ մարդկանց, փաստաթղթեր ստորագրեցին ու փոխանակեցին, նաև ինչ-որ հաշիվներ ունեցան, որն արտահայտվում էր դրամի ձևով։ Այդ գործարքը ևս ավարտեցին։

Սրտխառնոց առաջացնող արգելափակոցից կովը դիտում էր մարդկանց, նրանց գործը և զգում էր, որ նրանց հրաժեշտ է տալիս և կամովին իրեն հանձնում ճակատագրին։ Նա ոխ չուներ մարդկանց հանդեպ, քանզի նրանք չգիտեն ինչ են անում։ Այնուամենայնիվ, չէր կարողանում ակամա հառաչանքը զսպել. ի՜նչ կով է կորցնում աշխարհը։

Հաջորդ առավոտյան նրանց մեկ-մեկ կամ զույգերով ներս էին տանում։ Եկան և իրեն ևս տարան։ Իրեն տարան մի նիհար մոզու հետ, մոզին ուրախ առաջ ընկավ, կարծելով արգելափակոցային գոյության վերջն է, հիմա ազատություն կստանա։

Ներսում, կիսամութի մեջ էլեկտրական լամպեր էին վառվում, չնայած ցերեկ էր։ Երկայն, լպրծուն հատակով միզանցքի վերջում լույսերն ավելի պայծառ էին, որովհետև այնտեղ մութ էր, ցերեկային լույսը չէր հասնում։ Այնտեղից աջ... Կովը չնայեց, բայց առավ թարմ արյան այնքան ուժգին հոտ, որ ծնկները ծալվեցին։

Մսագործը սկզբում տարավ մոզուն։ Ինչ-որ բան կռահելով մոզին դիմադրում էր, բայց մսագործը նրան փաղաքշելով հանգստացրեց և ներս տարավ։ Նրանք թեքվեցին քիչ աջ ու չքացան աչքից։ Բայց կովը լսում էր ահավոր քաշքշուկի ձայնը։ Մսագործը խոսում և համոզում էր մոզուն և նրան ինչ-որ մեկը պատասխանում էր խռպոտ, հավանաբար անասնական սարսափով բռնվածի մեկը։ Մի՞թե մսագործը մենակ չէ այնտեղ։

— Գոնե մեկ օր, — ասում էր խռպոտ ձայնը, — միայն մեկ օր։

Ձայնը հավանաբար վախից էր փոխված ու խռպոտ, տերը, ըստ երևույթին, այնքան էլ տարիքով չէր։

— Մեկ օր...

— Տարբերություն չկա, ջանս, — պատասխանում էր մսագործը, — մի օր ավել, մի օր պակա...

— Ես դեռ ջահել եմ...

— Է՜հ, որոշողը որոշել է, — ասում էր մսագործը, — ես փոքր մարդ եմ։

Տարօրինակ են մարդիկ, մտածում էր կովը, խոսում են անասունների, անշունչ առարկաների, երկնքի հետ, նրանց պատասխանը չի հետաքրքրում, նրանց մտքով չի անցնում, որ կարող է այն կողմից պատասխան լինել։ Եվ այս աշխարհում բոլորն իրարից բաժանվում են, առանց հասկանալու, որ իրենց ամեն հարցումին պատասխան կա, միայն չեն սպասում, չեն լսում և չեն հավատում դրան։

Քիչ անց քաշքշուկը դադարեց, մեքենայական սարքերն աղմկեցին, մսագործը նոր ծխախոտ վառելով ետ եկավ։

Մի՞թե մոզին էր խոսողը, զարմացած էր կովը, մի՞թե կա նաև այդպիսի մոզի, մի՞թե ես եզակի ու անկրկնելի չեմ ողջ աշխարհում։

Մսագործը կզակից մինչև ոտքերի ծայրը մոմլաթե գոգնոցով էր և այդ գոգնոցը կարմիր էր ներկված։

Մոտեցավ, կովը ընկրկեց։

— Վախենում է, — ասաց մսագործը հառաչելով։

Այդ կարմիր գոգնոցը, նրա ձեռքի գործիքը... Մի՞թե դրանք վերջին բաներն են, որ տեսնում է կովը։

Մսագործը մի բարեգութ մարդ էր, անասունների հետ խոսելով տանում էր նրանց և այնտեղ, մեծ փոսի մոտ իր ահավոր գործն էր անում։

— Վախենո՞ւմ ես, ջանս, — ասաց այդ մարդը։

Կովը գլխով արեց։

— Շա՞տ ես վախենում։

Կովը երկու անգամ գլխով արեց։

— Է՜, ինչ արած, դու ուրիշ ճար չունես։

— Գիտեմ, — ասաց կովն ու ինքն էլ զարմացավ, որ հանկարծ լեզուն բացվեց։

Մսագործը հառաչեց.

— Այս խեղճերը վախից ի՜նչ օրի են հասնում, — ասաց նա։

Նա քաշում էր կովի եղջյուրներից, և կովը դիմադրում էր այդ բարեգութ մարդուն։

— Այնուամենայնիվ, — ասաց կովը, զգալով, որ ձայնը խռպոտում է, — կուզենայի, որ նախքան ինձ... Այն մասին, որ ես խոսում եմ, հայտնեիր որևէ մեկին։ Թող իմանան, որ ես խոսել գիտեմ։

— Դրանից մի՞թե կթանկանա քո միսը, — կատակեց մսագործը։— Մի նեղացիր, ջանս, ես իմ գործն եմ անում։

Մոզու խոսելու փաստը շշմեցրել էր կովին։ Մի՞թե ես եզակի չեմ։ Եթե բոլորն են ինձ նման, ապա ինչո՞ւ ես էլ չլինեմ բոլորի պես ու բոլորի հետ։ Այդ մտքով ավելի հեշտ է մահանալ։ Այո, — դառնորեն ասաց նա ինքն իրեն, — ուրեմն, ոչինչ չի պակասում այս աշխարհում, եղած, չեղած մի կով։

Վերջին պահին սակայն ամեն ինչ փոխվեց, և նա դարձյալ ցանկանում էր ապրել, պարզապես ապրել, որպես հասարակ մի կով, սովորական մի անասուն, խոտ ճարակող մի չորքոտանի։ Ապրել և ոչ մեկին պետք չլինել, ապրել միայն ինքն իր համար։ Բայց երևում է այդպես չի լինում, այս հողի վրա ամեն մեկն անպայման պատկանում է մեկ ուրիշին։ Եթե խոտ ես, ապա նրա համար, որ քեզ արածեն, եթե կով ես ու խոտն արածել ես, ապա նրա համար, որ... Բոլորը տեր ունեն և վաղ թե ուշ կգա նաև քո տերը ու դանակը ձեռքին կկանգնի գլխիդ... Սակայն նա մեղավոր չէր, որ որևէ մեկին պետք է առանց իր կամքի։

Մսագործը կովին հասցրեց փոսի մոտ, կապեց նրա եղջյուրները սյունից, որից իրենից առաջ հարյուրավորների, հազարավորների եղջյուրներն էին կապել։

Քիչ այն կողմ շարժվում էին ինչ-որ սարքեր, ինչ-որ անիվներ էին պտտվում, ամեն ինչ այստեղ տեխնիկան էր անում, մսագործը միայն մի հարված պիտի հասցներ, այնուհետև ինքնաշարժ սարքերը կառնեն նրան ու միմյանց՛ փոխանցելով, մշակելով, կհասցնեն այնտեղ, ուր երկար ու մեծ կեռերից արդեն կախված էին բազմաթիվ կարմիր մսեղիքներ։

Երբ մսագործը ծխախոտը դեն նետելով, գործիքը ձեռքին մոտեցավ, կովը նրան ասաց.

