Խնդրում ենք սպասել...

Հոդվածներ

Մկրտիչ Արմեն. Պատվիրեցին հանձնել ձեզ (1)

14:18, ուրբաթ, 15 մայիսի, 2015 թ.
Մկրտիչ Արմեն. Պատվիրեցին հանձնել ձեզ (1)
    
    

Ժողովածուն ընդգրկում է հեղինակի 28 պատմվածքների շարքը՝ գրված անհատի պաշտամունքի տարիների կյանքից, երբ սովետական մարդիկ, չնայած նրանց նկատմամբ կատարված կամայականություններին, շարունակում էին մնալ իրենց համոզմունքների մեջ անսասան և հավատով լի դեպի արդարության վերջնական հաղթանակը։

Ժողովածուի մեջ զետեղված է նաև «Ժիրայր Գլենց» վեպի առաջին մասը, որտեղ պատկերված է սովետական հասարակություն վերադարձած մարդը, որը նորից գտնում է իր արժանի տեղը կոմունիզմ կառուցողների շարքերում։ Վեպն ամբողջությամբ լույս կտեսնի առանձին։

Սիրելի խորհրդային քաղաքացիներ, իմ հայրենակիցներ։ Այս գիրքը ՊԱՏվԻՐԵՑԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼ ՁԵԶ ձեր հայրերը, եղբայրները և զավակները, որոնց հետ ես հանդիպեցի 1937 թվականին ․ դրանից հետո ութ տարի շարունակ, ճամբարներում, ինքս էլ լինելով նրանց պես մի կալանավոր։

Եթե ուրիշ շատ և շատ կալանավորներ իրենց ժամկետն անցկացնում էին միայն մի տեղում կամ ընդամենը մի քանի անգամ տեղից տեղ փոխադրվելով, ապա պատահականությունն այնպես էր կամեցել, որ ես թափառեի ճամբարից ճամբար՝ ութ տարում ավելի քան վաթսուն անգամ․․․ Ես թափառում էի ճամբարից ճամբար և ամենուր ինձ մոտենում էին մարդիկ, պատվիրում գրել իրենց մասին, գրել ճշմարտությունը, միայն ճշմարտությունը, այն, որ ես տեսա ութ տարի շարունակ, երբ գնչուի պես թափառեցի վաթսուն ճամբարներով, ծառ կտրեցի վաթսուն անտառներում և գերաններ լուղարկեցի վաթսուն գետերով։ Եվ ոչ մի վայրկյան վար չնետեցի հավատի բարձր պահած ջահը՝ եղևնու խեժով պատած իմ ձեռքերից։ Ես վերադարձա և գրեցի այս գիրքը, որ ՊԱՏՎԻՐԵՑԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼ ՁԵԶ։


    
     Հին տարվա գիշերը

    
    

Իվան Ագատովի համար երջանկության պես մի բան էր, որ նա իր գոյությունը քարշ էր տալիս ոչ թե մի ուրիշ ճամբարում, այլ հենց այդ։

Դա մեկն էր այն սակավաթիվ ճամբարներից, որտեղ բրիգադներն աշխատանքի էին գնում առանց պահակների հսկողության։

Ոչ, ոչ, այդտեղ չկար ոչ հանցավոր անպատասխանատվություն ճամբարի պետերի կողմից եւ ոչ էլ, մանավանդ, վստահություն դեպի կալանավորները։ Պարզապես, ելնելով տեղական պայմաններից, պահակների ուղեկցումը փոխարինել էին ճամբարին ենթակա տարածության շրջափակումով։

Դահուկներ հագած մի քանի պահակներ ամբողջ օրը հսկայական շրջանցումներ էին կատարում այն տարածության շուրջը, որի վրա աշխատում էին կալանավորները։ Տարածության սահմանները կազմում էին նրանց դահուկների հետքերը։ Այդ հետքերից ներս՝ գնա ուր որ ուզում ես։ Բայց եթե քո ոտնահետքերն անցնեն դահուկների հետքերի վրայով թեկուզ մի մետր՝ դու փախուստ ես կատարել կամ, լավագույն դեպքում՝ փախուստի փորձ։

Իվան Ագատովը, բնիկ մոսկվացի, ինտելիգենտ, այժմ ծառ կտրող էր։ Նա հաշվել էր․— որպեսզի քավի իր չգործած հանցանքը, նա իր ժամկետի ութ տարիներում պետք է կտրի յոթանասունհինգ հազար ծառ՝ հաշված օրական երեսուն ծառ եւ դուրս եկած նախնական կալանքի չորս ամիսները, ինչպես եւ հազվադեպ հանգստի օրերը եւ հնարավոր հիվանդությունների օրերը։

Առայժմ նա կտրել էր հազիվ հազար հինգ հարյուր ծառ, թեեւ իր ն որ արհեստով զբաղվում էր համարյա արդեն մի տարի… Բայց այդ մի տարուց երկու ամիսը նա պառկել էր ռեւմատիզմով եւ ընդհանուր հաշվով մի ամսից ավելի նստել էր մեկուսարաններում։ Ավելի ճիշտ՝ ոչ թե նստել էր, այլ պառկել, որովհետեւ ցերեկները նրան հանում էին աշխատանքի, իսկ գիշերները, որպես չարանենգ սաբոտաժ անողի, տանում էին մեկուսարան՝ քնելու։

Այժմ այդ ծանր օրերը մնացել էին ետեւում։ Ճամբարի պետը ձեռք էր թափ տվել նրա վրա։ Ոչ ներել էր, ոչ պատժել, այլ, համոզվելով, որ նա սաբոտաժ չի անում եկ իրոք, հիվանդ է ռեւմատիզմով, թողել էր, որ աշխատի՝ ինչպես կարող է։

Մի՞թե նա կկարողանար քայլել բրիգադի հետ, նույն արագ քայլերով, եթե նրանք աշխատանքի գնային պահակի հսկողությամբ։ Իսկ այժմ, երբ պահակ չկար, բրիգադը, իհարկե, դարձյալ քայլում էր արագ, որպեսզի շուտ հասներ տեղ եւ կատարեր իր նորման, բայց Իվան Ագատովը հնարավորություն ուներ մնալու եւ քայլելու այնպես, ինչպես կարող էր։ Իսկ նա կարող էր շատ դանդաղ։

Գնալ հարկավոր էր տասը կիլոմետր։ Եվ, իհարկե, վերադառնալ նույնպես այդքան։ Իսկ աշխատել՝ տասը ժամ։

Սկզբում Իվան Ագատովը չէր հասկանում, թե ինչի համար են ծառակտրումը կատարում այդքան հեռու, երբ շուրջն ամեն տեղ անտառ էր եւ անտառ, եւ ուրիշ ոչինչ։ Բայց հետո հասկացավ։ Գետը, որով գարնանը պետք է կատարվեր կտրված ծառերի լուղարկումը, գտնվում էր տասը կիլոմետրի վրա։ Այդքան ձիեր չկային, որ դեպի գետ կրեին հառվում տապալված ծառերը։ Բայց այդքան մարդիկ կային, որ օրական անցնելով քսան կիլոմետր ճանապարհ, ծառակտրումը կատարեին գետի մոտակայքում…

Այդ տարի ձմեռը շատ դաժան էր։ Դաժան, բայց գեղեցիկ։ Երբ բրիգադը դուրս էր գալիս ճամբարի դարպասից, Իվան Ագատովն անկարող էր լինում զսպել իր հիացմունքը։ Անտառը՝ լուռ, անշարժ, վաղ լուսաբացի մեջ կանգնել էր ճամբարի շուրջը։ Ծառերը վերեւից սպիտակ էին, իսկ տակի կողմից՝ կանաչ։ Ինչ֊որ մութ եւ անծայր դահլիճ, անթիվ սյուներով զարդարված, ամեն կողմից շրջապատել էր փոքրիկ ճամբարի խուլ եւ բարֆր պատնեշը։ Պատնեշի եւ անտառի միջեւ մնացել էր արձակ տարածության մի լայն շերտ, որը նման էր շրջանաձեւ պողոտայի։

Ոչ ոք չէր հիանում անտառով։ Հիանում էր միայն Իվան Ագատովը։ Նա նկարիչ էր։ Հենց նկարչության համար էլ կալանավորել էին նրան։ Մի խիստ աչալուրջ այցելու, ցուցահանդեսում կախած նրա նկարի վրա, ճանապարհի եզրին կանգնած խոտի դեզի մեջ, նկատել էր Հիտլերի գլուխը։ Իսկ թե ինչու միայն գլուխը եւ ինչու խոտի դեզի մեջ՝ ոչ ոք հարց չէր տվել ոչ իրեն եւ ոչ էլ նրան։ Կալանավորել էին եւ դատապարտել…

Մի րոպե հետո, երբ Իվան Ագատովն սթափվում էր, նա այլեւս չէր տեսնում իր բրիգադը։ Շտապում էր ինքը եւս գնալ։ Ոչ ոք նրան չէր շտապեցնում։ Բոլորը գիտեին, թե ով էր նա։ Ոչ, ոչ, գիտեին ոչ թե նրա նկարիչ, այլ «տեղ հասնող» լինելը։

«Տեղ հասնող» ՝ դա կալանավորների ամենատարածված տեսակն էր։ Իսկ թե ինչ սարսափելի «տեղի» մասին էր խոսքը՝ ավելորդ է բացատրել։

Եվ ահա, բոլորը տեսնում էին, որ Իվան Ագատովն արդեն «տեղ հասնելու վրա էր» եւ թողնում էին, որ ինքնին «հասներ» ։

Կտրելով շրջանաձեւ պողոտան, նա մտնում էր սովորական ճանապարհը եւ, օրորվելով իր ռեւմատիկ ոտքերի վրա, սկսում անցնել իր տասը կիլոմետրը։

Քայլում էր՝ կացինը գոտկի ետեւը խրած, սղոցն ուսին, ոտից գլուխ սեւ հագուստներով, ինչպես սեւ ձնամարդ։ Եթե հանեիր նրա վրայից բամբակե աստառով հաստ գլխարկը՝ ծնոտի տակ կապով ամրացված, հանեիր բամբակած բուշլատն ու շալվարը, մեծ կեղեւատրեխները, տակը կմնար մի վտիտ ինտելիգենտ, նուրբ ու փուխր կազմվածքով մի երիտասարդ նկարիչ։ Բայց ի՞նչպես հանեիր, երբ շուրջը երեսունութ աստիճան սառնամանիք էր եւ պողպատի նման սառած ձյուն։ Եվ ինչո՞ւ հանեիր, երբ նա այլեւս նկարիչ չէր, այլ կալանավոր։

Նա անչափ սիրում էր իր Մոսկվան։ Ու թեեւ գիտեր դրա ամեն մի փողոցը, ամեն մի անկյունը, բայց այժմ, անցնելով իր անվերջանալի ճանապարհը, նա տեղ֊տեղ ունենում էր այն պատրանքը, թե անցնում էր իր հարազատ քաղաքի վայրերով։ Ճանապարհի մի հատվածն անչափ նման էր «Սոկոլնիկի» զբոսավայրի ծառուղիներից մեկին։ Այ, հիմա ձախ կողմում կերեւա ամառային կաֆեն՝ արդեն փակ, իսկ դրա դիմաց, աջ կողմում, սահադաշտը՝ բազմաթիվ տղաներով ու աղջիկներով…

Բայց անտառը նման է զառանցանքի։ Լսում ես մի քանի կապակցված խոսքեր, եւ ապա նորից վերսկսվում է անհասկանալի խառնիփնթորությունը։ Ճանապարհի ծանոթ հատվածը նրան բերում էր ոչ թե «Սոկոլնիկիի» այնքան ծանոթ անկյունը, այլ՝ Կարելիայի տայգան… Նա սթափվում էր։

Ապա նորից նույնը։ Գորկու անվան պարկը չէ՞ սա… Իսկ ո՞րտեղ է ուրեմն գետը… Գետը չկա։ Պարկը նույնպես չկա։ Ոչինչ չկա։ Կա միայն տայգան՝ հազար ու մի քանի հարյուր կիլոմետր Մոսկվայից հեռու…

Անտառի բացարձակ լռության մեջ հանկարծ լսվում էր փայտփորիկի թխթխկոցը։ Գրքերով պատկերացնելիս նա պետք է այսպես թակեր․— թը՛կ… թը՛կ… թը՛կ… Իսկ իրականում կարծես աշխատելիս լիներ փայտից շինված կարի մեքենա։ Փայտփորիկն շտապում էր։ Իվան Ագատովը՝ նույնպես։ Բայց յուրաքանչյուրը շտապում էր իր ուժերի ներածին համեմատ…

Երկո՞ւ ժամի ուշացումով, թե ավելի, Իվան Ագատովը հասնում էր աշխատանքի վայրը։ Թե այսօր որտեղ էր այդ վայրը՝ նա որոշում էր կացինների հարվածների կամ ծառերի ընկնելու հնչյուններից։ Բրիգադի մյուս անդամներն արդեն տապալած, ճյուղերը կտրատած եւ մշակած էին լինում բազմաթիվ ու բազմաթիվ ծառեր։ Այդ վայրից դպեի ճանապարհը հարթված էին լինում «բեղեր», այսինքն՝ ձյունը տակնուվրա արած շավիղներ, որոնցով, ձիերի ետեւից կապած, դուրս էին հանում գերանները։ Ճանապարհի վրայից արդեն, սահնակները բարձում էին գերանները եւ տանում֊հասցնում էին ինչ֊որ մոտիկ տեղում թաքնված գետի ափը։

Բրիգադիրն Իվան Ագատովին հատկացնում էր մի չնչին անտառամաս, եւ նկարիչը, վար իջեցնելով կացինն ու սղոցը, սկսում էր կտրել հազար եւ հինգհարյուրմեկերորդ ծառի՝ ի փառս այն խիստ աչալուրջ այցելուի, որը նրա նկարած խոտի դեզի մեջ նկատել էր Հիտլերի գլուխը՝ թեկուզեւ առանց ոտքերի…

Երեկոյան կողմ բրիգադիրը չէր էլ հաշվում Իվան Ագատովի աշխատանքը։ Սկզբից հայտնի էր, թե որքան էր լինելու։ Ուստի եւ, հենց որ աշխատանքն ավարտվում էր, եւ բրիգադն անդամներն սկսում էին հերթով հանձնել իրենց կտրած ծառերը, Իվան Ագատովը չէր սպասում, այլ իսկույն ճանապարհ էր ընկնում դեպի ճամբար։