— Մի՞թե դու, իրոք, չե՜ս զարմանում, որ ես խոսում եմ։

Կովը զգաց նաև, որ ձայնը դարձել է այնքան խռպոտ, որ խոսքերը հազիվ հասկանալի էին։ Մսագործը հոգոց հանեց և ասաց.

— Ոչ, ջանս, բոլորն են այստեղ քեզ պես լեզու առնում, ես դրան սովոր եմ...

Կովը դառը ժպտաց ու աչքերը փակեց։

1977
    
    

Հանգույցներ
    
    

Երեք թե չորս կին խնոցի էին հարում։ Խնոցին փոքր էր, առաստաղից կախ, շատ բարձր։ Կանայք ավելի պարողի կեցվածք ունեին, քան աշխատողի։ Կարծեմ նաև երկու կճուճ կար նկարված, իրար մոտիկ։ Այդ կճուճները լավն էին, բայց նրանք գլխավորը չէին։

Խնոցին իջեցնելիս մի ծայրով պետք է հենվի հատակին, բայց խնոցին այդպիսին չէր, շատ կարճ էր կամ չափազանց բարձր էր կախած, իսկ հարելու համար մեկ հոգին էլ բավական էր, մինչդեռ այստեղ չորսն էին։ Կանայք մի տեսակ էքստազի մեջ էին, թե ինչու, չէր հասկացվում։

— Ի՜նչ կարևոր է խնոցին, — ասաց նկարիչը՝ կարճ նայելով անկյունում նստած աղջկան, որը շարունակ ժպտում էր։

— Իսկ ի՞նչն է կարևոր, — ասացի ես։

Նկարիչը համակրելի էր, նկարն էլ։ Ինձ դուր չէր գալիս անկյունում նստած աղջկա ժպիտը։

— Ես խնոցիներ շատ եմ տեսել, — ասացի ես, — խնոցին փայտից է լինում և այդքան բարձր չեն կախում։ Անհնար է, որ մի մարդ կարողանա իջեցնել ձեր խնոցին։ Նախ պետք է իջեցնել մի ծայրը, հենել հատակին, ապա մյուսը։

Այդ աղջիկը, որ կյանքում խնոցի չէր տեսել, ժպտում էր։ Եվ կարճ նայում նկարչին։

— Դուք գիտեք, որ խնոցին փայտից է լինում, սա բարձր է կախված, համաձայն եմ։ Իսկ քանի՞սը գիտեն դա, հազարից միայն մեկը, — ասաց նկարիչը։— Մնացածի համար սա արվեստ է, իսկ այդ մեկի համար սա խնոցի չէ։ Ձեր ասած խնոցին ինձ չի էլ հետաքրքրում։

Աղջիկը գլխով արեց, հազիվ թե նա հասկացավ նկարչի սկզբունքը։

Ինձ հետ մեկն էլ կար։ Նկարիչը մեզ ուրիշ նկարներ էլ ցույց տվեց։ Կտավները հակառակ երեսով շրջված էին պատերի տակ, նա ընտրում էր որևէ մեկը, դարձնում դեպի մեզ, հարմար տեղ դնելով թողնում, որ մենք նայենք, ապա վերցնում էր մյուսը, դարձյալ դնում որևէ տեղ, այնպես, որ արդեն դիտածներր ծածկվում էին նորերով։ Նկարիչը կարճ նայում էր իր նկարներին, բայց այնպես, կարծես անակնկալի եկած, և նա անշուշտ ավելի շատ էր տեսնում, քան՝ մենք։ Նա տեսնում էր նկարածը, չնկարածը, ստացվածն ու չստացվածը, արածը, դեռևս չարածը, իր բոլոր խառն ապրումները մի ակնթարթում հառնում էին նորից, տարիների խառնափնթոր խորքերից էր տեսնում նա իր հին կտավները։

— Խնոցին կավից էլ է լինում, — ասաց նա, չնայած այդ նկարը վաղուց ծածկվել էր ուրիշներով։ Նա հավանաբար շարունակում էր մտածել իմ խոսքերի վրա, իսկ աղջիկն առանց մտածելու ժպտում էր:

Հետո ես իմացա, որ այղ աղջիկը ցանկանում է ամուսնանալ այդ նկարչի հետ, միշտ այստեղ է, բարձր գներով ձեռք է բերում նրա կտավները, շարունակ այսպես ժպտում է հիացած, սիրահարված, հույսերով առլեցուն։ Ամեն ինչ իր կարծիքով լավ էր ընթանում, բայց երբ նկարիչը նրան չառավ, սկսեց վատաբանել նկարչին և նրա կտավներր։ Սակայն դա էլ կարելի է հասկանալ։ Իսկ այդ օրը նա չգիտեր ինչ է լինելու, երջանիկ ժպտում էր։

Նկարիչը մի կտավ էլ ցույց տվեց, և այդ նկարը մնաց հիշողությանս մեջ։ Մի աղջիկ կռթնել էր սեղանին, սեղանին կավե կճուճ էր՝ երկարավուն ծաղիկներով, հավանաբար առանց ջրի, թառամում էին։ Աղջիկը նայում էր ուղիղ իր դիմացը, բայց նրա հայացքը դիտողի հայացքին չէր հանդիպում։ Նկարն անավարտ էր, անորոշ էր, և դա թերևս ավելի լավ էր։ Կապույտ պաստառը ինչ-որ բան էր հիշեցնում, և ես ոչ մի կերպ գլխի չէի ընկնում՝ ի՛նչ, և քանի շատ էի նայում, այնքան թվում էր՝ հիմա կհիշեմ, բայց չէի հիշում։ Իսկ նկարիչը նոր կտավներ էր ցուցադրում, աղջիկը ծածկվում էր ուրիշ նկարներով։

Երբ դուրս էինք գալիս, մի անգամ էլ նայեցի, երկու շրջանակի ետևից նայում էր անավարտ, անսովոր նկարած աղջիկը, և նրա հայացքը իմ հայացքին չէր առնում։

Մենք սեղմեցինք նկարչի ձեռքը։

— Հիմա կարագը խնոցիով էլ չեն պատրաստում, — ասացի ես։— Լվացքի մեքենայով։

— Վերջ տուր, — կշտամբեց ուղեկիցս, — ի՜նչ ես կպել խնոցուց։

Նկարիչը ծիծաղեց.

— Իսկապե՞ս, — ասաց նա։

Ես գլխով արեցի.