Քիչ հետո նրա ետեւից հասնում էին ձիապանները՝ ձիերի վրա նստած, եւ անցնում։ Արա սկսում էին անցնել հետիոտն կալանավորները։ Քանի դեռ չէին անցել բոլորը, Իվան Ագատովն իր ետեւում զգում էր մնացյալների գոյությունը եւ դա հաճելի էր նրա համար, կարծես ջերմացնում էր նրա թիկունքը։ Ապա անցնում էին վերջինները։ Դեռ որոշ ժամանակ նկարիչն սպասում էր, ապա հասկանում, որ այնտեղ այլեւս ոչ ոք չկա։ Այդ ժամանակ սառչում էր նրա թիկունքը, դատարկությունը սեղմում էր նրա հոգին…

Շա՞տ էր մնացել, որ նա հասներ ճամբար՝ չէր կարողանում ասել երբեք։ Նա չէր կարողանում հիշել ճանապարհի մանրամասնությունները եւ դրանց հեռավորությունն իրարից կամ ճամբարից։ Ասենք՝ մթության մեջ չէր էլ երեւում ոչինչ։ Միայն երբ ծառերի արանքից երեւում էր ճամբարի առջեւի միակ լապտերի լույսը, նա հասկանում էր, որ շուտով, մեկ֊մեկուկես կիլոմետր հետո, կհասնի տեղ։ Լույսը կորչում էր երկար ժամանակով, նորից հայտնվում, նորից կորչում… Երբեմն Իվան Ագատովին թվում էր, թե լույսը դեռ չկա, այլ նրան է թվում, որովհետեւ նա շտապում է հասնել տեղ, խմել ընթրիքը եւ պառկել, պառկել, պառկել…

Անտառն ավարտվում էր հանկարծակի։ Նա դուրս էր գալիս շրջանաձեւ պողոտայի վրա։ Եվ չնայած իր հոգնածությանն ու սովածությանը, կանգ էր առնում մի պահ եւ նայում զմայլված։

Ճամբարի դարպասի մոտ, չափազանց բարձր մի սյան վրա, վառվում էր չափազանց ուժեղ գազի լամպը։ Դրա լույսը ողողել էր շրջապատը։ Ձյունը պսպղում էր դրա տակ։ Իվան Ագատովը ետ էր դառնում, նայում անտառին։ Լապտերի լույսը խփվել էր մութ ու անծայր դահլիճի առաջին սյուներին, ապա, ավելի եւ ավելի թույլ, խորքի եւ ավելի խորքի սյուներին։ Ախ, ինչպիսի՜ անտառ… Ախ, կստացվեր ինչպիսի՜ նկար…

2

Դեկտեմբերի 31֊ը եւ՛ սովորական օր էր կալանավորների համար, եւ՛ սովորական չէր։ Սովորական էր նրանով, որ նույնն էր ջրալի նախաճաշը, վատ թխված սեւ հացը։ Եվ սովորական չէր նրանով, որ այդ օրը ճամբարը պետք է ավարտեր իր թե՛ օրական, թե՛ շաբաթական, թե՝ ամսական եւ թե՛ տարեկան նորման։ Ուստի եւ բրիգադն աշխատանքն ավարտեց սովորականից ուշ։

Ինչպես ամեն երեկո, առաջինը անտառային նեղ ու ոլործուն ճանապարհի վրա հայտնվեց Իվան Ագատովը։ Նա շտապում էր՝ առանց խնայելու իր հիվանդ ոտքերը, որպեսզի գոնե ճանապարհի մի զգալի մասն անցներ ոչ թե մեն֊մենակ, այլ իր ետեւում զգալով մարդկանց գոյությունը։ Բայց եթե աշխարհը ղեկավարվե նրա ցանկությամբ, նա հիմա կլիներ իր հարազատ Մոսկվայում եւ ոչ թե այստեղ՝ հազար ու մի քանի հարյուր կիլոմետր դրանից հեռու…

Բրիգադը, այդ օրը շատ ավելի ուշ ավարտած լինելով աշխատանքը, բնականաբար, ավելի էր շտապում վերադառնալ ճամբար, քան երբեւէ։ Ուստի եւ, վերջին կալանավորն Իվան Ագատովի մոտով եկավ անցավ առաջ՝ ավելի շուտ, քան նա սպասում էր։ Այժմ նա մենակ էր երեկոյի թանձր մթության մեջ, շրջապատված խուլ անտառով։ Միայն ձյունն էր աղոտ սպիտակին տալիս ոտքերի տակ եւ ծառերն էին զգացվում մթության մեջ՝ որպես ավելի թանձր մթության ուղղահայաց զանգվածներ…

Դեկտեմբերի 31… Հին տարվա վերջին օրը… Հիմա Մոսկվայում…

Արցունքները գլորվում էին Իվան Ագատովի աչքերից, բայց չէին ընկնում նրա բուշլատի եւ կամ ոտքերի տակ փռված ձյան վրա, սառչում էին տեղնուտեղը։ Բայց նկարիչն ուշադրություն չէր էլ դարձնում սառնամանիքի վրա, այնքան տարված էր այլեւս անվերադարձ իր հուշերով։ Հիմա Մոսկվայում…

Մի ինչ֊որ չգիտակցված տագնապ սթափեցրեց նրան, նա նայեց շուրջը։ Տագնապի ոչ մի պատճառ չկար, միայն թե ճանապարհը թվում էր սովորականից նեղ։ Նա շարունակեց քայլել։ Հիմա Մոսկվայում…

Բայց ճանապարհը ոչ միայն նեղ էր, այլեւ նոր։ Ձյունը հարթված ու ամրացված չէր շարունակական անցուդարձներից, այլ խառնոտված, փափուկ, եւ սեղմվում, ճռճռում էր նրա ոտքերի տակ։

Մի՞թե շեղվել է ճանապարհից…

Նկարիչը մտածում էր այդ մասին եւ շարունակում քայլել։ Ուրիշ ի՞նչ կարող էր անել նա՞ Ամեն մի ճանապարհ ունի իր վերջը, ամեն մի ճանապարհ հասցնում է ինչ֊որ տեղ։ Իսկ նրանց ճամբարին ենթակա տարածության վրա չկար մի այլ ճանապարհ։ Անկարելի էր մոլորվել…

Իվա Ագատովը մեծ զարմանքով դուրս եկավ անտառի մի բացատ։ Այդպիսի ոչ մի բան չկար ծառակտրման վայրից դեպի ճամբար ձգվող տասը կիլոմետրի վրա…

Նա արեց եւս մի քանի քայլ, հասկացավ, եւ սարսափը պատեց նրան։ Նա շեղվել է ճանապարհից, ընկել էր մի «բեղի» վրա եւ հասել վերջին օրերից մեկում կատարված ծառակտրման վայրը…

Իվան Ագատովը սարսափեց ոչ թե նրանից, որ կատարվել էր ինչ֊որ սարսափելի բան։ Կարելի էր վերադառնալ «բեղով» եւ նորից ընկնել ճանապարհի վրա։ Սարսափեց նրանից, որ այդ նեղ ճանապարհը՝ «բեղը» բերեց նրան մի տեղ, որտեղ ոչինչ չկար։ Ամենակուսական անտառն անգամ չի թողնում այնպիսի տպավորություն, ինչպես ցածրիկ կոճղերով լի դատարկ բացատը, որտեղ աշխատել են մարդիկ, իսկ այժմ ոչ ոք չկա ու չի լինի երբեք։

Որքան որ կարող էր իր հիվանդ ոտքերով, Իվան Ագատովը ետ վազեց այդ վայրից, այդ փակուղուց՝ նորից ընկնելու համար ճանապարհի վրա։ Հանգստանալով միայն այն ժամանակ, երբ ոտքերի տակ նորից զգաց ամրացած ձյունը։

Դեկտեմբերի 31֊ը… Ժամի քանի՞սն է արդյոք։ Շուտով կավարտվի հին տարին։ Հիմա Մոսկվայում…

Իր բամբակած գուլպաների եւ կեղեւատրեխների ներբանների միջով Իվան Ագատովն զգաց, որ ոտքերի տակ այլեւս ձյան պնդությունը չէ, այլ գետնի։ Չի կարող պատահել… Նա նայեց ներքեւ։ Իրոք, այնտեղ այլեւս սպիտակին չէր տալիս ձյունը։ Ի՞նչպես կարող է պատահել…

Շարունակելով քայլել, նա մտածում էր։ Մի՞թե նորից շեղվել է ճանապարհից եւ այս անգամ մտել այնպիսի խիտ անտառ, որտեղ ձյան ոչ մի փաթիլ չի ընկել սաղարթների անթափանց ծածկոցից ներքեւ…

Իվան Ագատովը բարձրացրեց գլուխը, նայեց վերեւ։ Բայց մի՞թե կարելի էր մթությունից բացի մի այլ բան տեսնել այնտեղ…

Այս անգամ, սակայն, փոխանակ անհանգստանալու, Իվան Ագատովը նույնիսկ բավականություն զգաց։ Չտեսնել այդ ատելի ձյունը, գոնե մի քանի րոպեով…

Շուրջը դարձավ մի քիչ լուսավոր, կարծես հեռվում փայլող ուժեղ լույսի մի նոսր փոշի էր տարածվել այդտեղ օդի մեջ։ Թե՞ նկարչի աչքերն էին սկսել վարժվել մթությանը։ Նա նայեց ոտքերի տակ եւ տեսավ։ Իրոք, ձյուն չկար այնտեղ, կանգնած էր ցածրիկ խոտը եւ պառկած էր փշատերեւների ու թերթատերեւների շերտը…

Մի քանի քայլ հետո Իվան Ագատովի ոտքերը, ծնկներից հետ, խփվեցին ինչ֊որ չոր առարկայի։ Ցանկանալով շուրջանցել արգելքը, նա մի քայլ արեց դեպի ձախ, բայց նրա ոտքերը նորից հանդիպեցին արգելքին։ Արեց երկու քայլ՝ նույն արգելքը…

Զարմացած նկարիչը հանեց թաթմանը եւ ձեռքով շոշափեց արգելքը։ Չուգունե ֆիգուրավոր ցանկապատ էր՝ իր ծնկներից մի քիչ ցածր…

Նա չհավատաց իր ձեռքին, ապա նաեւ աչքերին։ Ի՞նչ գործ ունի չուգունե ֆիգուրավոր ցանկապատը խուլ տայգայում, մարդկային բնակավայրերից այնքան հեռու…

Նա անցավ ցանկապատի վրայով մյուս կողմ եւ ծայր աստիճան ապշությունը գամեց նրան իր տեղում։

Նա կանգնած էր ասֆալտի վրա…

Մոռանալով ամեն ինչ աշխարհում, Իվան Ագատովը վազեց այդ ասֆալտով։ Ո՞ւր է տալում նա… Բայց շուտով նրա ոտքերը նորից խփվեցին ինչ֊որ արգելքի եւ նա իր առջեւում տեսավ չուգունե նույնպիսի մի ցանկապատ…

Ոչ, ոչ, այս անգամ նա չի անցնի դրա վրայով, ոչ մի դեպքում, ոչ մի գնով։ Ցանկապատից այս կողմ ասֆալտն է, իսկ այն կողմ՝ տայգան իր ձյունով ու սառնամանիքով, ծառակտրումով ու ճամբարով…

Իվան Ագատովը ետ մղվեց ցանկապատից եւ կանգ առավ։ Ո՞ւր գնալ… Տայգան եւ՛ աջումն է, եւ՛ ձախում…

Իսկ առջեւո՞ւմ… Մի՞ թե այնտեղ էլ ցանկապատ է…

Իվան Ագատովը վախվխելով քայլեց։ Ո՛չ, ասֆալտը չէր ավարտվում։ Չէր ավարտվում, ո՛չ։ Գնում էր առաջ եւ առաջ՝ դառնալով շարունակ ավելի եւ ավելի տեսանելի։ Ահա սկսեց աղոտ փայլել դրա սեւ մակերեսը՝ կարծես էլեկտրական լույս էր անդրադարձել վրան…

Շրջապատը դարձավ ավելի տեսանելի։ Աջում եւ ձախում այժմ երեւում էին ոչ միայն չուգունե ֆիգուրավոր ցածրիկ ցանկապատերը, այլեւ մայթերը։ Նկարիչը քայլում էր փողոցով, փողոցի մեջտեղով…

«Այս ի՞նչ բան է, այս ի՞նչ բան է…» — սկսեց մրմնջալ նա՝ շարունակելով քայլել։ Եթե քնած լիներ՝ դա անշուշտ երազ էր, եթե հիվանդ լիներ՝ զառանցանք։ Բայց հիվանդ էին նրա միայն ոտքերը, իսկ նա արթուն էր եւ քայլում էր ծառակտրման վայրից դեպի ճամբար։ Եվ ահա, ընկավ այս փողոցը։ Մի՞թե ճամբարին ենթակա այդ տարածության վրա կար փողոց, կար քաղաք…

Մի քանի րոպե էր, ինչ անհավատալի, անհեթեթ մի կասկած մտել էր Իվան Ագատովի սիրտը։ Այնքան անհավատալի եւ անհեթեթ, որ նա, առողջ բանականությամբ, չէր կարող մի վայրկյան անգամ հաշտվել դրա հետ։

Դա Մոսկվան էր…

Մոսկվան էր դա, Մոսկվան, Մոսկվան… Ինչո՞ւ խաբել իրեն, թե այդպես չէր։ Մոսկվան էր։ Իվան Ագատովը կարող էր մինչեւ իսկ ասել, թե որ փողոցն էր դա։ Լենինգրադսկի շոսե կոչվող փողոցը…

Հանդիպեցին չուգունե սյուներ՝ էլեկտրական լապտերներով։ Թե՞ դրանք վաղուց կային եւ միայն նոր նկատեց նկարիչը։ Օդում հստակորեն գծագրվեցին տրամվայի լարերը։ Ոտքերի տակ փայլում էին ռելսերը…

Եւ տաք էր, շատ ավելի տաք, քան այնտեղ՝ հազար ու մի քանի հարյուր կիլոմետր այն կողմ, տայգայում…