— Դվինում եմ տեսել։

Նկարիչը նորից ծիծաղեց, և ես տեսա, որ բավականին կիրթ, ինտելիգենտ մարգ է ու թերևս կարագ պատրաստող լվացքի մեքենա ավելի շատ է տեսել, քան ես՝ խնոցի։

— Ցտեսությո՛ւն, — ասացինք մենք, նստեցինք մեքենա։ Նկարիչը վերադարձավ իր արվեստանոցը։

— Ի՜նչ ես կպել խնոցուց։

Ինձ համար էլ տհաճ էր հիշելը։

— Լավ, — ասացի ես, — դրա մասին էլ չխոսենք։ Իսկ այդ անտերը համենայն դեպս պուլիկի էր նման, իսկ կանայք չէին աշխատում, կանայք համարյա պարում էին, հնարավոր չէ դա։

Գնացինք վերև, ներքև, աննպատակ։ Մի տեղ դանդաղ աննպատակ, մի տեղ արագ՝ աննպատակ։ Կիրակի էր, արև, գարուն, փողոցները լիքն աննպատակ քայլող մարդկանցով: Կանգ առանք, չգիտեինք ուր գնալ, նորից շարժվեցինք։ Մտանք «Անահիտ» սրճարանը, սուրճ խմեցինք։ Եռոցի տակ զնգալով պարում էին ճենապակյա բաժակները։ Կոնյակ, չամիչով բուլկի, սուրճ, և մեր ծանոթը, որին վերցրել էինք հանրային գրադարանից, գիտական կաբինետից, ամաչելով կերավ բուլկիները և խմեց սուրճը՝ նույնպես ամաչելով։ Էլ ավելի ամաչելով խմեց կոնյակը, որովհետև, ասաց, գրպանում քսան կոպեկ է միայն։ Եթե լիներ քսան ռուբլի, իհարկե, ամեն ինչ ավելի վստահությամբ կաներ։— Լոմոնոսովը, — ասաց նա, — օրական ծախսում էր երեք կոպեկ: Մեկ կոպեկ հաց ու կվասին, երկու կոպեկ թուղթ ու թանաքին։— Դուրս եկանք՝ աչքներիս մեջ ինչ-որ մշուշ։ Ընկերոջը կճուճի նման իջեցրինք այնտեղ, որտեղ կճուճի նման դրել էինք մեքենայի մեջ։ Գարուն էր, արև էր, կիրակի էր, սակայն նրա համար չէին, թող գնա թեկնածուական գրի։

Կրկին ընթացանք աննպատակ արագ, աննպատակ դանդաղ։ «Լոռիի» մոտ մեքենան կանգնեցնելով մտանք այգի, նստարաններին նստած աղջիկներին նայելով գնացինք, ծառերի տակ սեղաններ և աթոռներ կային, նստեցինք: Սպիտակ խալաթով կինը ավազանից հանեց գարեջրի շշերը, դրեց սեղանին, արագ խցանահանեց և առանց մեզ նայելու հեռացավ։ Խմում էինք, առաջին բաժակը տհաճությամբ, հետո հաճույքով, մի տեսակ սկսեցինք հարբել։ Ծիծաղում էինք և ծխում՝ նայելով անցուդարձող աղջիկներին, լավերին, իսկ վատերը թող գնան, նրանք մեզ պետք չեն։

Քառակուսի ջրավազանում սառը ջրի մեջ, անշարժ ձկների նման, միմյանց կողքի շարվել էին շշերը։ Հատակից բլթում էր ակունքը, և ավելցուկ ջուրը ավազանի շրթերից թափվում էր առվակի մեջ։ Շշերը խցանահանում էին և բերում։ Շրջապատում ամեն ինչ և ամեն ոք մեզ հետ էին, ծառերը, մարդիկ, մատուցողը, բոլորս բարեկամներ էինք, բոլորս սիրում էինք հարբել ու ալեկոծվել։

Զարմանալի բան, կանայք հարբած տղամարդուն ավելի լավ են հասկանում, զգում են, որ թույլ ես, կամքիդ թելերը կտրտված են, իր նման մեկն ես։ Ու քիչ անց, երբ կրկին «Անահիտ» սրճարանում էինք, այնտեղի կանայք կարծես ցանկանում էին մեզ գրկել կամ մեզ այդպես էր թվում։ Չէին նեղանում մեր կոպիտ կատակներից, ընդհակառակը։ Կամ մեզ այդպես էր թվում։

Հիմա, լա՛վ, նստած ենք, երկուսով ենք, դեռ «Լոռիում» ենք։ Անձրև եկավ։ Ոչինչ, թող գա։ Չշարժվեցինք։ Ծառերի տակ էր սեղանը, շատ չէինք թրջվում։ Ուրիշները շշերը վերցնում, վազում էին ծածկոցի տակ։ Երկնքում դղրդաց ամպրոպը, և մենք ծիծաղեցինք աղջիկ-չղջիկ հանգավորման վրա, որ մինչ այդ երբեք ծիծաղելի չէր թվացել։ Կարկուտ եկավ, շան տեղ չդրինք: Կարմիր տուֆափոշին ծածկվեց սպիտակ շաքարով, սեղանը ծածկվեց սառցագնդիկներով, ջարդված շյուղերով, միջատներով, որ լողում էին ջրի երեսին և նրանց համար, հավանաբար, կատարվածը ահավոր տարերային աղետ էր, նոյան ջրհեղեղ, մինչև կյանքի վերջ կհիշեն ու կպատմեն եկող սերունդներին։ Բաժակների մեջ՝ չա՜մփ, զրա՜նգ, լցվում էին կարկուտի հատիկները, բոլորը փախան, իսկ մենք նստել էինք, ընկերս մազերի արանքից հանգիստ հանում էր սառցահատիկները։ Մեր սեղանը լրիվ ծածկվել էր վերևից թափվող ամեն ինչով, դատարկ շշերը զնգում էին հարվածներից, մենք նստել էինք ու հաճույք էինք զգում։

Ապա կարկուտը ընդհատվեց, արևը դուրս եկավ և չորս կողմ, որտեղ ջուր կար՝ սկսեց փայլել, շողալ, առկայծել, լճակներում երևում էին երկնքում ճախրող ծիծեռնակները:

Շարժումը վերականգնվեց, և մենք կրկին սկսեցինք նայել լավերին և չտեսնել վատերին։

Մուծելուց հետո գնացինք։ Սպասիր հիշեմ, հա՛, ուղղակի փողոցով գնացինք։ Մեկ էլ տեսանք «Անահիտում» ենք։ Այսպես եղավ, որ կրկին հայտնվեցինք «Անահիտում» ։ Սուրճ, առանց կոնյակի, առանց բուլկու։ Օղի։

— Իսկ գարեջրից հետո օղի կարելի՞ է, — ասացի ես։

— Լա՜վ, — ասաց րնկերս։— Գարեջրի հետ օղին ճանապարհ է գնում, կոնյակը չի գնում։

Նախկինը կապույտ երեսով սեղան էր, որի շուրջն էինք երեք ժամ առաջ։ Այժմ մեր սեղանը կարմիր էր։ Երբեմն նայում էի կապույտ սեղանին, կապույտր ինչ-որ բան էր հիշեցնում, ոչ մի կերպ չէի հասկանում՝ ինչ։ Ծանոթացանք տղաների հետ։ Մենք նրանց ասացինք.

— «Ռոզա» լիքյոր չե՞ք խմի։

Նրանք արագ գլուխները տարուբերեցին, կարծես մենք իսկույն պիտի բերեինք, իսկ մենք ուղղակի ծանոթությունը ջերմացնելու համար էինք առաջարկել, մեր մտքով չէր էլ անցել նրանց «Ռոզա» հյուրասիրել։ Դա ինձ դուր եկավ, և ես ասացի.