Իվան Ագատովն սկսեց վազել։ Մոսկվան, իր հարազատ քաղաքը… Նա այլեւս չէր մտածում կատարված հրաշքի բացատրության մասին։ Մի՞թե կարեւորը բացատրությունն է եւ ոչ թե փաստն ինքը…

Նկարիչն սթափվեց։ Դիմացն այլեւս ընդհանտվում են պուրակները փողոցի երկու կողմերում, սկսվում են շենքերը։ Իսկ նա գնում է կացինն ու սղոցն իր հետ…

Հանելով կացինը գոտկի ետեւից եւ իջեցնելով սղոցն ուսից, նկարիչը մոտեցավ չուգունե ցանկապատին, նետեց այն կողմ, խոտի ու թփերի մեջ։ Այլեւս չիջավ փողոցի մեջտեղը, սկսեց վազել մայթով։ Այժմ, երբ նա տեսնում էր, որ իր կողքինը տայգան չէր, այլ պուրակը՝ նստարաններով ու կրպակներով, դրա հարեւանությունն այլեւս սարսափելի չէր նրա համար։

Իվան Ագատովի շունչը կտրվում էր, բայց նա վազում էր, վազում, վազում, վախենալով, թե նորից խլելու են նրանից նրա Մոսկվան։ Նա ուշադրություն չէր դարձնում ոտքերի վրա։ Թե՞ դրանք այլեւս չէին ցավում։ Մոսկվան… Իր քաղաքը… Այս ի՞նչ հրաշք է, այս ի՞նչ երջանկություն…

Երբ նա վազեց անցավ Բելոռուսական կայարանի մոտով, նրա ուղեղում կանգնած էր այլեւս մի միտք․ րոպե առաջ հասնել տուն, տեսնել իր կնոջը, իր բնակարանը, աշխատանոցը, զանգ տալ ընկերներին ու բարեկամներին, հաղորդել, որ նա վերադարձել է, Նոր տարին դիմավորել նրանց հետ միասին…

Լավ էր, որ բոլոր մարդիկ զբաղված էին իրենց գործերով եւ ուշադրություն չէին դարձնում բուշլատ ու կեղեւատրեխներ հագած տարօրինակ անցորդի վրա։ Բացվում էին ու դեռ չծածկված նորից էին բացվում խանութների դռները, մարդկանց հոսանքը մտնում էր այնտեղ ու դուրս գալիս կապոցներով, տոպրակներով, շշերով, զամբյուղներով… Շարունակ անցնում դառնում էին զվարթ մարդանցով լի ավտոբուսները, տրոլեյբուսները, մարդատար մեքենաները։ Բոլորն շտապում էին տուն։

Սկսեց գալ ձյունը՝ խոշոր փաթիլներով։ Ձյան հատիկները փայլում էին էլեկտրական լույսի տակ, կորչում էին մթության պատառների մեջ, ապա նորից հայտնվում մի փոքր ցածրում եւ նորից փայլում… Հին տարվա վերջին գիշերը…

Իվան Ագատովը կտրեց հրապարակը, մտավ Գորկու փողոցը եւ դադարելով վազելուց, քայլեց, թեեւ դարձչյալ արագ֊արագ։

Հասնելով Վասիլեւսկի փողոցին, նա կանգ առավ, բռնեց սիրտը։ Այդ փողոցի անկյունային շենքում, հինգերորդ հարկում, նրա բնակարանն էր՝ լուսամուտները թե՛ բակի վրա եւ թե՛ Գորկու փողոցի…

Նկարիչը գտնվում էր հակադիր մայթերի վրա։ Նա նայեց վերեւ՝ տա՞նն էր արդյոք իր իկնը, լույս կա՞ր բնակարանում…

Բնակարանի երեք լուսամուտներն առատ լուսավորված էին…

Հուզումնքից նվազած, Իվան Ագատովը հենվեց պատին եւ սկսեց նայել։

Վարագույրների ետեւից երեւում էին սենյակով մեկ կախված թղթե գույնզգույն զարդաշղթաներ, մեջտեղում կախված էր իրեն այնքան ծանոթ ջահը՝ առատ լուսավորվելով տեսարանը։

Մի զույգ, պարելով, սահեց անցավ նախ մի, ապա երկրորդ լուսամուտի մոտով… Իվան Ագատովը հազարավոր մարդկանց միջից կճանաչեր նրանց։ Մեկն իր կինն էր, իսկ մյուսն իր քննիչը…

Ո՞ւմ էին ծառայում այդ քննիչները՝ աստծո՞ւն, թե սատանային։ Կարո՞ղ էին նրանք հավատալ իրենց ենթակա կալանավորների մեղավորությանը, երբ իրենք էին տեսնում նրանց անմեղությունը եւ իրենք էին ծեծի եւ այլ տանջանքների միջոցով նրանցից հնարում լրտեսներ, դիվերսանտներ, տեռորիստներ, շարքային հակահեղափոխականներ… Հավատո՞ւմ էին արդյոք, որ դա հարկավոր էր հեղափոխությանը։ Թե՞ հաստատել էին ուզում առաջնորդի այն խոսքերը, թե կապիտալիստական երկրներն իրար ուղարկում են լրտեսների, դիվերսանտների, տեռորիստների, իսկ մեզ մոտ՝ եռապատիկ ավելի։ Հաստատել, թե որքան հեռատես եւ մինչեւ անգամ թվաբանորեն ճիշտ էր եղել առաջնորդը…

Ինչպես էլ որ լիներ, այդ քննիչներից ոմանց հաջողվում էր հավատացնել ձերբակալվածների կանանցից ոմանց, որ նրանք մինչեւ հիմա օձի հետ են ապրել մի հարկի տակ եւ չեն իմացել այդ։ Այսինքն՝ ոմանք իմացել են եւ դրա համար էլ այժմ իրենց ամուսինների նման կրում են ճամբարների դառնությունները։ Բայց, անձամբ դուք, իհարկե, չեք իմացել…

Եվ տվյալ կինը, երախտապարտ մնալով իր հոգու փրկարարին, երբեմն տրվում էր նրան՝ թե՛ հոգով եւ թե՛ մարմնով…

Իվան Ազատովը չէր ենթադրում, թե դրանց թվին պատկանում էր նաեւ իր կինը։ Այժմ նա նայում էր վերեւ, ջահի ուժեղ լույսով լումավորված սենյակին, եւ արցունքները հոսում էին նրա աչքերից ու սառչում այտերի վրա։ Նա այլեւս մուտք չուներ իր բնակարանը։ ոչ միայն նրա համար, որ քննիչն այնտեղ էր, այլեւ որ կնոջ հոգու մեջ էր, ավելի ճիշտ՝ գիտակցության մեջ…

«Մի ՛ հավատա դրան, Նա՛դյա, նա ստում է, ես անմեղ եմ», — քիչ մնաց բղավեր Իվան Ագատովը, բայց կարողացավ զսպել իրեն։ Նա իրավունք չուներ ոչ միայն իր բնակարանի, այլեւ իր քաղաքի, իր Մոսկվայի վրա։ Նա քաղաքական կալանավոր էր՝ պատվից զրկված մարդ, նա ուզեցել էր ավերել ու սրբել աշխարհի երեսից այս ուրախ, այս երջանիկ Մոսկվան, որպեսզի դրա փոխարեն նորից տիրապետեր դարեր առաջ այդտեղ գոյություն ունեցած տայգան…

Իսկ ացունքները գլորվում ու գլորվում էին Իվան Ագատովի աչքերից…
    
    
    


    

Մոսկվան ներսում


    
    
Տեսնես ո՞ր խելագար ճարտարապետն էր կառուցել այդտեղ այդ զրուցարանը…
    

Փշալարերով ու բարձր գերանապատնեշով պատած այդ ճամբարում, որտեղ կանգնած էին միայն սարսափելի բարաքներ՝ կեղտոտ, անկանոն ու ողորմելի, որտեղ գետինը միշտ ծածկված էր ցեխաջրով եւ մինչեւ արտաքնոց գնալ ծուլացող կալանավորների մեզով, բակի ուղիղ կենտրոնում, կանգնել էր այդ սքանչելի զրուցարանը՝ թարմ֊կանաչ գույնի ներկված։ Դրա կլոր պատերը կարծես ժանյակից լինեին․ տախտակի նեղ շերտերը շեղակի խաչաձեւում էին իրար՝ գոյացնելով փախլավայաձեւ անցքեր, դարձնելով զրուցարանը օդային, թեթեւ, թափանցիկ մի ցանց։ Թեք֊կոնուսաձեւ կտուրի կենտրոնում ցցվել էր իլիկաձեւ մի գեղեցիկ սյունիկ, որը կարծես ամբողջ կառուցվածքի հեշտին ձգտումը լիներ՝ դեպի օդի արձակությունն ուղղված։

Նորմալ մարդն այդպիսի սարսափելի վայրում չէր կառուցի այդպիսի գեղեցկություն։ Դա կարող էր անել միայն իր սիրելի Մոսկվայի անիմադրելի կարոտից խելագարության հասած որեւէ կալանավոր֊ճարտարապետ՝ վերհիշելով Գորկու, «Սոկոլնիկի» եւ այլ պարկերի այդպիսի զրուցարանները, կրպակները, բուֆետները, որոնք, ո՞վ գիտե, գուցե կառուցել էր հենց ինքը…

Փոքրիկ խոհանոծը չուներ ճաշ բաժանելու հարմարություն։ Ճամբարի պետը կարգադրել էր բակի մեջտեղում կառուցել մի ծածկ՝ պատերով կամ սյուներով, ճաշն այդտեղ բերելու եւ այդտեղից կալանավորներին բաժանելու համար։ Եվ ահա, ճարտարապետը, որին հանձնարարված էր եղել կառուցել այդպիսի մի բան, կառուցել էր այդ զրուցարանը…

Հազիվ թե ճամբարի պետը մեկուսարան նստեցրած լիներ նրան՝ գերածախսի համար։ Գերածախս չկար։ Ճարտարապետն օգտագործել էր փայտի այն նեղ շերտերը, որոնք մեխում են գերանաշեն բարաքների պատերին՝ նույնպիսի խաչաձեւությամբ, որպեսզի պատերը ծեփելիս ծեփը չթափվի ներքեւ, այլ պահվի դրա ցանցի բջիջներում։

Եթե արված էր որեւէ գերածախս, ապա դա տաղանդի գերածախսն էր, մի անպետք նյութի, որը, միեւնույնն է, անգործ փտում էր դժբախտ ճարտարապետի ուղեղում։

Ո՞րտեղ էր հիմա այդ ճարտարապետը… Գուցե նրան փոխադրել էին մի այլ ճամբար, գուցե եւ մահացել էր՝ հիվանդանոցի լուսամուտից դուրս նետած իր վերջին հայացքը Մոսկվայի այդ փոքրիկ պատառին հառած… Մոսկվացի Լեոնիդ Կոզլովը, որին վերջերս էին փոխադրել այդ ճամբարը, չէր տեսել այդ ճարտարապետին եւ ոչ էլ լսել էր նրա մասին։ Իր անծանոթ հայրենակցից նրան հասել էր այդ զրուցարանը՝ որպես անհոգի մարդկանց համար անհասկանալի եւ անմատչելի, բայց նրանց երկուսի համար այնքան պերճախոս պայմանանշան, մի իսկական նամակ՝ լի կարոտով ու հառաչանքով, վշտով ու ափսոսանքով…

Առաջին անգամ մտնելով այդ ճամբարը, առաջին անգամ տեսնելով այդ զրուցարանը, Լեոնիդը փղձկացել էր եւ լացել աղի արցունքներով, բարձրաձայն ու հեկհեկ։ Ոչ ոք չէր հասկացել դրա պատճառը, բոլորը զարմացել էին եւ տարակուսել, որովհետեւ հազվագյուտ բան էր, որ մարդը ճամբարում արտասվեր, այն էլ՝ առանց պատճառի։ Մարդկանց աչքերից կարող էին գլորվել քարեր, բայց արցունք՝ երբեք…

Այնուհետեւ Լեոնիդն իրեն երջանիկ էր զգացել, երջանիկ՝ իր ողբերգության մեջ, որ նրան փոխադրել են այդ ճամբարը, Մոսկվայի այդ փոքրիկ պատառին մոտիկ։ Վաղ առավոտյան, գնալով կարտոֆիլի դաշտերը՝ ցանելու, քաղհանելու կամ բուկ լցնելու, նա ամբողջ օրը երազում էր այն մասին, թե երբ պիտի վերադառնար ճամբար եւ տեսներ Մոսկվայի այդ պատառը։

Ոչ, ճաշ ստանալու ժամանակ նա չէր բարձրացնում հայացքը եւ չէր նայում զրուցարանին։ Այդ ժամերին դրա ներսում կանգնած էին լինում նախաճաշի կամ ընթրիքի կեղտոտ կաթսաները, իսկ դրանց մոտ՝ քրեականը՝ իր այնքան աչառու շերեփը ձեռքին։ Կալանավորները, զրուցարանի լուսամուտի մոտ երկար հերթ կանգնած, ստանում էին իրենց բաժինը եւ հեռանում։ Ապա շուտով շատերը վերադարռնում էին եւ բոլոր կողմերից փակչում դրա ժանյակե պատերին, փախլավայաձեւ անցքերից նայում ներս։ Նայում էին առանց հույսի, թե կարող էին ստանալ եւս մի շերեփ։ Նայում էին որպես լուսնոտներ կամ հիմնոսվածներ, որովհետեւ ի՞նչպես կարելի է չնայել ճաշի կաթսաներին…

Լեոնիդը զրուցարանը տեսնում էր միայն գիշերները։ Երբ կալանավորները ջարդված քնում էին մեռելի պես, նա, կտրելով իր քունը, վեր էր կենում սրտատրոփ եւ գնում՝ ինչպես ժամադրության։

Լինում էին հատկապես երջանիկ գիշերներ, երբ փայլում էր լիալուսինը։ Լեոնիդը գնում էր դեպի զրուցարան, կանգ առնում մի քանի քայլ հեռավորության վրա, նայում բաղձանքով ու տխուր ժպիտով, ապա, սրբելով ակամայից թրջված աչքերն իր կարկատված բուշլատի թեւքով, մոտենում էր եւ զգուշությամբ բացելով դուռը, որ չճռնչա, մտնում էր ներս։