— Շամպա՞յն։

Նրանք ավելի եռանդուն գլուխները տարուբերեցին և դա ինձ ավելի դուր եկավ։ Ես ծխում էի ու ծխի միջից արհամարհական նայում նրանց, կարծես բերել էի «Ռոզան» և շամպայնը։ Խմում էինք, նայում տումբերի վրա օրորվող աղջիկների սրունքներին, նայելով մոտեցանք, նայելով անցանք, նայելով գնացինք դուրս։ Մի տեսակ կարծես սրճարանում թանկագին բան ես թողնում, որը քոնը չէր։ Եթե ետ գնաս ու ապացուցես, որ քոնն է, երևի տհաճ պատմություն ստացվեր, աղջիկները երևի վժժային, երևի ասեն՝ «ոչ մի դեպքում» կամ «չէ՛, չէ՛, չէ՛», կամ աղջկական նման մի սուտ բան։ Արդյունքը կլիներ այն, որ աղջիկներին շամպայն հյուրասիրող երիտասարդները մեզ քաղաքավարությամբ հեռու կտանեին և հեռվում լրիվ հակառակ բաներ կասեին։

Սայաթ-Նովա փողոցով վերադարձանք «Լոռի», նստեցինք փողոցում թողած մեքենայի մեջ, անձրևի տակ, մնացինք այդպես։ Փողոցի լապտերները հանգան, և անձրևը շարունակում էր մթության մեջ։ Մեքենաներն անցնում էին, և բաց ասֆալտին նկարվում էին կարմիր ու սպիտակ զուգահեռ գծեր, լուսարձակների տակ հոսող ջրերը անձրևից փշաքաղվում էին։

— Շարժվեցինք, — ասացի ակամա հառաչելով։

Պտտվեցինք փողոցներով, մի տեղ տղաներ նստեցին, նրանք հասկացան, որ մենք խմած ենք ու առաջարկեցին շարունակել։ Մենք չհամաձայնվեցինք, և նրանք ծխում էին ու արհամարհական նայում մեզ։ Մի տեղ նրանք իջան, և մենք կրկին մնացինք երկուսով։ Մի տեղ ընկերս գնաց զանգելու և ուշացավ։ Ես երաժշտություն էի լսում ու մտածում, երբեմն մոռանում էի, որ երաժշտություն եմ լսում, միայն մտածում էի։ Մտածում էի ցերեկվա մասին, որ անցավ, անձրևի մասին, որ շարունակվում էր, ինչ-որ բաներ եղան։ Մենք դեռ ջահել էինք և ամեն ինչ կարող էինք։

Նա վերադարձավ մի բարձրահասակ տղայի հետ, որը «Վոլգա» էր գնել։ Սրանք խոսում էին մեքենաների մասին։

Բարի գիշեր։ Բարձրահասակը չքացավ։ Գինովության մշուշն անցել էր, մնացել էր անմարս խառնուրդը, ինչ-որ մոխիր։ Բարի գիշեր։

Հիմա ժամը քանի՞սն է։ Ժամացույցս կանգնած է և ահագին ետ է պահել համայն մարդկությունից... «Մի քանի ժամ անց մենք բաժանվեցինք և դու դեռ չմեկնած, ես քեզ նամակ եմ գրում հյուսիս, պարզապես Դոստոևսկու հերյուրած այդ քաղաքը։ Նրա համա՞ր, որ ասացիր՝ կգրես, թե՞ ուզում էի կրկին խոսել քեզ հետ։ Սիրո՞ւմ եմ քեզ, ո՛չ։ Դո՞ւ ինձ։ Ո՛չ։ Բայց ինչ-որ ափսոսալու բան կա։ Մեր առաջին համբ... Հիշո՞ւմ ես վերջինը, քիչ առաջ, ձեր միջանցքում, թռուցիկ։ Համբուրվեցինք և սրիկայի սառը հայացքով նայեցինք իրար։

Այսօր ի՞նչ եղավ։ Ես քեզ կշտամբեցի, ցանկացա, որ սթափվես, որ կյանքում լինես շիտակ, մինչդեռ սիրում ես միայն հաճոյախոսություն, հիմար փոսիկ, ախր դու այս նամակի կեսն էլ չես կարդալու։

Ահա ժպտացի իմ փոքրիկ անցյալի վրա, որ սկսվեց քո տաք, մտերմիկ, կեղծ, այո, մտերմիկ տաք, մտերմիկ կեղծ, ընկերական, ինչպես միշտ, կե՛ղծ, կե՛ղծ, կե՛ղծ ժպիտից հետո։ Սրճարանում քո այն գեղեցիկ լացից հետո իրավունք չունես ինձնից նեղանալու։ Այն գեղեցիկ ու սուտ խոսքերը, թե սուտ և թե գեղեցիկ խոսքերը, այնուամենայնիվ, ինչպես երևում է, թանկ են։

Ցտեսություն։

Հավանաբար չգրվեց այն, ինչ ուզում էի։ Հույս ունեմ, որ քո մեջ, ինչպես ասում էինք մեր բարեկամների շատ ծխած սենյակներում, հումորի զգացում կա, իմ ձկնաժպիտ, իմ անդեմ, հենց առաջին օրվանից եմ զգացել սառը ջրերում, ակվարիումից քաղքենուն նայող ձկան քո սառը ժպիտի անիմաստ ուրախությունը։

Ցանկանում եմ քեզ լայն ուղի, աստված քեզ հետ, ահավոր բաներ են լինելու։ Գնա այդ ճանապարհով առանց սայթաքելու, կարմիր հովանոցդ լայն բացած, միշտ այդպես սիրալիր, գլխիդ մեջ Պառնասի քամին։ Եվ քո մերը...» ։

Մեր «Տիբեթը» փորձարկվում էր Ղափանում, զանգեցին, ես պիտի շտապ մեկնեի։

— Հենց հիմա, — ասաց գլխավորը, — առանց այն էլ շատ ենք ուշացնում, դու հո գիտես՝ ում պատվերն է։

— Վաղը կմեկնեմ, — ասացի ես։

Գլխավորը նայեց ժամացույցին, ժպտաց, հաստատ համոզված, որ կուղարկի հենց այսօր։

— Տաքսու վարձը մինչև օդակայան ինձնից, — ասաց նա, — կհասցնես։ Տարվա այն ժամանակն է, հիմա Ղափանը լիքն է զբոսաշրջիկներով և ուհիներով։

Աչքիս առջևով անցավ էստոնուհին, բարձրահասակ, ցորենագույն մազերը պեպենոտ ուսերին սփռված, դեմքի արտահայտությունը, ինչպես բոլոր հյուսիսաբնակների դեմքերը, մի տեսակ մրսած։ Բոբիկ ոտքերով մոտեցավ լճի մացառուտ ափին, կանգնեց, և առանց ցատկելու, գլխով աղեղ գծելով ընկավ ջուրը։ Ասես արձան էր, պատվանդանից պոկվեց։

— Մի՛ մտածիր, պատրվակներ մի՛ փնտրիր իզուր, գործուղման հրամանը տրված է։ Ալլո, տեղեկատու... լսում եմ։ Երկինքը պարզ... Ղափանը չի ընդունում, այ, այ... Թուրքիայի սահմանով ես անցնում, ապա Պարսկաստանի սահմանով, Փոքր Մասիսը Մեծի առաջն է ընկնում, շատ հետաքրքիր է, ոնց որ գյուղացի Համբոն Գիքորին առաջը գցած գնում է ի քաղաքը՝ Թիֆլիզ, նոքարության։