Նստում էր Լեոնիդը ժանյակե պատերի տակ սարքված նեղ նստարաններից մկեի վրա, կարկատված արմունկները հենում էր կարկատված ծնկներին, առնում էր մազակալած այտերն իր կեղտոտ բռունցքների վրա եւ լալիս, լալիս… Ապա չորանում էին նրա արցունքները՝ աղի ու տհաճ, իսկ լացը շարունակվում էր նրա ներսում։

Լեոնիդը վերհիշում էր այդպիսի զրուցարաններ Մոսկվայի պարկերում, մանավանդ Գորկու անվան պարկում, իրեն եւ իր սիրեցյալ աղջկան՝ այնտեղ, միասին նստած։ Զրուցարանի մոտով անցնում դառնում էր ժողովուրդը, շուրջը շնչում էր խոտի, թփերի եւ ծառերի կանաչը, ինչ֊որ երեք տարբեր հեռավորություններից լսվում էին երեք տարբեր նվագներ, մոտ ու հեռու շաղ էին եկել մեծ ու փոքր, սպիտակ, դեղին կամ գույնզգույն լույսեր…

Կամ դա զրուցարան չէր, այլ փոքրիկ ռեստորան։ Նա նստած էր այնտեղ, սեղանակներից մեկի մոտ, իր ընկեր֊ընկերուհի ուսանողների հետ։ Մյուս սեղանակների շուրջը նստած էին ուրիշ երիտասարդներ։ Իսկ շուրջը Մոսկվան էր՝ օվկիանոսի պես փռված…

Լեոնիդը զրուցարան էր գալիս կալանավորների գիշերային հաշվումից հետո։ Համաձայն ինչ֊որ մարդկանց կողմից արված կարգադրության, նրանց հաշվում էին գիշեր֊ցերեկ։ Հաշվում էին՝ առավոտյան աշխատանքի տանելուց առաջ։ Հաշվում էին՝ աշխատանքի ընթացքում մի քանի անգամ։ Հաշվում էին՝ աշխատանքից հետո շարք կանգնեցրած ժամանակ, դեպի ճամբար քայլելուց առաջ։ Հաշվում էին՝ ճամբարի դարպասի մոտ։ Հաշվում էին՝ ընթրիքից հետո, հատկապես այդ նպատակով նրանց հանելով բարաքներից։ Մինչեւ իսկ կեսգիշերին գալիս էին բարաքները՝ լապտերները ձեռքերին, եւ հաշվում…

Տարիներ շարունակ հաշիվը ճիշտ էր լինում, պակասողները պակասում էին օրինավոր կերպով՝ մեռնելով կամ փոխադրվելով, ավելացողներն ավելանում էին նույնպես օրինավոր կերպով՝ ապօրինի նորանոր ձերբակալությունների միջոցով։ Բայց հաշվողները, բթամիտ համառությամբ, հաշվում էին, հաշվում, հաշվում…

Եթե հատուկենտ մարդիկ որոշում էին փախչել եւ փախչում էին, ապա հաշվված լինելը ես չէր պահում նրանց, նրանք հարգանք չունեին թվաբանության նկատմամբ։ Ընդ որում, նրանք բոլորը փախչում էին անտառից, դաշտերից, եւ ոչ մեկը՝ ճամբարից։ Բայց էլի, նրանց հաշվում էին նաեւ ճամբարում, ներառյալ նաեւ կեսգիշերով…

Ուստի եւ Լեոնիդն ստիպված էր լինում զրկվել կալանավորի ամենաթանկագին բանից՝ քնից, որպեսզի հավաստիանար, որ հաշվողները եկան ու գնացին, ապա վեր կենար եւ գնար իր ժամադրությանը։

Ամիսներ շարունակ, ամեն գիշեր, կրկնվում էր նույնը։ Երբեմն Լեոնիդը, անքուն եւ ջարդված էր հենց այդտեղ, զրուցարանում, իսկ երբեմն, սրսփալով գիշերային ցրտից, վերադառնում էր բարաք։

Մի երեկո, սակայն, բարաքում սպասելով հաշվողներին, Լեոնիդը քնեց։ Արթնացավ հանկարծակի, վեր ցատկեց նստեց եւ զգաց, որ շատ է քնել եւ հաշվողները, իհարկե, եկել են եւ անցել։

Նա գնաց իր ժամադրությանը։ Տաք գիշեր էր, լուսնկա, եւ նա լույսի տակ հստակորեն տեսավ իրեն բաժին ընկած այդ փոքրիկ Մոսկվան։ Մտավ ներս, նստեց սկսեց շոյել զրուցարանի ծակոտեն պատերը, տխուր ժպտալ մենակության մեջ, լուռ խոսքերով դիմել իր Մոսկվային։

Հազիվ մի քանի րոպե էր, ինչ նա նստել էր, երբ դարպասի կողքի անցատնակից ճամբար մտան չորս֊հինգ պահակներ՝ վառված լապտերներով, եւ ցրվեցին ամեն մեկը մի բարաք՝ հաշվելու համար կալանավորներին։

Լեոնիդը ոչինչ չնկատեց եւ շարունակեց նստած մնալ իր Մոսկվայում։

Քիչ հետո, մեկառմեկ, պահակները դուրս ելան բարաքներից եւ գնացին։ Վերջինը դուրս ելավ այն պահակը, որը մտել էր Լեոնիդի բարաքը։ Նա չգնաց դուրս, այլ դիմեց դեպի արտաքնոց։ Լապտերը երկարեց ներս, նայեց։ Չտեսնելով ոչ ոքի, նա մի պահ կանգ առավ տարակուսած, ապա, ինքն էլ գիտենալով, որ ոսկորից ու մաշկից բաղկացած կանալավորը չի կարող գոլորշիանալ անհետ, մտածեց, թե էլ որտեղ կարելի է փնտրել նրան։ Եվ քանի որ ուրիշ տեղ չկար, նա քայլերն ուղղեց դեպի զրուցարան։

— Ի՞նչ ես անում էդտեղ, — հարցրեց նա՝ ավելի շուտ զարմացած, քան թե բարկացած։— Սկսել էի կարծել, թե դու փախել ես։

Լեոնիդը սարսափելի ցնցվեց անսպասելի ձայնից, ապա մի վայրկյանում վերադառնալով Մոսկվայից ճամբար, ասաց հանգիստ․

— Այո, ես փախած եմ։

— Ի՞նչ ես դուրս տալիս։

— Ես ազատության մեջ եմ։

Պահակը բարձրացրեց լապտերը, նայեց կալանավորի երեսին։ Ինչպես որ լացն էր հազվագյուտ ճամբարներում, այնպես էլ խելագարվելը։

— Դու կարծում ես, թե ազատությունը միայն ճամբարի շո՞ւրջն է, — «դու» ֊ով հարցրեց Լեոնիդն իր հասակակից պահակին։— Ճամբարի շրջանակը կենտրոնում բաց է եւ այստեղ էլ ազատություն է։ Ես փախած եմ։ Ես Մոսկվայում եմ։

— Դու մոսկվացի՞ ես, — հարցրեց պահակը՝ կանգնելով կալանավորից պատշաճ հեռավորության վրա։

— Այո։ Այստեղացի։

— Գնա բարաք, — ավելի շուտ խորհուրդ տվեց, քան թե կարգադրեց պահակը։

— Եթե կարելի է՝ թույլ տուր մնամ։ Ես ամեն գիշեր եմ գալիս այստեղ։

— Ինչո՞ւ։ Բաղլինջները կծո՞ւմ են։

— Կծում են։ Բայց դա չէ կարեւորը։ Թույլ կտա՞ս։

— Նստիր՝ ինչքան ուզում ես, — բարեհոգաբար թույլ տվեց պահակը։— Բայց ինչի՞ համար։

— Դու եղե՞լ ես Մոսկվայում։

— Ոչ։

— Չես ուզեցել երեւի։

— Ի՞նչպես չեմ ուզեցել։ Ամբողջ կյանքումս եմ երազել։ Դու Մոսկվայի հենց միջի՞ց ես։

— Այո։ Նստիր, քաղաքացի պահակ, մի վախենա, ես չեմ խելագարվել։ Այս զրուցարանը շատ նման է Մոսկվային, դրա համար գալիս եմ ամեն գիշեր, կարոտս առնում։ Հասկացա՞ր։

— Դա հասկացա, — ասաց պահակը՝ նստելով նրանից մի քիչ հեռու եւ լապտերը դնելով այնպես, որ լույսը դրսից չերեւա։— Բայց չեմ հասկանում մի ուրիշ բան։ Եթե դու էդքան սիրում ես Մոսկվան, բա էլ ինչո՞ւ էիր ծախում ֆաշիստներին…

Լեոնիդը նայեց իր հասակակցին։ Նրանք իրար նման էին ոչ միայն տարիքով, կազմվածքով, այլեւ, որոշ չափով, նաեւ դեմքով։ Ինչ հաջողությամբ որ նրանք նստած էին դեմ֊դիմաց՝ մեկը որպես կալանավոր եւ մյուսը որպես պահակ, նույն հաջողությամբ էլ կարող էին նստել հակառակ վիճակում։ Նրանք նայեցին միմյանց աչքերի եւ երկուսն էլ հասկացան այդ բանը։

— Եվ դու հիմարի պես հավատո՞ւմ ես դրան, — հարցրեց կալանավորը։

— Խոսքերդ չափավորիր, — կամացուկ պատասխանեց պահակը։

— Ավելի շուտո՝ ոչ թե չափավորեմ, այլ այդ մասին բոլորովին չխոսեմ, — համաձայնվեց կալանավորը։— Ոչ ես ու դու ենք հնարել այս կարգը, ոչ ես ու դու ենք մեղավոր, ճի՞շտ է։ Եկ խոսենք Մոսկվայի մասին։

— Խոսիր, — ասաց պահակը։

— Ես կպատմեմ թե՛ քեզ համար, թե՛ ինձ։

— Պատմիր, — ասաց պահակը։

— Ո՞ր ծայրից սկսեմ…— Կալանավորը մտածեց։— Եկ սկսեմ հենց այս զրուցարանից… Սա կանգնած է Գորկու անվան պարկի ուղիղ մեջտեղում։ Լսե՞լ ես այդ պարկի մասին։

— Լուսանկարներն ունեմ տանը։

— Ամեն երեկո հանդիպում եւ այնտեղ նստում էին մի ուսանող եւ ուսանողուհի։ Նրանք երկուսն էլ սովորում էին վերջին կուրսերում։ Տղան՝ ճանապարհների հաղորդակցության ինստիտուտի, աղջիկը՝ Տիմիրյազեւի անվան գյուղատնտեսական… Նրանք ոչ ոքի ոչ մի վնաս չէին հասցրել, ոչ մի, ոչ մի… Չգիտեմ, ո՞ւմ էր հարկավոր, որ ուսանողն աքսորվեր որպես հակահեղափոխական խմբակի անդամ, իսկ ուսանողուհին այլեւս մեն֊մենակ գար այդ զրուցարանը, նստեր ամեն երեկո եւ արտասվեր…

Լեոնիդը լռեց մի պահ, ցնցեց գլուխը։

— Զրուցարանի շուրջը…

— Սպասիր… Դեռ դուրս մի գա զրուցարանից։ Շարունակիր… նրանց մասին։

— Ուսանողը եւ ուսանողուհին որոշել էին իրենց ամբողջ կյանքը նվիրել ժողովրդին։ Մեկը երազում էր երկաթուղիներ անցկացնել անապատներով ու տունդրաներով, իսկ մյուսը՝ այգիներ ու պարտեզներ բարձրացնել դրանց շուրջը։ Նրանք երջանիկ էին, որ ունեին այդպիսի ապագա։ Իսկ զրուցարանի շուրջը…

— Քեզ ասացի՝ դեռ դուրս մի գա զրուցարանից։

— Լսիր… Իսկ զրուցարանի շուրջը զբոսնում էին նույնպիսի երիտասարդ ուսանողներ եւ ուսանողուհիներ։ Ճիշտ նույնպիսի երազներով ու ծրագրերով։ Բայց ինչո՞ւ ձերբակալեցին հատկապես այդ մեկին։ Եվ ինչո՞ւ ձերբակալեցին թեկուզ մի ուրիշին։ Ո՞ւմ էր դա հարկավոր, ո՞ւմ… Հա, զրուցարանի մասին… Սա կանգնած էր պարկի ամենակենտրոնում։ Իսկ պարկից ոչ հեռու Կրեմլն էր։ Կրեմլի մյուս կողմում՝ Կարմիր հրապարակը՝ լենինի դամբարանով…

Պահակը հանգցրեց լապտերը, ավելի մոտ նստեց կալանավորին։

Երբ առավոտյան կողմ հնչեց արթնացման գոնգը, նրանք սթափվեցին։ Լեոնիդն ընդհատեց իր չավարտած պատմությունը, ասաց․

— Գնա Մոսկվա, խնդրում եմ քեզ։ Հենց որ արձակուրդ ստանաս՝ գնա եւ տես Մոսկվան։ Գոնե դու տես…

Պահակը ցնցեց նրա ուսը․

— Լսիր, Լյոնյա… Գրիր մի դիմում։ Կտանեմ ինձ հետ։

— Ո՞ւմ տանեմ դիմումը…

— Ում որ պետքն է։ Որ քեզ ազատեն։

— Կգրեմ, տար, — ասաց Լեոնիդն անհույս։— Բայց հազիվ թե բան դուրս գա, Սաշա։ Անարդարությունը կատարվել է հայրենիքի չափերով, հայրենիքի չափերով էլ պիտի վերանա։ Իսկ դու գնա Մոսկվա, Սաշա, անպայման…

— Իսկ դո՞ւ, Լյունյա…

— Ե՞ս… Ես դեռ պիտի սպասեմ։ Ուրիշ ի՞նչ կարող եմ անել։ Ահա իմ Մոսկվան։ Առայժմ։

Խոհանոցի դուռը բացվեց, ճաշ բաժանողն ու մի այլ կալանավոր դուրս հանեցին ճաշի բաքը՝ բերելու համար զրուցարան, որն այլեւս զրուցարան չէր, այլ ճաշ բաժանելու տեղ։

— Գնա բարաք, պատրաստվիր ելնելու աշխատանքի, կալանավոր, — կարգադրեց պահակը։

— Լսում եմ ձեզ, քաղաքացի պահակ, — հնազանդվեց կալանավորը։

Նորից սկսվեց ճամբարի առօրյան։
    
    
    