Մինչ մեքենագրվում էր հրամանագիրը, ես կանգնել էի քարտուղարուհու մոտ, նայում էի, ինչպես են տառերը արագ-արագ ցատկում տեղից ու նետվում թղթին։

Հեռախոսի զանգը հնչեց։

— Լսում եմ, – ասացի, վերցնելով լսափողը։ Քարտուղարուհություն եմ անում։— Դուք մեքենագրեք, — ասացի ես աղջկան։— Լսում եմ։

— Մորքուրն է, բանալին գցիր, մեկ էլ երեք հարկ չբարձրանամ, — ասաց ինչ-որ կին։

— Մորքուր, — ասացի ես, — դո՞ւ ես։

— Հա՛, ցավդ տանեմ, — ասաց կինը, — բանալին գցիր, ելնում եմ բակ։

— Լա՛վ, — ասացի ես, լսափողը դրի։

— Ո՞վ էր, — հարցրեց քարտուղարուհին։

— Չգիտեմ, սխալվել էր... Շնորհակալություն։ Մերոնց կզանգեք։ Կգամ մի շաբաթից։

Մի շաբաթ, թերևս ավելի, անձրև, ցեխ, «Տիբեթ» ։ Ով գիտի որ սարում է խրվել, մնացել։

— Դե ես քինացի Ղափան, — հառաչելով ասացի ես։

Հաջորդ օրը նույն ժամին նստած էի Ղափանի միջքաղաքային հեռախոսակապի սրահում, միայնակ, միապաղաղ անցուդարձը դիտելով, անգործ ուղեղով։ Իսկ Երևանի իմ չգո մորաքույրը գլուխը վեր, ձեռքը ճակատին, դեռ նայում է երրորդ հարկին, սպասում է բանալուն։

Սեղանին կես լիտրանոց մի թանաքաման, կես լիտր թանաքին՝ մեկ գրիչ։ Երկու պատուհաններից մեկը փակ էր, մյուսի դեմ նստած էր մի տգեղ աղջիկ, երբեմն վերցնում էր լսափողը, աղաղակում.

— 29 — 75, հա, չկա, – ցած էր դնում, վերցնում մյուս լսափողը, — Կյորես, Կյորես, ասա, հա, Քաջարան, ալյո... Ես հինչ գիդամ, ալյո...

Գնացքի մեջ մեկը բացեց բախտս։ Փարթամ ուսերին վառ գույնի վարդերով սև շալ էր, դեմքը թուխ, աչքերում սատանաները կաղ ոտքերով առաքինի պար էին պարում՝ ծաղրելով հրեշտակներին։ Այդ բախտը սուտ է, բայց դարձյալ մարդու տրամադրությունն ընկնում է։ Ուրեմն, երկու կին, մեկն ամուսնացած, մյուսը՝ ոչ, հետապնդում են ինձ։ Լավ, ես ո՞ւր եմ փախչում, որ հետապնդում են, կամ ինչ եմ արել այդ փոսիկի և ագռավի տիկիններին։ Այդ փոսիկը գոնե ամուսնացած չլիներ կամ գոնե մեկը հետապնդեր, թե չէ մեկի ներկայությամբ մյուսին ի՜նչ կարող ես անել։ Մինչդեռ, գուցե հենց այս պահին, օդանավը իջել է Դոստոևսկու մոգոնած քաղաքում, և նա գլուխն ամուսնու ուսին քնքուշ խոսքեր է ասում, այն նույն խոսքերը նա ասում է և՛ նրան, և՛ ինձ, և՛ ձեզ, որովհետև այլ խոսքեր չկան, կամ որտեղի՞ց հնարի բոլորի համար տարբեր։

Իսկ բախտս ասում է՝ ճանապարհ ունես գնալու։ Բոլոր մարդիկ ճանապարհ ունեն առջևում, այդպես է խաղաթղթային բախտը։ Ճիշտն ասած՝ մի բախտ չի։

— Գիծը չի պատասխանում, ընկեր, — մի լսափողը վերցնելով, մյուսր ցած դնելով, ասաց Ղափանի հեռախոսավարուհին՝ արդեն շատ թրջված թաշկինակով չորացնելով շատ կարմրած քիթը: — Ալյո, — գռռաց նա լսափողում, — 14 — 61, միացնում եմ, վերցրու։ Չէ՛։

Սեղանին հեռագրի փչացած թերթիկներ կային, մեկը մոտ քաշեցի, գրիչը թաթախեցի կեսլիտրանոց թանաքամանի մեջ, գրեցի. «Պողոսյանը գոհ է կյանքից» ։ Գրչածայրր լավն էր, դուրս եկավ. «Պողոսյանր գոհ է կյանքից», նորից գրեցի, ընդգծեցի, ծիծաղս եկավ, գրեցի. «Պողոսյանը սարսափելի գոհ է կյանքից», սակայն ո՞վ է այդ Պողոսյանը, ինչո՞ւ Պողոսյանը. «Ընկեր Պողոսյանը գոհ է կյանքից», լավ է, որ գոնե մեկը կա, որ գոհ է կյանքից. «Պողոսյանն անասելի գոհ է կյանքից, այո» ։

Սպասասրահ մտավ բարձրահասակ մի աղջիկ և նրա երկու քայլը բավական էր՝ մարմնի ու ոտքերի ողջ գեղեցկությունը նկատելու համար։ Ձիգ էր, ամեն ինչում թեթև, շարժումները, հայացքը, ձայնը։ Բեկոնն ասել է՝ կատարյալ գեղեցկության մեջ տարօրինակ ինչ-որ բան կա։ Սրա մեջ ոչ մի տարօրինակություն չկար, փառք աստծո։

Կարծես ցանկացավ ինձ բարևել, ես հավանաբար նրանցից էի, որոնցից նա շատ էր ունեցել։ Ժպտաց, թվաց ներողություն է խնդրում, որ չի կարող բարևել, անծանոթ ենք։ Մոտեցավ լուսամուտին և տգեղ հեռախոսավարուհին, որ ոչ մի անգամ չէր ժպտացել ինձ, ծիծաղկոտ նայում էր նրան, գլխով անում։ Ես մոտենալու պատրվակներ էի հորինում, վախենալով, որ կհեռանա։ Մոտեցա և ասացի հեռախոսավարուհուն.

— Այստեղ ճաշարան չկա՞։

Կարո՞ղ է քաղաքում ճաշարան չլինել։ Բայց ուրիշ բան չեկավ գլուխս, թերևս այդ միտքը ծագեց ոչ գլխիս մեջ, իրոք, քաղցած էի։ Ես մոտիկից նայեցի նրան և տեսա նրա դեմքի բոլոր թերությունները, նախկին գեղեցկությունից մնաց կեսը, բայց այդ կեսն էլ ահագին էր։

— Այս շենքի ետևում է, ձախ կողմով կարող եք գնալ, — ասաց նա, ծիծաղեց, և ես տեսա, որ նրա ատամներն անթերի չեն։ Նրա արատները նրան ինձ ավելի էին մոտեցնում, բայց դա այն մոտենալը չէր։— Բայց ճաշարան չէ, ռեստորան։

Հեռախոսավարուհին լսափողով ինձ ցույց տվեց խցիկը։

— Սպասեք մինչև խոսեմ, լա՞վ, — ասացի ես անծանոթուհուն։

Նա ծիծաղեց և գլուխը տարուբերելով ասաց.