     Քաղպարապմունք
    

Ճամբարներիի ցանկապատներն ունեին իրենց տիպական ձեւը՝ հաստատված ճամբարային վերին իշխանությունների կողմից։ Մարդու հասակի կրկնակի բարձրության գերանները, այնքան խիտ կերպով իրար մոտ խրված, որ ոչ մի ճեղք չէր մնում դրանց միջեւ, խուլ ու ապահով միշտ շրջապատում էին ճամբարի բարաքները՝ կազմելով մի մեծ քառակուսի։ Գերանները, իհարկե, իրենց ողջ բարձրության վրա, մի քանի տեղով պատած էին փշալարերով։ Դրանց գագաթների վրա եւս, իհարկե, առատ կերպով ամրացված էր փշալար։

Բայց դա բավական չէր։ Գերանաշեն այդ պարիսպների երկարությամբ, թե՛ դրսի կողմից եւ թե՛ ներսի, հողը մի քանի մետր լայնությամբ հերկված էր, ուղղակի սանրված, այնքան խնամքով ու մանր, որ ծտի հետքն անգամ կնկատվեր այդտեղ։ Այդ հողաշերտերը երիզված էին փշալարերի բարձր եւ լայն մացառներով։

Պարիսպի երկու անկյուններում, իհարկե, դրսի կողմից, վեր էին խոյացել հսկող պահակների երկու աշտարակներ։ Դրանցից յուրաքանչյուրի տեսողության տակ էին ճամբարի երկու պարիսպները։

Աշնանը, երբ սպիտակ գիշերները վաղուց էին անցել եւ գիշերային մթությունը դարձել էր առավելապես թանձր, վերին իշխանություններից ստացվեց կարգադրություն․ պարիսպի երկու անկյուններում, — ոչ այն անկյուններում, որտեղ աշխատարկներն էին, այլ մյուս, — ստեղծել լուսավորության կետեր, այլ կերպ ասած՝ վառել բոցառատ խարույկներ՝ պարիսպները լուսավորելու համար։

Թեեւ կալանավորները, որոնք առավոտից երեկո աշխատում էին անտառներում՝ մեծ տարածությունների վրա շաղ եկած, ամեն մի բրիգադը երկու կամ նույնիսկ մի պահակի հսկողությամբ, փախուստը կարող էին կատարել այդ տեղից եւ այդ ժամանակ, եւ հայտնի չէր մի դեպք, որ կատարվեր ճամբարից, գիշերով, բայց ճամբարային վերին իշխանությունները հեռատեսորեն եզրակացրել էին, որ կալանավորները պետք է որ նախընտրեին փախուստի հենց այդ ճանապարհը։ Այսինքն՝ նրանք պետք է մագլցեին փշալարերի լայն մացառով, իրենց հետքը թողնեին վարած հողաշերտի վրա, մոտենային գերանների շատ բարձր պարիսպներին, մի ոստյունով ցատկեին փշալարերով ծածկված դրա գագաթին, մի այլ ոստյանով նետվեին մյուս կողմի վարած հողաշերտի վրա, մագլցեին նաեւ այդտեղի փշալարերով, եւ ավարտելուց հետո այդ հանրամատչելի գործողությունները, իրեն հանձնեին գիշերային անտառի մթությանը…

Ուստի եւ, կանխելու համար այդպիսի խիստ հնարավոր դեպքերը, արել էին վերոհիշյալ աչալուրջ կարգադրությունը։ Խարույկները պետք է վառվեին մինչեւ ձյան իջնելը։

Ճամբարի պետը եւ պահակները, սակայն, ելնելով տեղական պայմաններից, որոշ սրբագրություն մտցրին այդ կարգադրության մեջ։ Պահակների պակասության պատճառով վաղուց ի վեր հսկողությունը կատարվում էր միայն մի աշտարակից, իսկ մյուսը թափուր էր։ Կարող էր ստացվել այն տպավորությունը, թե վտանգ ներկայացնում էին միայն երկու պարիսպները, իսկ մյուս երկուսը, չգիտես ինչու, խորշելի էին փախչելու պատրաստվողների համար։ Եվ այժմ որոշվեց վառել ոչ թե երկու, այլ, նույնպես, միայն մի խարույկ։

Իհարկե, կարելի էր եւ երկու, անտառը մոտ էր եւ փայտը ձրի, բայց խնդիրն այն էր, որ մոտակայքում ոչ մի տեղ չէին մնացել չորացած ծառեր, դրանք պետք էր բերել հեռվից, իսկ դրա համար չէր տրամադրվում ոչ մի տրանսպորտ։ Խարույկ վառողն ինքը պետք է գնար անտառ, գտներ չոր ծառեր, կտրեր, քարշ տար բերեր զոնայի մոտ եւ սղոցեր քիչ թե շատ փոքր կտորների։ Ընդ որում, ամեն գիշեր պետք էր վառել երեքից֊հինգ խորանարդ մետր փայտ, ոչ պակաս։ Խարույկ վառողն ամողջ գիշերը պետք է հսկեր բոցի առատությանը, առավոտյան կարող էր մտնել ճամբար՝ նախաճաշելու, ապա պետք է դուրս գար անտառ՝ վառելանյութի նոր պաշար տեսնելու։ Իսկ թե երբ պիտի քներ՝ դա թողնվում էր նրա հայեցողությանը եւ ազատ կամքին։

Պահակապետը, քսանչորս֊քսանհինգ տարեկան լուրջ երիտասարդ, իր մոտ կանչեց Հայաստանի գործարաններից մեկի կուսակցական կոմիտեի քարտուղար, իսկ այժմ ժողովրդի թշնամի, երեսուներկու֊երեսուներեք տարեկան Հակոբյանին եւ ասաց հանդիսավոր․

— Կալանավոր Ակոպյան… Ճամբարի պետերը քեզ վստահում են մի պատվավոր եւ պատասխանատու գործ… Հույս ունենք, որ դու չես խաբի մեր վստահությունը։ Դու քո ժամկետի մեծ մասը՝ յոթը տարին արդեն նստել ես։ Ազատվելու համար քեզ մնացել է մի տարի։ Դու, իհարկե, այժմ չես ուզենա փախչել, բռնվել եւ ստանալ նոր ժամկետ։ Մենք դրա վրա չենք կասկածում։

Հակոբյանը ժպտաց։

— Այո, այո, — կրկնեց պահակապետը, — չենք կասկածում։ Մենք ուզում ենք քեզ նախազգուշացնել մի ուրիշ բանից։ Այն անկյունում, որտեղ դու խարույկ պիտի վառես, սկսվում է մեր մերձճամբարային բանջարանոցը։ Կարտոֆիլն այնտեղ դեռ չի հավաքված։ Խորովել եւ ուտել քեզ թույլ ենք տալիս՝ ինչքան կարող ես։ Բայց եթե թեկուզ մի կարտոֆիլ նետես պարիսպից ներս…

— Ես այդպիսի բան չեմ անի, — ընդհատեց Հակոբյանը։

— Մի վստահեցնիր այդպես, կալանավոր, մեզ հայտնի է քո ընկերասիրությունը։ Իհարկե, դա լավ գիծ է՝ եթե դու գործ ունես ազնիվ մարդկանց հետ եւ ոչ թե…

— Ես էլ նրանցից մեկն եմ, — չկարողացավ զսպել իրեն, հիշեցրեց Հակոբյանը։

— Այո, կալանավոր։ Բայց մեզ հայտնի է քո օրինակելի վարքը։ Ինչպես երեւում է, յոթը տարին իզուր չի անցել քեզ համար։ Դու վերագնահատել ես քո անցյալը, իսկ Հայրենական պատերազմը, որը դեռ չի ավարտվել, մենք հույս ունենք, որ համոզիչ կերպով ցույց տվեց քեզ, թե ուր հասցրին մեր հայրենիքը քո եւ քո ընկերների կապերը ֆաշիզմի հետ, դավաճանությունը, մատնությունները եւ այլն, եւ այլն։ Մենք չենք կասկածում, որ ազատվելով ճամբարից, դու կսկսես ազնիվ կյանք եւ դրանով որոշ չափով կմաքրես սարսափելի բիծը քո անցյալի վրայից…

Հակոբյանը ձայն չհանեց։

— Ուրեմն, հասկացա՞ր, — նշանակալից ասաց պահակապետը։

— Հասկացա…

Առաջին իսկ գիշերը, կեսգիշերն անց, պահակապետը եկավ Հակոբյանին այցելության։

— Ի՞նչպես են գործերը, կալանավոր Ակոպյան։

— Գնում են։

— Շուտ֊շուտ փայտ դիր կրակի վրա։ Կեցցես, դիր այդ ձեւով, որ չխանգարի կրակին։ Դու ազատության մեջ եղած ժամանակ գործ ունեցե՞լ ես խարույկի հետ։

— Ոչ։ Միայն էլեկտրականության։

— Ուրեմն ճամբարո՞ւմ ես սովորել։

— Այո։

Պահակապետը գնաց։

Հետագա մի քանի օրերի ընթացքում Հակոբյանը հիմնավորապես տնավորվեց խարույկի մոտ։ Կառուցեց մի ցածրիկ տնակ՝ շատ որջի պես մի բան։ Ճամբարի պետը բարկացավ, հրամայեց քանդել, որպեսզի խարույկ վառողը չքնի այնտեղ, բայց պահակապետը բացատրեց, որ դա անձրեւից պաշտպանվելու համար է։

Շատ չանցած, անձրեւները կտրվեցին, բայց տնակը մնաց կանգուն․ դրա մասին մոռացել էին։

Տնակի ներսում Հակոբյանը փորեց մի փոս, այնտեղ լցրեց կարտոֆիլի պաշար, խնամքով քողարկեց խոտով։ Եվ իրոք, շուտով կարտոֆիլը բանջարանոցից հավաքեցին, իսկ նա դեռ ուներ։

Պահակապետն ամեն գիշեր այցելում էր նրան, ասում մի քանի խոսք, գնում։

Մի գիշեր, նրա գնալուց համարյա անմիջապես հետո, հայտնվեց պահակը, որ իջել էր աշտարակից։ Նա ձեռքերն էր իրար խփում եւ ոտքերն էր թմփթմփացնում, որից Հակոբյանը հասկացավ, որ սառնամանիք էր։ Խարույկի մոտ նստած, նա այդ չէր զգում։

Հանելով թաթմանները եւ դնելով գրպանը, պահակն իր հրացանը մեկնեց կալանավորին․

— Բռնիր, մի քիչ տաքանամ։

Նստելով Հակոբյանի կողքին, նա ձեռքերը մոտեցրեց խարույկին, շփեց իրար եւ բավականությամբ կռնչաց։

Մի քիչ տաքանալուց հետո նա հարցրեց․

— Խորոված կարտոֆիլ ունե՞ս։

— Կա։

— Տուր մի երկու հատ։

Հակոբյանը սվինի ծայրով ետ արեց մոխիրը խարույկի պռունգից, մի կարտոֆիլ անցկացրեց սվինի ծայրին, մեկնեց դեպի պահակը։ Ապա երկրորդը, երրորդը։

— Բավական է։

Ուտելուց հետո պահակը վեր կացավ, գնաց սամոսադ ծխախոտի մոտակա մարգը՝ մի տերեւ պոկելու համար։ Արագ վերադարձավ եւ ցույց տվեց այն կողմ․

— Նայի՛ր, կալանավոր… Հազար ափսոս…

Հակոբյանը նայեց։ Մարդաչափ բարձրությամբ սամոսադի խոշոր տերեւները, որ նախորդ գիշերները միանգամայն աննկատելի էին մթության մեջ, այժմ սպիտակին էին տալիս որոշակի։

— Սառել են։ Ուշացան քաղելուց, զրկվեցինք ծխախոտից այդ ապուշի պատճառով։

«Ապուշը» ՝ դա ճամբարի պետն էր։

Հառաչելով, պահակը գրպանից հանեց քիսան, թափ տվեց ծխախոտի մնացորդը, ծխեց։

— Հակոբյան, դու էդ կողմի ճամբարներում եղե՞լ ես։— Նա ցույց տվեց դեպի ավելի հյուսիս։

— Միայն Վերինում, Միջինում, Ներքինում, տասչորսերորդում եւ քսաներեքում։

— Քսանութում չե՞ս եղել։

— Դեռ ոչ։

— Կնոջս եղբայրն է այնտեղ, — ավելի շուտ ինքն իր հետ խոսելով, ասաց պահակը։ Ապա, սթափվելով, դիմեց Հակոբյանին։— Մարդու բան չասես։ Ինձ իսկույն կզորացրեն, իսկ ես ընտանիք ունեմ։

— Ապահով կաց։

Պահակը հորանջեց։

— Լսիր, մեր պետը քա՞նի անգամ է գալիս գիշերները։

— Մի անգամ։

— Կարծեմ արդեն եկե՞լ է։ Տեսա վերեւից։

— Այո։

— Ես մի քիչ քնեմ տնակումդ։ Դու էնպես նստիր, որ ոտքերս չերեւան, տնակդ կարճ է։ Հրացանը դիր կողքիս։ Եթե մարդ գա՝ ինձ շտապ արթնացրու։ Իսկ եթե ոչ ոք չգա՝ արթնացրու առավոտյան, վեր կենալու զնգոցի ժամանակ։

Մի քանի գիշեր ամեն ինչ գնում էր կանոնավոր։ Պահակապետի այցելությունից համարյա անմիջապես հետո պահակը վար էր իջնում աշտարակից, տաքանում էր, ուտում էր մի քանի կարտոֆիլ եւ քնում։

Մի գիշեր, սակայն, պահակապետը երկար մնաց Հակոբյանի մոտ եւ խանգարեց պահակին՝ աշտարակից իջնելու։

Նստելով կալանավորի կողքին, պահակապետը ձեռքերը չերկարեց դեպի կրակը՝ նա գալիս էր տաք շենքից։ Հարցրեց․

— Կալանավոր Ակոպյան, դու ինչո՞վ էիր զբաղված նախքան բանտարկությունդ։

— Քայքայում էի մեր պետության հիմքերը, — ասաց Հակոբյանը՝ կրարի վրա նոր գերաններ դնելով։

— Ես ուրիշ բան եմ հարցնում։ Ի՞նչ պարտականություն էին վստահել քեզ։ Ես քո ֆորմուլյարը դեռ չեմ նայել։

Վերջին նախադասությունը հավանական չթվաց Հակոբյանին։

— Կուսակցական կազմակերպության քարտուղար էի, — համենայն դեպս ասաց նա։

— Քարտուղա՞ր…— գլուխն օրորեց պահակապետը։

— Այո։ Շրջապատի մարդկանց աչալրջության բացակայության պատճառով։

Պահակապետը ձայն չհանեց։

— Ես էլ եմ քարտուղար…— ասաց նա քիչ հետո։— Մեր պահակախմբի կուսակցական կազմակերպության։

— Վաղո՞ւց, քաղաքացի պետ։

— Ոչ։ Դրա համար էլ շաբաթ օրերը քարտուղարներս հավաքվում ենք կենտրոնական ճամբարում՝ մեր պատրաստությունը բարձրացնելու։

— Քաղպարապմունքի, — արտասանեց Հակոբյանը։— Կարտոֆիլ ուզո՞ւմ եք, քաղաքացի պետ։

— Ոչ, ես կուշտ եմ։ Իսկ… դուք է՞լ էիք հավաքվում քաղպարապմունքի։

— Ես կուսդպրոց եմ ավարտել։

— Այ թե ինչ։ Եվ անմիջապես նշանակել էին այդպիսի մեծ գործարանի քարտուղա՞ր։

— Ոչ անմիջապես։

— Պահակապետը կալանավորի ձեռքից վերցրեց փայտե ձողը, խառնեց կրակը։ Արձանից կիսամուշտակի կոճակները․ շոգ էր։

— Ուրեմն դիալեկտիկական մատերիալիզմն անցել եք կուսդպրոցո՞ւմ։

— Այո։

— Իսկ մենք՝ հիմա։

— Ի՞նչ եք անցել, քաղաքացի պետ։ Եթե, իհարկե, կարելի է այդ մասին ասել կալանավորին։

— Ռազմական գաղտնիք չէ, անցնում ենք քանակը որակի եւ որակը քանակի փոխելու տեսությունը։ Չե՞ս մոռացել, կալանավոր։ Դա այն օրենքն է, թե ինչպես, օրինակ, մենք կառուցեցինք բավական մեծ քանակությամբ գործարաններ, իսկ հիմա ասում ենք՝ գործարանների քանակը բավական է, հարկավոր է այժմ արդեն ուշադրություն դարձնել որակի վրա…

Հակոբյանը, իրեն իսկ համար անսպասելի, ծիծաղեց։

— Ինչո՞ւ ես ծիծաղում, — զայրացավ պահակապետը։— Մարքսիզմի վրա՞։

— Դա չէ քանակի եւ որակի փոխարկման օրենքը, քաղաքացի պետ։

— Ի՞նչպես թե դա չէ։ Ո՞ւմ համար դա չէ, ձե՞զ համար։

— Բոլորի համար։

Հակոբյանը լռեց՝ չուզենալով այլեւս շարունակել այդ խոսակցությունը։ Թեեւ պահակապետը լավ մարդ է, բայց ո՞վ իմանա։ Նորից ժամկետ ստանալ հակահեղափոխական ագիտացիայի համար…

— Իսկ ո՞րն է քո կարծիքով, — հետաքրքրվեց պահակապետը՝ արհամարհանքով։

Հակոբյանը չպատասխանեց։

— Կալանավոր Ակոբյան, — չոր եւ ազդու ասաց պահակապետը, — երբ քեզ հարց են տալիս, դու պարտավոր ես պատասխանել։ Ո՞րն է քանակի ու որակի փոխարկման օրենքը՝ քո կարծիքով։

— Իմ կարծիքով, — վճռեց ասել եւ պահակապետի աչքերի մեջ նայեց Հակոբյանը, — այն է, որ, ամենից առաջ, որակ ասելով մենք հասկանում ենք ոչ թե անպայման լավորակություն, այլ ընդհանրապես մի առանձին որակ, մի առանձին տեսակ։

Պահակապետը ոտից գլուխ չափեց Հակոբյանին եւ գուցե զղջաց, որ նրան նշանակել էր խարույկ վառելու պատասխանատու գործին։

— Դա նշանակում է…— շարունակեց Հակոբյանը։— Վերցնենք հենց թեկուզ ձեր բերած օրինակը։ Մենք գյուղացիական երկիր էինք։ Կառուցեցինք մի գործարան՝ դարձյան այդպիսին էինք։ Երկրորդը կառուցեցինք, երրորդը, տասներորդը՝ դարձյալ այդպիսին էինք, գյուղացիական երկիր։ Դա էր մեր որակը։ Բայց կառուցեցինք շատ քանակությամբ գործարաններ եւ դարձանք ինդուստրիալ երկիր։ Սա է մեր նոր որակը…

Պահակապետն աչքերը թարթեց մի քանի անգամ, ապա սթափվեց, օրորե գլուխը։

— Ե՞րբ տեղի ունեցավ փոխարկումը մի որակից մյուսը, հատկապես քա՞նի գործարանից հետո՝ չի կարելի ասել, — շարունակեց Հակոբյանը։— Գործարանների քանակը կուտակվեց եւ բերեց մեզ այդ նոր որակին…

Պահակապետը ոտքի կանգնեց, նայեց ժամացույցին։

— Գիտե՞ս ինչ, կալանավոր Ակոպյան… Ես խղճում եմ քեզ, դրա համար էլ խորհուրդ եմ տալիս մոռանալ ձեր դիալեկտիկան։ Փչացրիք ամեն բան, հիմա էլ մարքսի՞զմն եք ուզում փչացնել։ Իսկ ես կարծում էի, թե դու ուղղվել ես գոնե որոշ չափով։

Հակոբյանը լուրջ անհանգստացավ։

— Դա մնացորդներն են, — բացատրեց նա խնդրական տոնով, — ես կաշխատեմ վերջնականապես ազատվել դրանցից…

— Աշխատիր, աշխատիր, — խորհուրդ տվեց պահակապետը։— Հենց քեզ համար լավ կլինի։ Բարի գիշեր…

— Ի՞նչ էր խոսում էդքան ժամանակ, — քիչ հետո լսվեց մթության միջից եւ մոտեցավ պահակը։

— Ձանձրանում է պարապությունից, որոշել էր մի քիչ զրուցել ինձ հետ։

— Իհարկե, նա էլ մարդ է, — հառաչեց պահակը։— Եվ վատ էլ մարդ չէ։ Կարտոֆիլ ունե՞ս։ Հաց եմ բերել, որ հացով ուտենք։

— Ես աղ էի խնդրել։

— Հանիր, գրպանումս է, — գլխով ցույց տվեց պահակը՝ ինքը ձեռքերը տաքացնելով զբաղված։

Երկուշաբթի գիշերը պահակապետը նորից նստեց բանտարկյալի մոտ, բայց այս անգամ լուռ էր։ Երկար ժամանակ խառնոտում էր կրակը եւ քիչ մնաց, որ հանգցներ։

— Գիտե՞ս ինչ, կալանավոր Ակոպյան, — ասաց նա վերջապես։— Բանից դուրս եկավ, որ դու իրավացի ես։

— Ինչո՞ւմ…— զարմացավ Հակոբյանը։

— Դիալեկտիկայի հարցում։ Հիշո՞ւմ ես՝ քանակն ու որակը։ Ինձ թույլ նշանակեցին, իսկ չորրորդ ճամբարի քարտուղարը բառացի կրկնեց քո բացատրությունը եւ ստացավ բարձր գնահատական։

— Իսկ հիմա ի՞նչ եք անցնում, — հարցրեց Հակոբյանը՝ մի փոքր լռելուց հետո։

— Ժխտման ժխտումը։ Այ, այստեղից սկսած…

Պահակապետը ծուռ֊ծուռ նայեց աշտարակի կողմը, փոխեց իր նստած տեղը, կիսամուշտակի գրպանից դասագիրքը․

— Այստեղից…

— Թերթեցեք, քաղաքացի պետ, իմ ձեռքերը մրոտ են կարտոֆիլի կճեպից, խնդրեց Հակոբյանը։

— Մինչեւ այստեղ, — մատով ցույց տվեց պահակապետը։

— Թուղթ ու մատիտ բերե՞լ եք։

— Իհարկե։

— Դիալեկտիկայի այդ օրենքն ավելի դժվար է, — նախազգուշացրեց կալանավորը։— Լսեցեք ուշադրությամբ, քաղաքացի պետ…

— Սպասիր, — ընդհատեց զինվորականը՝ նորից աշտարակի կողմը նայելուց հետո, — լույսը հարկավոր է մեղմացնել, ո՞ւմ է պետք…

Նա վեր կացավ, սապոգներով շաղ տվեց, համարյա հանգցրեց խարույկը։։ Վառեց գրպանի լապտերը։

Այդ գիշեր պահակին չվիճակվեց իջնել աշտարակից։ Եվ ոչ էլ հաջորդ շատ գիշերներ։

Պատահարը տեղի ունեցավ անսպասելիորեն։ Այդ օրը, պահակապետի գնալուց հետո, պահակը չհամբերեց, իջավ աշտարակից, մոտեցավ խարույկին ու հարցրեց ջղայնացած․

— Ի՞նչ է նստում այդքան երկար։

— Ձանձրանում է։ Մարդ է։ Զրուցում ենք։

— Չեք զրուցում, այլ կարդում եք։ Ի՞նչ եք կարդում։

— Զանազան գրքեր։

— Իսկ ի՞նչ է նա գրանցում։

— Զանազան բաներ։

— Անցյալ օրը մեր ժողովում նրան գովեցին։ Սկսել է լավ տիրապետել մարքսիզմին, բարձր գնահատականներ է ստանում կենտրոնում։ Տեղեկություն չունե՞ս։

— Ո՞րտեղից։

— Քո շնորհիվ չէ՞։— Պահակը հորանջեց։— Դիր հրացանը կողքիս։ Լա՞վ է յուրացնում։

— Ընդունակ մարդ է, — խոստովանեց կալանավորը։

— Եվ լավ մարդ, — հաստատեց պահակը՝ պառկած տեղից։

Պահակապետը հայտնվեց անսպասելիորեն, ուրիշ կողմից, իր գնալուց հազիվ մի ժամ անց։

— Ես մոռացա քեզ հարցնել, Ակոպյան, — ասաց նա՝ ձեռքը տանելով դեպի դասագրքերը, բայց այդ պահին նկատեց տնակից դուրս ցցված վալենկաները։— Ա՞յս ով է… Է՛յ, վե՛ր կաց։

Պահակապետը քար կտրվեց ապշությունից, երբ նրա դիմաց ձգվեց կանգնեց աշտարակի պահակը։

— Ես քեզ զինտրիբունալ կհանձնեմ, սրիկա՛, — գոռաց նա։— Լքել այդպիսի պատասխանատու պոստը, քնել ժողովրդի թշնամու կողքին, նրա ողորմածությանը հանձնել հրացանը…

— Ընկեր պետ…

— Լռի՛ր, դավաճան։

— Ներեցեք, ընկեր պետ, աղաչում եմ ձեզ։ Առաջին անգամն էր, կլինի վերջինը։

— Բարձրացիր աշտարակ, — հրամայեց պահակապետը։— Ակոպյան, տուր դրան հրացանը։ Սպասիր, — ընդհատեց նա՝ սթափվելով։— Վերցրու ինքդ…

Պահակը վերցրեց հրացանը, շնորհակալություն հայտնեց պետին, գնաց։

— Մեծ էլ ընտանիք ունի, — հառաչեց պահակապետը։— Իսկ եթե հանկարծ ճամբարի պետը գա՞ր։

— Այո, պետք է լինել ավելի զգույշ, — համաձայնվեց Հակոբյանը։— Ուրեմն, ի՞նչն է ձեզ համար անհասկանալի, քաղաքացի պետ…

Պահակապետը բացեց դասագիրքը։
    
    
     Տատիանա Դմիտրիեւնա Շիրինա
    

Անհյուրընկալ է հյուսիսի անտառը։ Թե՞ գուցե նրա համար էր այդպես թվում կալանավորներին, որ դա նրանց տառապանքների վայրն էր։ Բայց ի՞նչպես կարող էր թվալ, երբ իրոք, գնում էիր անտառով, գնում, գնում քո բրիգադի հետ, եւ քեզ չէր հանդիպում ո՛չ մի գազան, ո՛չ մի կենդանի, ո՛չ մի թռչուն։ Չէր կարելի ասել նույնիսկ, թե նրանք կային, բայց, խուսափելով քեզանից, թաքնվում էին նախապես։ Ոչ, նրանք չկային։ Ճանապարհի մի տեղում վարսակ էր թափված։ Շաբաթներ շարունակ դա իր տեղումն էր, ոչ ոք չէր կտցահարում քո բացակայությամբ…

Եվ չկային այնտեղ գույներ։ Ամենուր տիրապետում էր կանաչը։ Իսկ եթե բացառիկ տեղերում հանդիպում էին ծառեր՝ հաղարջի նարնջագույն դառը պտուղներով, ապա դրանք անզոր էին գունազարդելու անտառի անսահման կանաչությունը եւ, ընդհակառակը, ավելի էին ընդգծում այն։ Մասուրի վարդագույն թերթերով թփերը նույնպես կանգնած էին լինում խմբովին եւ ոչ թե անտառով մեկ ցանցված, եւ նման պատահական ընդմիջման, համարյա թյուրիմացության։

Չկային բույրեր։ Միակ բույրը՝ դա անտառի ընդհանուր բույրն էր, որն ուներ մի քանի տարբերակներ․— ճահճի բույրը, խոնավության բույր, չորության բույր։ Գուցե միայն մի կամ երկու անգամ ամբողջ ամառվա ընթացքում դու առնեիր ծաղկային֊մեղրային այն բույրը, որն արձակում էին ելակի աննկատելի թփերը՝ անտառի եզրին։ Բայց դրանք եւս, չափից դուրս սակավ էին եւ իրենց հազիվ որսալի նրբությամբ նման էին ոչ թե իսկական բույրի, այլ հին հուշի։