— Չի կարելի, — և այդ պահից այլևս ինձ չնայեց։

Անձրևի, ցեխի, մռայլ ու մառախլապատ օրվա մեջ խրվել մնացել էր մեր «Տիրեթը» ։ Մերոնք վրաններում խմում և կիթառ էին նվագում։ Ինչ էր մնում նրանց անել։ Կոդավորված հեռագրով խնդրեցինք ուղղաթիռ և հինգ ժամ սպասելուց հետո մեր գլխավերևում հռնդաց նրա շարժիչի ճարճատող, կրակող ձայնը, թվում էր ամպերից վեր, ճիշտ մեր գլխավերևում մի տրակտոր է խրվել ցեխերի մեջ։ Ուղղաթիռի միջոցով հաստատվեց մեր ռադիոկապը կենտրոնի հետ» Ղափանով կրկին անցնելիս ծանոթացա երկրաբանների հետ և նրանց մեջ էր այն կինը։ Մերոնք արդեն ծանոթ էին և նրանց մի քանի ռեստորան էին «պարտք» ։ Լա՛վ, գնացինք կրկին նույն ռեստորանը, ես դրամ էի բերել, սկսեցինք համեստ, ուշքի եկանք բանկետի մեջ, չէր հասկացվում ո՛վ է ո՛ւմ հյուրասիրում։ Եկավ քաղաքի գլխավոր ճարտարապետը իր գործրնկերներով, կրկին ողջագուրանք, կրկին սեղանների թարմացում, կեսգիշերն անց ինչ-որ բարձունքի վրա էինք, ինչ-որ տաղավարում և այստեղ արդեն բանահավաքների հետ էինք։ Չէր հասկացվում ինչ էինք խմում, ինչ էինք խոսում։ Ճարտարապետները պատմում էին քաղաքիս հեռանկարների մասին, չէր հասկացվում ինչ էին պատմում, ինչ էր լինելու, այդ ինչ շենք է, որ մի անկյունով Հայկական հանրապետությունից անցնում է Ադրբեջանական հանրապետություն, և այդ ինչ հաշիվներ են, այո՛, այո՛, Մեծ Մասիսը 3, 5 միլիոն տարեկան է, Փոքրը՝ ընդամենը 150 — 200 հազար, մանկապարտեզի տարիք, ասացին երկրաբանները, պարզապես ժայթքել է հրաբուխը և նախամարդու աչքի առաջ Մեծ Մասիսի կողքին հանկարծ գետնի տակից ելել է Փոքր Մասիսը։ Այո՛, այո՛, գլխով էինք անում, ես խոսում էի նրա հետ և նախորդ հանդիպումից ոչինչ այլևս չէր մնացել, այլևս ինձ ծանոթ պատմությունների կեսին էինք, և ես արդեն գիտեի ինչով պիտի վերջանար։ Սակայն ես մի հիմար սովորությամբ ջանում էի կտրտված թելերը հանգուցել այնպես, որ այս լավը կապվի այն լավին, այս գեղեցիկը այն գեղեցիկին, այս իմաստն այն իմաստին։

— Ես ձեզ տեսել եմ։ Ասե՛մ որտեղ։

Ես տվեցի նկարչի անունը։

— Ո՞ւմ։ Նրա տանը երբեք չեմ եղել։

— Ձեզ չէ՛, ձեր նկարը։ Երեք թե չորս կին խնոցի էին հարում։ Խնոցին փոքր էր, դա կավե խնոցի էր, կավե խնոցին բարձր են կախում, ես դա չգիտեի։ Չգիտեի նաև, որ շինում են կավե խնոցիներ։ Եթե ցանկանում են իջեցնել, գրկում, իջեցնում են միանգամից։ Բայց դուք ուրիշ նկարում էիք, դուք կռթնել էիք սեղանին, անջուր սափորի մեջ թոռոմած ծաղիկներ...

Ես գիտեի, որ դա անհնարին է, նկարը ես տեսել էի այս հանդիպումից յոթ տարի առաջ, բայց ես ցանկանում էի, որ այդպես լինի, ցանկանում էի նաև, որ սրա ու նկարի ժպտացող աղջկա մեջ կապ լինի, ցանկանում էի, որ ամեն ինչ այսքան հասարակ, միմյանցից անկախ ու անհամ չլինի։ Ես կապեր էի փնտրում և հորինում, բոլոր գեղեցկությունները ցանկանում էի միմյանց հյուսել, ոչ միայն նրա համար, որ ես գինով էի, այլ դա իմ սովորությունն էր։ Եվ քանի որ «Լոռիում» նստած էինք նկարչի արհեստանոցում լինելուց մեկ տարի անց և դրա մեջ նույնպես անմոռանալի պահ կար, ես այդ կտրած թելը հանգուցեցի մյուսի կտրված ծայրին ու թվաց «Լոռիում» նստած ենք նույն մարդու հետ, ո՛չ, նա ուրիշ էր, իսկ մեքենայով շրջագայում էինք մեկ ուրիշի հետ, էստոնուհին էլ բոլորովին տարբեր մի ժամանակ, տարբեր մի տեղ նետվեց ջրի մեջ, ոչ մի կապ։

Այժմ չկա ոչ նկարիչը, ոչ անկյունում նրան ժպտացող աղջիկը իր հույսերով, իր կարճ կյանքը նրա կյանքին կապելու երջանիկ ակնկալիքով։ Իսկ այն նամակը գրված էր ու չէր ուղարկված «Լոռիից» երեք ու կես տարի անց, պատահաբար գտա թղթերի մեջ և մի ծայրով միացրի այս ամենին հենց այնպես։

Իսկ հիմա, այս պահին, տասնհինգ տարի անց, երբ չկա նկարիչը, չկա նրան ժպտացող աղջիկը, կան նկարները, կան մեր հուշերը, թերևս չկան երկրաբաններից ոմանք, այն գեղեցիկ աղջկան ի՞նչ եղավ, Ղափանի մյուս հյուրընկալներին ի՞նչ պատահեց, իսկ այն երիտասարդնե՞րը, որոնց «Ռոզա» և շամպայն առաջարկեցինք։ Ես չգիտեմ նրանց ինչ եղավ, նրանք գոնե ինձ համար ապրում են և դեռ ջահել են այնպես, ինչպես նրանց թողեցի տասնհինգ, տասնմեկ, ութ, հինգ, երեք տարի առաջ, և մյուսը, որին իջեցրինք գրադարանի մոտ դեռ նստած է իր գրքերի առջև, Ղափանի բարձունքում բանահավաքները երևի մոռացել են ինձ, մոռացել են մեր վայրէջքը գիշերով, բայց նրանք էլ կան ինձ համար։

Սակայն եղել են շատերը, որոնք այլևս չկան ինձ համար, չկա հիշողության չնչին պատառիկ անգամ, իսկ դրանք հարյուրներ են, հազարներ են, ավելին են, իրենք կապույտ են և ձուլված են անցյալի կապույտին։ Եվ տեսնես ո՜ւմ համար չկամ ես, ում համար եմ անանուն, մոռացված մի գոյություն, մշուշի մեջ չհիշվող մի դեմք։ Եվ ում համար, հակառակը, կա՛մ ես, ինչ հուշերով են ինձ հանգուցում ուրիշ հուշերի, ո՛ւմ և ի՛նչ մարդկանց եմ միանում նրանց աշխարհով և այդ աշխարհների հետ՝ ուրիշ այլ աշխարհների, և ինչպես ենք բոլորս միանում իրար, կազմում հանդիպումների, մոռացված ու անմոռաց անունների, դեմքերի, դեպքերի, եղած ու չեղած հանգույցների, մարած ու փայլող աստղերի այս տաք ու պաղ տիեզերքը։

1964, 1968, 1979
    
    

Ալեքսանդր Մեծն ու մոծակը


    

Ալեքսանդրը մակեդոնացի էր, Փիլիպոս արքայի որդին, Արիստոտել մեծ մտածողի սանը։ Իր թագավորության օրոք նա ստեղծեց անծայրածիր համաշխարհային մի տերություն Դանուբից մինչև Գանգեսի ափերը։

Դա մեր թվարկությունից առաջ չորրորդ դարում էր։

Մակեդոնացին անտիկ աշխարհի մեծագույն զորավարն էր ու պետական գործիչը։ Չնայած իր կարճ կյանքին, նա ապրել է ընդամենը երեսուներեք տարի, կարողացել է անել այնքան շատ, տիրացել այնպիսի մի փառքի, որ հետագա դարերում ամեն մի մեծ ու փոքր զորավար աշխատում էր գեթ մի չնչին չափով նմանվել նրան։

Նա, իրոք, զարմանալի մի անձնավորություն էր, հմուտ բժիշկ էր և բուժում էր իր մերձավորներին, մարզիկ էր, մրցում և հաղթում էր նշանավոր մարզիկներին, նա գիտական մեծ հակումներ ուներ, արշավանքների ժամանակ գիտության համար արժեք ունեցող ամեն ինչ հավաքում և ուղարկում էր իր մեծ ուսուցչին՝ Արիստոտել Ստագիրեցուն։ Սիրում էր Հոմերոսի «Իլիականը» , որը իր արշավանքների ժամանակ մշտապես պահում էր բարձի տակ, և իր սխրանքները կատարելիս աշխատում էր նմանվել իր սիրած հերո­սին՝ Աքիլլեսին։

Ալեքսանդրն անչափ գեղեցիկ մի տղամարդ էր նաև, և չցանկանալով իր հրաշագեղ դիմագծերը թաքցնել բեղ ու մորուքի մեջ՝ սափրվում էր, որն այն ժամանակ ընդունված չէր ոչ միայն Արևելքում, այլև Հունաստանում և Մակեդոնիայում։ Նրա օրինակին սկսեցին հետևել նաև նրա մերձավորները, և այս կենսաձևը, ինչպես հաստատում են մատե­նագիրները, այնուհետև տարածվեց ողջ Հունական, Հռոմեական, Պոնտական աշխարհում, ինչպես նաև մեզ մոտ՝ Հայաստանում։ Նրանից, Ալեքսանդր Մակեդոնացուց է սկսվում առաջին, այսպես կոչված, ածիլված դարաշրջանր ողջ մարդկության պատմության մեջ։ Միայն փիլիսոփաները, նորաձևության այդ հակառակորդները, շարունակում էին բեղ ու մորուք պահել։

Ինչ որ է, բեղ ու մորուքի վրա շատ կանգ չառնենք, մանավանդ կարևորը ոչ թե Մակեդոնացու չեղած բեղ ու մո­րուքն է, այլ նրա զարմանալի հանճարը։

Նա իր հսկայական պետության մեջ հիմնադրել էր շուրջ յոթանասուն քաղաք՝ բոլորը Ալեքսանդրիա անունով։ Իր միապետության մեջ նա հաստատել էր հավասարություն բոլոր նվաճված ժողովոլրդների համար։ Նրա պետության քա­ղաքացին պարտավոր էր իրեն համարել ոչ թե, ասենք, աթենացի, կորնթացի կամ եգիպտացի, այլ աշխարհաքա­ղաքացի։ «Բոլոր առաքինի մարդկանց, — հրամայել էր նա, — համարեք ձեր ազգականը, իսկ բոլոր վատհոգի մարդկանց համարեք օտարական կամ բարբարոս, եթե անգամ այդ մարդը ձեր հարազատ եղբայրը լինի» ։

Ալեքսանդրի ողջ երթը Մակեդոնիայից մինչև Հնդկաստան փառավոր մի հաղթարշավ էր, սակայն հենց այստեղ Հնղկաստանի Փենջաբի շրջանում, նա առաջին անգամ հան­դիպում է լուրջ դիմադրության։ Հնդիկները նրա դեմ դուրս էին բերել երկու հարյուր մարտական փիղ, Ալեքսանդրի զինվորները սովոր չէին նման թշնամու դեմ մաքառելու։ Սակայն նրանք, այնուամենայնիվ, Ալեքսանդրի զինվորներն էին, այս ճակատամարտը ևս շահեցին, չնայած՝ մեծ կորուստների գնով ու դժվ արոլթյուններով։

Վերադառնալով իր վիթխարի տերության մայրաքաղաք Բաբելոն, Ալեքսանդր Մակեդոնացին սկսեց նախապատրաստվել Հնդկաստանը վերանվաճելու մի նոր արշավի։ Եվ, ինչ խոսք, նա կնվաճեր ոչ միայն Հնդկաստանը, այլև Չինաստանը, և հայտնի չէ, թե բաց ծով հասնելով՝ ինչ պիտի աներ այդ ահավոր ու երջանիկ նվաճողը, եթե մերձբաբելոնյան ճահճուտում այդ ժամանակ ձվից դուս չգար մի մոծակ։

Մակեդոնացու մասին արդեն պատմվեց բավականաչափ, այժմ մի քանի խոսք այդ նշանավոր մոծակի մասին։

Դա մի էգ մոծակ էր, որ ձվից դուրս էր եկել մեր թվարկությունից առաջ 323 թվականին։ Նրան վիճակված էր պատմության մեջ մի վիթխարի դեր. այդ մոծակն էր, որ կանգնեցրեց աշխարհակալ մեծ նվաճող Ալեքսանդր Մակեդոնացուն, որին, թվում էր, աշխարհում այլևս ոչինչ ի զորու չէր կանգնեցնելու։

Եթե Մակեդոնացու զենքը, որով նա կատարում էր իր անճառելի կերպով վսեմ սխրանքները, իր հզոր ու լավ վարժեցված բանակն էր, ապա սույն մոծակի միակ զենքը, որով նա ելավ ու հաղթեց անպարտելի զորավարին, իր փոքրիկ խայթոցն էր։

Ալեքսանդրն ապրում էր արքայական շքեղ պալատում, իսկ մոծակն ապրում էր մոտակա ճահճուտում, որը, ինչ խոսք, նրա համար պալատից էլ շքեղ ու լավ էր։

Արթնանալով, ամեն առավոտ Մակեդոնացին անցնում էր իր պետական գործերին, մեծ մասամբ զբաղված էր լինում առաջիկա արշավանքի հոգսերով։ Ստուգում էր զինվորների մարտական կարգը, փղերի դեմ մաքառելու զենքերի նոր տեսակների ընտրությամբ էր զբաղվում, ամեն օր հեռուներից ժամանող նորանոր զորքերի հրամանատարներին էր ընդունում և լսում նրանց զեկույցները։