Չկային համեր։ Այլ կերպ ասած, ուտելու ոչինչ չկար անտառում։ Սունկեր, մորի, լորամրգի, ուրիշ հատապտուղներ՝ այնքան հազվադեպ էին այնտեղ, որ հիշատակել դրանք՝ կնշանակեր անհիմն կերպով բազմազանացնել հյուսիսային անտառի միապաղաղ եւ անհյուրընկալ պատկերը։

Գեղեցկությո՞ւն։ Գուցե եւ, իրոք, նա ուներ իր գեղեցկությունը՝ մեծ, փառահեղ, միաձույլ, բայց այդ արդեն անկարող էին ընկալել կալանավորները։

Այն ճամբարը, որի մոտ ապրում էր Տատյանա Դմիտրիեւնա Շիրինան, գտնվում էր հենց այդպիսի միապաղաղ եւ անհյուրընկալ անտառում։ Ճամբարի եւ ազատ աշխատողների տնակների շուրջը կար մի փոքրիկ բացատ, ավելի շուտ՝ անտառի անելանելի շուրջկալ։ Այդ շուրջկալի մեջ, նույնքան միապաղաղ եւ անհյուրընկալ, կանգնել էր ճամբարի «զոնան» ՝ փայտաշեն խուլ բերդի պես։ Բայց դա մի բերդ էր, որի ոչ թե մուտքն էր արգելված, այլ ելքը։

Ազատ աշխատողների տնակները, ճամբարի շուրջը այս կամ այն կողմում շաղ եկած, նույնքան միագույն էին եւ գորշ, կառուցված առանց որեւէ գեղեցկության, առանց գույների ու ձեւերի, միայն եւ միայն նրա համար, որ մարդիկ պատսպարվեին դրանց մեջ։

Ազատ մարդկանց սպասարկող խանութում անգամ, չկային ոչ գույներ, ոչ բույրեր։ Աղքատիկ խանութ, որտեղ միակ բույրը վատ թխված սեւ հացի եւ լվացքի չչորացած օճառի համախառն հոտն էր։ Դաղձի կոնֆետների խիստ գունատ կանաչ պիտակները ոչ միայն չէին մտցնում այդտեղ ոչ մի գունագեղություն, այլեւ կարծես անտառի կանաչության թույլ անդրադարձումը լինեին։

Ահա անտառի ու ճամբարի, տնակների ու խանութի այդ միապաղաղության եւ անձկության, անհյուրընկալության եւ աղքատության միջով, իբրեւ իսկական կյանքի սքանչելի տեսիլ, կաքավաքայլ անցնում էր Տատյանա Դմիտրեիեւնա Շիրինան եւ գնում իր աշխատավայրը՝ խանութ։

Տատյանան, ամենից առաջ, գեղեցիկ կին էր, շատ գեղեցիկ։ Հազիվ քսանչորս֊քսանհինգ տարեկան, նա մեծամարմին էր, փարթամ, լայն։ Նրա մարմինն սպիտակ էր՝ լավ սնված կնոջ լիքը սպիտակությամբ։ Նրա ոտքերը, ձեռքերը, կուրծքը, աչքերը, բերանը, — ամեն ինչ մեծ էր, բայց չէր թվում մեծ, որովհետեւ նուրբ էր եւ համաչափ։

Երկինքը թխպոտ ու գորշ էր այդ կողմերում։ Գորշ էր նույնիսկ այն ժամանակ, երբ թխպոտ չէր։ Ճամբարի բացատից զանազան հեռավորությունների վրա գտնվում էին դանդաղասահ մի գետ եւ անշարժ լճակներ։ Դրանք էլ էին գորշ թե ինքնին եւ թե նրա համար, որ իրենց մեջ անդրադարձնում էին գորշ երկինքը։

Միակ վճիտ կապտությունը հարյուրավոր կիլոմետրերի վրա՝ դա Տատյանա Դմիտրիեւնա Շիրինայի աչքերն էին, ոչ մանկականորեն միամիտ, ոչ կանացիորեն խորամանկ, այլ աղջկավարի պարզ ու հստակ։

Օրվա լույսն այդ կողմերում ընկնում էր ոչ թե արեւի ոսկեգույներով, այլ ինչպես ոչ շատ սպիտակ ալյուրի նոսր փոշի, որը որքան որ լուսավորում, այնքան էլ մշուշում էր առարկաները։

Միակ շլացուցիչ լույսը հարյուրավոր կիլոմետրերի վրա՝ դա Տատյանա Դմիտրիեւնա Շիրինայի մազերի ոսկե խուրձն էր՝ շրջապատի գորշության մեջ շռայլորեն բռնկված։

Տատյանան միշտ հագնում էր թավշե հագուստներ՝ բորդո, կապույտ, կարմիր գույների։ Բայց մինչեւ անգամ երբ կանաչագույն էր լինում նրա հագուստը, այն չէր ձուլվում անտառի գույնին։ Ուրիշ էր նրա թավշի կանաչը, տարբեր էր անտառից՝ այնքան, որքան որ բոլոր մյուս գույները։ Շուրջն ամեն ինչ էժան էր եւ աղքատիկ, իսկ Տատյանա Դմիտրիեւնա Շիրինան, թե՛ ինքը եւ թե՛ հագուստները, միակ թանկը, հարուստն ու շքեղն էր հարյուրավոր կիլոմետրերի վրա։ Գուցե աշխարհում նա թողներ թեկուզեւ շատ լավ, բայց սովորական տպավորություն։ Գուցե։ Բայց այդտեղ նա նման էր երկնքից իջած էակի։

Տատյանան խոսում էր գեր կնոջը հատուկ հանդարտ եւ այնպիսի տաք ձայնով, որ ջերմացնում էր ոչ միայն հոգիդ, այլեւ մարմինդ՝ ոտից գլուխ։

Հպարտ կին չէր Տատյանան, նրա հետ կարող էին խոսել բոլորը, մինչեւ իսկ կալանավորները։ Բայց վերջիններս չէին համարձակվում խոսել՝ չմերձեցնելու համար իրենց թշվառությունն ու տգեղությունը նրա փարթամ շքեղությանը։ Հեռվից էին հիանում նրանով, ինչպես հիանում ես, երբ մուգ ամպերի մի փոքրիկ բացվածքից հանկարծ երեւում է արեւը։

Կալանավոր Հարությունյանը երջանկություն էր համարում այն, որ ապրում է այդ ճամբարում եւ երբեմն֊երբեմն, ոչ ամեն օր, տեսնում է Տատյանա Դմիտրիեւնա Շիրինային։

Ոչ մի ցանկություն չէր փոթորկում ինչպես բոլորի, այնպես էլ նրա սիրտը։ Ո՞ր խելագարը կարող է իրական ցանկություն ունենալ արեւը բռնելու։ Ջերմանում ես դրա շողերի տակ․— դրա համար է արեւը։

Հարությունյանին անարդար էր թվում, որ Տատյանան նույնպես, բոլոր մյուս մարդկանց նման, քայլում էր այդ հավիտյան խոնավ գետնի վրա՝ իր մեծ, բայց նուրբ կիսակոշիկների խոր հետքերը դրոշմելով այնտեղ։ Անարդար էր համարում, որ նա, կռացնելով իր ոսկե գլուխը, մտնում էր գորշ տնակներից մեկի շեմքից ներս՝ իր բնակարանը։ Անարադար էր համարում, որ նա աշխատում էր սեւ հացի, լվացքի չչորացած օճառի եւ դաղձի կոնֆետների գունատ կանաչ պիտակների միջեւ՝ փոխանակ ապակիների ու նիկելի մեջ շողշողացող փառահեղ մագազինի՝ բազմագույն պիտակներով, տուփերով, արկղիկներով, վաճառասեղաններով, լի ճոխ բազմությամբ…

Մի օր, երբ Հարությունյանը, արդեն «անցագրավոր» կալանավոր, առանց պահակի գնում էր իր աշխատանքին՝ պահակելու կարտոֆիլի դաշտը, տեսավ դիմացից եկող Տատյանա Դմիտրիեւնա Շիրինային։ Նրա սիրտն սկսեց խփել, որովհետեւ նա երբեք այդքան մոտիկից չէր տեսել նրան՝ իր եւ մյուս բոլորի հիացմունքի առարկային։

Երբ կինը հավասարվեց գջլոտված հագուստներով եւ վաղուց չածիլված կալանավորին, սա ասաց․

— Տատյանա Դմիտրիեւնա…

Կինը կանգ առավ, նայեց կալանավորին՝ առանց սառնության, առանց ջերմության, բայց նաեւ առանց անտարբերության, այլ բարի մարդու պատրաստակամությամբ։

— Հեռացեք այստեղից, Տատյանա Դմիտրիեւնա, — խնդրեց Հարությունյանը։— Դուք այս աշխարհից չեք, ի՞նչ գործ ունեք այստեղ։ Հեռացեք…

Տատյանան, որ բազում անգամներ էր լսել ազատ մարդկանց խնդիրը՝ «երեւացեք ավելի հաճախ, հաճելի է ձեզ տեսնելը», բազում անգամներ էր նույնը կարդացել կալանավորների անխոս հայացքներում, եւ վարժվել դրան, թունդ ելավ ամբողջովին, զգալով որ ոչ ոք, դեռ ոչ ոք չի ասել նրան այդպիսի ջերմ խոսք։ Նա նայեց պատառոտված ու չածիլված կալանավորին, կնոջ խորաթափանց հայացքով տեսավ պաշտամունքից երկյուղած տղամարդուն՝ այդ կեղեւի տակ, եւ վար ընկավ նաեւ նրա կեղեւը՝ բար իպատրաստակամությունը։ Ասաց ինչպես կինը՝ տղամարդուն․

— Շնորհակալություն…

Եվ գնաց վաճառելու իր դաղձի կոնֆետները։

Հարությունյանի եւ Շիրինայի միջեւ սկսվեց լուռ եւ անշարժ բարեկամություն։ Լուռ՝ որովհետեւ այլեւս ոչ մի խոսք չէին ասում նրանք միմյանց, եւ անշարժ՝ որովհետեւ նրանցից ոչ մեկը չէր էլ կատարում գոնե մի քիչ ավելի մերձավոր բարեկամություն հաստատելու որեւէ փորձ։ Երբ պատահաբար հանդիպում էին միմյանց, ապա միայն ժպտում էին եւ անցնում։ Նրանց հայացքները հանդիպում էին իրար եւ ամեն անգամ Հարությունյանը հայացքով կրկնում էր իր աղերսը․

— Հեռացեք այստեղից, Տատյանա Դմիտրիեւնա…

Եվ կինը հայացքով շնորհակալություն էր հայտնում նրան այն անշահախնդիր եւ անձնազոհ պաշտամունքի համար, որ կարդում էր կալանավորի հայացքի լուռ խոսքերի մեջ։ Այնքան հիանալ կնոջով, որ չուզենալ տեսնել նրան… Որովհետեւ տեսնել՝ կնշանակեր, որ նա մնար այս գորշ հյուսիսում…

Մի անգամ, երբ Հարությունյանը սովորականի պես ուզում էր անցնել նրա մոտով, Շիրինան շշնջաց․

— Մի քանի րոպե հետո եկեք խանութ… Մի անհանգստանաք, ոչ ոք չի լինի այնտեղ…

Հարությունյանի գլուխը պտտվեց այնպես, ինչպես դա լինում է, երբ ավարտում ես աշխատանքային ծանր օրը եւ դեռ չես ստացել քո մի շերեփ ընթրիքը։ Համարյա վազքով նա անցավ հեռու, կարծես շտապեցնելով ընթացքն այն րոպեների, որոնցից հետո նա պիտի գնար Տատյանայի մոտ եւ խոսեր նրա հետ՝ մենակության մեջ։

Երբ վերջապես նա մտավ խանութ, իրոք որ, ոչ ոք չկար այնտեղ, Տատյանան մենակ էր։

— Դուռը ծածկիր…— շշնջաց կինը։

Վերցնելով մեծ դանակը, նա կտրեց մի խոշոր կտոր հաց, մեկնեց կալանավորին․

— Թաքցրու…

Հարությունյանը մեքենաբար վերցրեց հացը, որովհետեւ հաց վերցնելը կալանավորի մոտ դարձել էր գիտակցությունից անկախ, բնազդային շարժում։ Վերցրեց եւ դուրս նետվեց խանութից…

Հասնելով իր աշխատանքի վայրը՝ կարտոֆիլի դաշտում, նա հացը դրեց մի կոճղի վրա եւ հեռացավ։ Թող ուտեն գազանները, կենդանիները, թռչունները, կամ թող մնա այնտեղ շաբաթներով՝ ինչպես թափված վարսակը՝ ճանապարհի վրա…

Հեռանալով հացից այնքան, որ չգայթակղվի եւ չվերցնի, նա նստեց եւ առաջին անգամ իր կալանավորության ութ տարիների ընթացքում՝ անձայն արտասվեց։

Բայց նա վշտացած չէր Տատյանայից։ Այդ պարագաներում ուրիշ ամեն մի բարի մարդ նույն կերպ պիտի վարվեր սոված կալանավորի հետ։ Ոչ, նա վշտացած չէր։

Եվ իզուր։ Կանայք, սիրելի կանայք, գեղեցիկ, շքեղ կանայք, եթե սովամահ վիճակումն էլ տեսնեք տղամարդուն՝ մի պարգեւեք նրան մի կտոր հաց՝ եթե դրանից առաջ պարգեւել եք ամբողջ աշխարհը…
    
    
    

Տղամարդու գեղեցկությունը
    
    

Հարցրու որեւէ չորհոգի մարդու, թե ինչի համար է բաղանիքը։ Նա քեզ կասի՝ լողանալու, մարմինը կեղտից մաքրելու համար։

Մի կարծիր, թե նա դադար տվեծ եւ հիմա կշարունակի՝ բաղանիքը նաեւ հաճույքի համար է…

Ոչ, նա ավարտեց։

Իսկ բաղանիքի մեծ լողարանի բարձր գմբեթից իջնում է խորհրդավոր կիսալույսը։ Օդը կիսովին բաղկացած է տաք մշուշից։ Դրա մեջ, ինչպես երազի, շարժվում են մարդկանց մերկ մարմինները։ Ջրի գուռի եզրին զնգում է պղնձե թասը եւ զնգոցն արձագանքում է բարձր առաստաղի գմբեթի տակ։ Ամեն կողմ լսվում են ջրի զանազան հնչյուններ․— լայն ծորակներից խշշոցով թասերի մեջ լցվող, ընդարձակ շրմփոցով գլուխների ու մարմինների վրա կործվող, հատակով մեկ անձայն հոսող, անկյունում գետնի տակ անհետանալիս խուլ քչքչացող…