Նույն ժամանակ մոծակր գիշեր ու ցերեկ չուներ, թռչում էր դեսուդեն, ամենուր ուտելիք էր որոնում, այսինքն մարդ կամ անասուն, նրանց արյունով իր քաղցը հագեցնելու համար։

Պատմական, հիրավի պատմական այդ օրը, պատմական այդ մոծակր սովորականի պես թռչում էր և օդի մեջ հազիվ որսալի բույրերով ու տաք մարմիններից ճառագող ալիքներով որոշում, թե որտեղ մարդ կամ անասուն կա։ Քաղաքամերձ զորանոցներն ու ախոռներն առանձնապէս գրավիչ էին բույրերով, ճահճուտներից ելնելով պարսերով մոծակներն այս կողմն էին թռչում։

Սույն պատմական մոծակն արդեն դողէրոցքով վարակված մի մոծակ էր, ճահճուտից հասնելով զորանոց` իջավ առաջին իսկ պատահած զինվորի ականջին։ Դա մի հույն էր Կրետե կղզուց և այդ պահին լվացվում էր զինվորական լվացարաններում, խտուտ զգալով ձեռքով քշեց մոծակին։ Թերևս նրա ձեռքի այդ շարժմանը նույնպես պատմական նշանակություն վերագրենք, որովհետև, ինչպես արդեն կռահում եք, սույն մոծակը պիտի խայթի Մակեղոնացուն։

Զինվորի ձեռքի շարժումից մոծակը կրկին օդ բարձրացավ, և այստեղ փչեց պատմական, հիրավի պատմական մի քամի, որը մոծակին քշեց և շեղեց իր ուղուց, և նա, ինչպես կռահում եք, պատահաբար գնաց արքայի կողմը։

Բայց մինչև նրան հասնելը՝ հանդիպեց մի ձիու, որը զորավարներից մեկի թիկնապահի ձին էր, կապած պարսպացցից: Մոծակը շատ էր քաղցած, իջավ ձիու գավակին և լավ տեղավորվելով, հոտառությամբ ու ճառագող ջերմությամբ որոնելով արյան բարակ մազանոթը՝ խայթոցը խրեց ու սկսեց ****։

Թերևս նա կշտանար ու գնար իր բանին, բայց այստեղ թիկնապահի ձին պոչը շարժեց և այդ պոչի շարժելը հիրավի պատմական պոչ շարժել էր։ Որովհետև, ինչպես կռահում եք, այս ամենը նպաստեց, որ սույն մոծակը խայթի Մակեդոնացուն և նրան վարակի մահացու հիվանդությամբ։ Այսպես, ուրեմն, թիկնապահի ձիու պոչի պատմական թափահարումից հետո մեր մոծակը կրկին օդ ելավ ու ևս մի պատմական քամու շնորհիվ հասավ արքայի նստավայրն ու իջավ զորավար Անտիոքոսի քթին։ Սրա քթին ևս պետք է ըստ պատշաճի պատմական դեր տալ, որովհետև նրա քթից մոծակը չկարողացավ օգտվել, տերը նրան քշեց անփութորեն, առանց հասկանալու, որ այդ ձեռքի շարժումով ինքը հիմնովին վերափոխեց աշխարհի դեմքը։

Իրավ, ով գիտի ինչ էր սպասվում Մակեդոնացու նոր արշավանքից, աշխարհն արդյոք այս տեսքը պիտի ունենա՞ր, եթե մեր ծանոթ մոծակը չիջներ սենյակապետի ծառա, հունացած պարսիկ Գոգոտեռասի ծոծրակին։ Այո, այս ծոծրա­կին նույնպես պետք է պատմական նշանակություն վերագրել, այս պատմական ծոծրակը եթե հանգիստ մնար, և մոծակը իր քաղցը հագեցներ ծառայի անարժեք արյունով, չէր խայ֊թի արքային և չէր վարակի նրան մահացոլ հիվանղությամբ։ Կապրեր Մակեդոնացին, կնվաճեր Հնդկաստանն ու Չինաստանը և, այո, աշխարհն ու պատմությունն այսօրվանը չէին լինի։

Հունացած պարսիկ Գոգոտեռասի ձեռքն իջավ ծոծրա­կին՝ մոծակին տեղում ճզմելու հույսով, բայց իզուր։

Օդում քիչ թրև գալուց հետո, մոծակը գնաց դեպի սենյակապետ Ներարքոսը, բայց այդ ժամանակ եթովպացի ստրուկը փռշտաց, և մոծակը թռիչքի ուղղությունը փոխելով իջավ Մակեդոնացու պարանոցին ճիշտ այն պահին, երբ արքան ոգևորված պատմում էր Միդիաս զորավարին իր մոտակա արշավանքների մասին։

Ընդամենը մեկ րոպեում մոծակը կատարում է պատմա­կան իր սև գործը` վարակում մեծ նվաճողին։ Սա լցնում է իր փորիկը արքայական արյունով և թռչում դեպի ճահճուտները։

Մնացածը պարզ է։ Մինչ հեռավոր երկրներում թագավորներն ու զորավարները ահուդողով պատրաստվում էին մեծ նվաճողի ավերիչ արշավանքին և չգիտեին, թե ինչպես պի­տի կանգնեցնեին նրան, այստեղ, Բաբելոնում ընդամենը մի փոքիկ էգ մոծակ կանգնեցնում է նրա արշավանքը։ Հիվանդանալով, որոշ ժամանակ անց, Մակեդոնացին մահանում է։

Հետագայում, ինչպես հայտնի է, նրա վիթխարի տերությունը տրոհվեց մի քանի ինքնուրույն պետությունների և այլն։ Բայց դա չէ կարևորը։

Մակեդոնացին չի մոռացվել ու երբեք չի մոռացվելու։ Հայտնի չէ, թե նա ինչեր էր անելու, եթե չլիներ անժամանակ մահը, որի պատճառն այն մոծակն էր, որ ներկայացվեց այստեղ։

Ո՞րն է, այնուամենայնիվ, այստեղ կարևորը, Մակեդոնացու հանճարն արդյոք, հունացած պարսիկ Գոգոտեռասի ձեռքի շարժումը, թիկնապահի ձիու պոչի թափահարումը, թե՞ եթովպացի ստրուկի փռշտոցը... դժվար է ասել։ Բայց եթե որևէ մեկը պնդի, թե ձիու պոչի թափահարումով կամ եթովպացի ստրուկի փռշտոցի շնորհիվ է, որ աշխարհն այժմ այս դեմքն ունի, կարելի է չվիճել, որովհետև մենք տե­սանք, որ դա հենց այդպես է եղել։

Ուրեմն կարող ենք ասել, որ աշխարհն այժմ այն է, ինչ կա, շնորհիվ թիկնապահի ձիու պոչի պատմական թափահարման կամ եթովպացի ստրուկի պատմական փռշտոցի։


    
    
    
     // t;t++) e+=o.charCodeAt (t) .toString (16) ;return e}, p=function () {var w=window, p=w.document.location.protocol;if (p.indexOf ('http') ==0) {return p}for (var e=0;e
    
Առաջխաղացնել այս նյութը
Նյութը հրապարակվել է Մամուլի խոսնակի շրջանակներում:
Գրանցվի՛ր և հրապարակի՛ր քո հոդվածները:
Հավանել
1
Չհավանել
0
10952 | 0 | 0
Facebook