Օդը հագեցած է մաքուր մարմինների բույրով՝ միախառնված տարբեր գույնի օճառակտորների զանազան հոտերի հետ։

Եվ մերկությունը, տղամարդկանց, թե կանանց՝ միեւնույնն է, մարդկային մերկ ու մաքուր մարմինների սիմֆոնիան…

Բայց այդ բոլորը չորհոգի մարդու համար չէ։ Նա բաղանիք է գնում միայն լողանալու, մարմինը կեղտից մաքրելու համար։

Իսկ դրա համար ձեռք կտա նույնիսկ ճամբարի բաղանիքը…

Կալանավորը ճամբարում զրկված է որեւէ հաճույքից։ Այդ թվում նաեւ լողանալու հաճույքից։ Դա նրա համար է, որ նա այլեւս ցանկություն չունենա վաճառելու իր հայրենիքը եւ ընկնելու ճամբար…

Հաճույքների փոխարեն կալանավորն ունի միայն անհրաժեշտություններ։ Անհրաժեշտություն՝ կուլ տալու հաց կոչվող ցեխակտորը՝ չմեռնելու համար սովից։ Անհրաժեշտություն՝ թելերով ու պարաններով կապկապելու մարմնի վրա կեղեվատրեխները, շալվարը, գլխարկը՝ չմեռնելու համար ցրտից։

Անհրաժեշտություն՝ գնալու բաղանիք, որպեսզի… ի՞նչ եք կարծում, որպեսզի ի՞նչ․ մաքրվելո՞ւ, առողջությունը պահպանելո՞ւ…

Գրողի ծոցը գնան թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը։ Կալանավորը բաղանիք է գնում, որպեսզի դրանից հետո թույլ տան նրան՝ մտնել ճամբար, ընթրել եւ քնել…

Սկզբում նրանց բաղանիք էին տանում ընթրիքից հետո։ Բրիգադը վերադառնում էր աշխատանքից, մտնում անցատնակից ներս, ընթրում եւ ցրվում պառկելու իր տախտակների վրա։ Իսկ երբ հնչում էր՝ «այսինչ բրիգադ, հավաքվիր բաղանիք գնալու», բոլորն իսկույն վեր էին ցատկում տեղերից։ Բայց ոչ թե բաղանիք գնալու, այլ թաքնվելու համար՝ ով որտեղ կարող էր։

Իսկ ո՞րտեղ կարելի էր թաքնվել ճամբարում․— ուրիշ բրիգադների բարաքներում, արտաքնոցում, խոհանոցի ետեւը։ Այդ բոլոր տեղերում էլ հեշտությամբ գտնում էր նրանց վերակարգիչը, համոզելով կամ ծեծելով վերադարձնում բրիգադ։

Բայց, փախչելով, կալանավորները հույսը դնում էին ոչ թե թաքստոցների ապահովության վրա, այլ ժամանակի կորստի։ Մինչեւ հավաքեին բոլորին՝ կգար մի ուրիշ բրիգադի լողանալու հերթը։ Ուստի եւ, այլեւս չուշացնելու համար, վերակարգիչը բաղանիք էր տանում այնքանին, որքանին որ կարողանում էր հավաքել։ Այսինքն՝ բրիգադի քառորդից մի քիչ ավել, բայց կեսից անպայման պակաս։

Դուրս գալու համար այդ վիճակից, ճամբարի պետերը որոշեցին․— բրիգադները բաղանիք են գնում աշխատանքից վերադառնալուց անմիջապես հետո, դեռ ճամբար չմտած եւ չընթրած։ Այսօր՝ մի բրիգադը, վաղը՝ մյուսը եւ այլն։

Այստեղ արդեն խուսափել չես կարող։ Ուզես, թե չուզես՝ պիտի գնաս։ Իսկ որ գնացիր՝ հո պարապ չե՞ս նստելու, կլողանաս։ Հագոստդ վերցնելու են ախտահանման, փորձիր մերկ նստել՝ նույնիսկ ոչ թե սառցային ցուրտ հանդերձարանում, այլ հենց թեկուզ լողարանում, որի հատակի տախտակների լայն արանքներից վեր են հարվածում ցրտի թրերը, իսկ անկյուններում ցածի գերանները պատել են ողորկ սառույցով։

Քո միակ փրկությունը ջուրն է՝ հսկայական տակառի մեջ պաշարված եւ արդեն հարկ եղածից ավելի հովացած։

Կալանավորները տակառը միշտ տեսնում են կիսով չափ դատարկ։ Դա նրանից է, որ ցերեկը, նախքան բրիգադների վերադառնալը, այնտեղից օգտվել են ուրիշները․ կամ գրասենյակի «հիմարկոտներն» ու ճամբարին կից աշխատողները՝ հաց կտրողը, խոհարարը, թիթեղագործը, վարսավիրը եւ այլք, կամ «ազատուկները», այսինքն՝ ազատ մարդիկ։

Բայց մի անգամ կալանավորներն ականատես եղան, թե ինչպես բաղանիքում լողացել էին մի կալանավոր եւ մի ազատ մարդ՝ միասին։ Այդպիսի անհավատալի բան հնարավոր էր եղել միայն այն պատճառով, որ կալանավորը տղամարդ էր, իսկ ազատը՝ կին…

Տղամարդն Իվան Գրեբենն էր, Հեռավոր արեւելքի մի բարձրահասակ, նիհարկոտ մարդ՝ քսանութ֊երեսուն տարեկան, բավական գեղեցիկ եւ, չնայած իր նուրբ տեսքին, շատ ուժեղ։ Բայց նա ոչ ոքի նկատմամբ չէր գործադրում իր ուժը, այլ միայն աշխատանքի մեջ։ Նա թիթեղագործ էր։ Ճամբարի կողքին գտնվող նրա կրպակ֊արհեստանոցում պատրաստվում կամ նորոգվում էին ազատ մարդկանց թիթեղե վառարանները։ Իսկ կալանավորների համար նա սեւ թիթեղի մնացորդներից սարքում էր ճաշի կաթսայիկներ եւ տալիս՝ առանց դիմացը որեւէ բան պահանջելու։ Նա միշտ կուշտ էր, ոչնչի կարիք չուներ։ Բանտարկյալները շատ էին սիրում նրան եւ հարգում։

Կինն ամուսին չուներ։ Ապրում էր մենակ, աշխատում էր որպես ազատ կանանց դաշտային բրիգադիր, իսկ ձմեռները՝ որպես կարտոֆիլի պահեստների պետ։ Կալանավորներից մի երկուսը, որոնք մի ամիս առաջ գնացել էին Իվան Գրեբենից կաթսայիկներ խնդրելու՝ իրենց ժանգոտվածների ու ծակվածների փոխարեն, տեսել էին այդ կնոջը նրա մոտ՝ իր վառարանը պատրաստել տալիս։ Հետո Գրեբենը գնացել էր նրա սենյակը՝ վառարանն անձամբ տեղադրելու համար եւ, ինչպես երեւում է, այդտեղ էլ սկսվել էր նրանց մերձեցումը։

Երբ բրիգադը՝ հոգնած, սոված, ցրտահար, մոտեցավ ճամբարին, անցատնակի մուտքի մոտ պահակների փոխարեն նրանց սպասում էր վերակարգիչը։ Դա լավ բան չէր գուշակում…

Եվ իրոք, երբ բրիգադը կանգ առավ, վերակարգիչը պատվիվեց․

— Սղոցներն ու կացինները հանձնել գործիքանոց եւ գնալ բաղանիք։ Շո՛ւտ, շո՛ւտ, տղերք…

Բարձրացավ անասելի աղմուկ։

— Երկու շաբաթ էլ չկա, որ լողացել ենք, — բողոքեց մեկը։

— Սա ի՞նչ կարգ է, — զայրացավ երկրորդը եւ կոպիտ հայհոյեց։

Ոչ թե միայն այդ մեկը, այլ բոլորը հայհոյեցին բթամիտ ու կեղտոտ այնպիսի հայհոյանքներով, որոնք հանդիպում են միայն ճամբարներում եւ ուրիշ ոչ մի տեղ։ Ոչ սրամտություն, ոչ հնարագիտություն կար դրանց մեջ։ Ընդամենը երեք֊չորս տեսակ, բոլորն էլ տարիներից ի վեր ծանոթ, ձնաձրացրած ոչ ոքի վրա այլեւս չներգործող…

Մազակալված դեմքերով, եղեւնում խեժով ներծծված ձեռքերով, այլանդակ հագուստների մեջ ավելի այլանդակված արտաքիններով այդ սոված մարդկանց տրտունջն ու գոռգոռոցը կարող էր տեւել շատ երկար, բայց վերակարգիչն ասաց․

— Դրանով ձեր ընթրիքն եք ուշացնում, տղերք…

Դա էլ էր ծանոթ՝ տարիներից ի վեր, կրկնվում էր երկու կամ երեք շաբաթը մի անգամ…

Ճար չկար։ Կալանավորները շուռ եկան եւ անցնելով պահակների եւ մյուս ազատ աշխատողների տնակների մոտով, մոտեցան միայնակ կանգնած բաղանիքի փոքրիկ տնակին, մտան ներս՝ իրենց հետ տանելով դրսի ցուրտը։

Մտան ներս եւ կանգ առան քարացած։

Իվան Գրեբենը, համարյա լրիվ հագնված, սանրում էր իր բարձր մազերը։ Մի քիչ այն կողմ, բոլորովին մերկ, երեսով դեպի ներս մտածները, կանգնել եւ խավոտ սրբիչով կուրծքն էր չորացնում կինը…

Դա մի սքանչելի կին էր, կարծես ոչ այն, որին հաճախ էին տեսել կալանավորները հագուստով։

Ամենից առաջ՝ նա շատ փոքրամարմին էր, ուղղակի՝ «գրպանի կին» ։ Երեսուն֊երեսուներկու տարեկան, նա կարող էր թողնել աղջկա տպավորություն՝ եթե չնայեիր նրա հասուն դեմքին՝ լուրջ եւ խիստ արտահայտությամբ։

Կինն ուներ ոչ շատ գեր եւ ոչ շատ նիհար մարմին, այլ այնպես, ինչպես պետք է լիներ իսկական կինը։ Նրա մարմինը թուխ էր եւ այնպես սքանչելիորեն համաչափ, ուղղակի՝ չարխված, որ թողնում էր ոչ թե կնոջ մարմնի, այլ կնոջ արձանի տպավորություն։ Եվ այն, որ նա զգալիորեն փոքր էր սովորական կանանցից, նույնպես նրան դարձնում էր արձան, փոքրիկ, կենդանի արձան։

Նա չէ՞ր արդյոք պատճառը, որ կալանավորները, տեսնելով նրան, չարձակեցին ոչ մի լպիրշ բացականչություն, այլ քարացան մնացին՝ ինչպես մոլեռանդ հավատացյալներն՝ իրենց աստծու պատկերի առաջ…

Բայց միայն այդ չէր պատճառը։ Այդ կնոջ հետ լողացել էր բոլոր կալանավորների կողմից սիրված ու հարգված Իվան Գրեբենը։ Անհնար էր ցինիկ վերաբերվել Գրեբենի «կնկան» ։

Կինն ինքը եւս, ներշնչում էր ոչ միայն հիացմունք, այլեւ հարգանք։ Տեսնելով ներխուժող կալանավորներին, նա բոլորովին չշփոթվեց, այլ անխռով շարունակեց իր գործը՝ խավոտ սրբիչով չորացրեց կրծքերը, որոնք, ցցուն ու պիրկ, քարի պես անշարժ էին նրա ձեռքի շարժումների տակ։

Դեմքի վրա մտահոգ֊գործնական, բայց ոչ անհյուրընկալ արտահայտություն, նա դիմեց կալանավորներին․

— Մտեք, տղերք։ Սկսեցեք հանվել, մենք հիմա դուրս կգանք։

Ոչ ոք ձայն չհանեց։ Բոլորն անթարթ նայում էին նրան, նրա սքանչելի գլխիկին՝ լողանալուց շառագունած այտերով, հար սանրած եւ ծոծրակի վրա ամուր կապած մազերով, լայն ճակատով… Նայում էին արդեն սրբված եւ անփայլ֊ողորկ ուսերին, ցցուն ու պինդ կրծքերին, դեռ ջրի թափանցիկ ուլունքները վրան ցանցնված փոքրիկ փորին, լիքը ազդրերին, աղջկային սրունքներին, ոտքերի փոքրիկ թաթերին՝ կանոնավոր մատներով ու եղունգներով…

Կինն ավարտեց չորացնել մարմինը եւ ժպտաց․

— Դե, տղերք, իսկ հիմա շուռ եկեք ուրիշ կողմ, որ հագնվեմ…

Եվ բոլորը՝ գրպանահատներ, տնային գողեր, քաղաքական մեղադրանքներ ունեցող անմեղ կալանավորներ, թրծված քրեականներ, գեղեցկության ուժին ու հմայքին հավասարապես հլու, շուռ եկան եւ սկսեցին հանվել՝ շարունակ լուռ։ Այժմ նրանց աչքերի առջեւ նորից միայն հանդերձարանի կեղտոտ ու ծռմռված գերաններն էին եւ իրենց կյանքը՝ նույնքան կեղտոտ ու ծռմռված, զուրկ գեղեցկության նշույլից անգամ։ Ըստ երեւույթին, պատժի ամենածանր միջոցներից մեկն էլ դա էր՝ նրանց կյանքի տգեղությունը…

Երբ զույգը, հագնվելն ավարտելով, դուրս ելավ բաղնիքից, կինը մտածկոտ կիսաշշուկով ասաց Իվան Գրեբենին․

— Ի՜նչ գեղեցիկ տղամարդիկ էին բոլորը…
    
     Շարունակելի

Առաջխաղացնել այս նյութը
Նյութը հրապարակվել է Մամուլի խոսնակի շրջանակներում:
Գրանցվի՛ր և հրապարակի՛ր քո հոդվածները:
Հավանել
1
Չհավանել
0
7328 | 0 | 0
Facebook